ciemnia
















WYWOŁYWANiE FORSOWNE
CZARNO-BiAŁYCH FiLMÓW
Pewnego sierpniowego popołudnia wy- filmu. Tragedia - czyżby nici z ciekawych (ang. push processing). Trzeba jednak pod-
brałem się na spacer na warszawską Sta- zdjęć? Ależ nie, ponieważ w takich przy- kreS
lić, że w wyniku takiej obróbki jakoS
ć
rówkę. Tłumy turystów z różnych stron padkach z pomocą przychodzi wywoływa- obrazu otrzymanego na negatywie będzie
S
wiata, odwiedzających to miejsce w okre- nie forsowne. odbiegała od uzyskanej na negatywie na-
sie wakacji, stanowią łakomy kąsek dla mi- Wiele filmów czarno-białych (choć nie S
wietlonym i obrobionym nominalnie.
łoS
ników fotografii reportażowej i portreto- wszystkie) możemy naS
wietlać tak, jak Przede wszystkim dotyczy to kontrastu
wej. Spakowałem do torby aparat, obiekty- gdyby miały czułoS
ć dwa, trzy a nawet i ziarnistoS
ci, która po wywoływaniu for-
wy oraz kilka zapasowych czarno-białych cztery razy wyższą niż wskazana na opako- sownym niedoS
wietlonego negatywu wzra-
 czterysetek . Na miejscu poczułem się ni- waniu. Obraz na negatywie jest wtedy nie- sta. Jak duży jest to wzrost? DoS
ć powie-
czym lew krążący między stadami antylop doS
wietlony, ale możemy to zrekompenso- dzieć, że jest on zauważalny gołym okiem
i upatrujący odpowiedniej zdobyczy. Udało wać przedłużonym czasem wywoływania. już na odbitkach formatu 13x18 centyme-
mi się wykonać kilka interesujących zdjęć, Nazywa się to wywołaniem forsownym trów.
a ponieważ zaczęło zmierzchać podjąłem
decyzję o powrocie do domu. Przechodząc
przez staromiejski Rynek ujrzałem muzy-
ków koncertujących na ustawionej tam sce-
nie. Podszedłem bliżej. Był to sekstet Jana
Ptaszyna Wróblewskiego. Odruchowo się-
gnąłem po aparat, spojrzałem w celownik
i... Pomimo całkowitego otwarcia przysło-
ny, ustawienia czasu migawki na 1/30 s
i faktu, że muzyków oS
wietlały silne reflek-
tory, S
wiatłomierz sygnalizował spore nie-
doS
wietlenie. Była sobota, dawno minęła
godzina dwudziesta, więc mogłem zapo-
mnieć o szybkim zakupie bardziej czułego
Zdjęcia z koncertu Jana Ptaszyna WróbIewskiego na warszawskiej
Starówce. FiIm Fomapan 800T naS
wietIany według czułoS
ci iSO
3200 i wywoływany forsownie w Microphenie (czas 15 minut, tem-
peratura 24oC, poruszanie przez 20 sekund po napełnieniu koreksu
i daIej po jednym obrocie co 3 minuty).
1
i rodzaju emulsji błony) zaczynają się poja-
wiać na błonie pierwsze obszary zaczernio-
1D 2D
ne, czyli obraz w tak zwanych S
wiatłach ne-
gatywu. Po kilku kolejnych minutach wy-
woływania obraz w S
wiatłach ma już czy-
telne szczegóły i nadaje się doskonale do
kopiowania, jednak partie obrazu w cie-
niach dopiero zaczynają się pojawiać na ne-
gatywie. Należy więc kontynuować wywo-
ływanie aż do momentu, gdy obraz w cie-
niach (jasnych partiach negatywu) będzie
też miał w miarę czytelne szczegóły. Celo-
wo użyłem okreS
lenia  w miarę , gdyż
kontynuując wywoływanie do momentu, aż
obraz w cieniach będzie miał szczegóły do-
brze wyrobione, doprowadzilibyS
my do
zbyt dużego zaczernienia obrazu w S
wia-
tłach - co uniemożliwiło by ich kopiowanie
w powiększalniku. Zatem proces wywoły-
wania forsownego należy przerwać w od-
powiednim momencie, a więc wtedy, gdy
1S 2S
partie obrazu na negatywie odpowiadające
obiektom o S
redniej jasnoS
ci w naturze
osiągną odpowiednią gęstoS
ć.
Ile powinno trwać
wywoływanie
forsowne?
Renomowani producenci czarno-białych
negatywów podają czasy obróbki forsownej
na opakowaniach filmów i wywoływaczy.
Należy te dane traktować tylko jako wska-
zówkę do podjęcia własnych prób. Nie za-
wsze jednak mamy dostęp do danych pro-
ducentów - wtedy należy przyjąć, że do
obróbki forsownej filmu niedoS
wietlonego
o trzy stopnie przysłony (na przykład Ilford
HP5 Plus o czułoS
ci nominalnej ISO 400
forsowany do ISO 3200) należy przedłużyć
FiIm Fomapan 800T, wywoływacz Hydrofen (rozcieńczenie standardowe)
F
i
I
m
F
o
m
a
p
a
n
8
0
0
T
,
w
y
w
o
ł
y
w
a
c
z
H
y
d
r
o
f
e
n
(
r
o
z
c
i
e
ń
c
z
e
n
i
e
s
t
a
n
d
a
r
d
o
w
e
)
czas wywoływania o 110-120 % w stosun-
nr czułoS
ć według której sposób poruszania koreksem czas temperatura
n
r
c
z
u
ł
o
S

ć
w
e
d
ł
u
g
k
t
ó
r
e
j
s
p
o
s
ó
b
p
o
r
u
s
z
a
n
i
a
k
o
r
e
k
s
e
m
c
z
a
s
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
ku do czasu obróbki zwykłej. Dla błon nie-
zdjęcia naS
wietIano fiIm podczas wywoływania wywoływania wywoływania
z
d
j
ę
c
i
a
n
a
S

w
i
e
t
I
a
n
o
f
i
I
m
p
o
d
c
z
a
s
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
doS
wietlonych o dwa stopnie przysłony (na
1. iSO 800 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 5 minut 20oC
1
.
przykład Fomapan 800T o czułoS
ci ISO
i na początku każdej minuty (około 5 obrotów)
800 forsowany do ISO 3200) przedłużamy
2. iSO 3200 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 7,5 minuty 24oC
2
.
czas obróbki o 80-100%. Dla błon niedo-
i po upływie 4 minuty (2 obroty)
S
wietlonych o jeden stopień przysłony (na
Literą  D oznaczono zdjęcia wykonane w rozproszonym S
wietIe dziennym (padającym z okna), zaS
Iiterą  S - zdjęcia zrobione w S
wietIe
sztucznym skierowanym (żarówka 100 W z refIektorem).
przykład Fomapan 400 o czułoS
ci ISO 400
forsowany do ISO 800) przedłużamy czas
obróbki o 50-70%. Są to wartoS
ci szacun-
Jak zapobiec wzrostowi
stoS
ci w cieniach. W miarę przedłużania kowe, dokładne czasy wywoływania for-
kontrastu przy wywoływaniu
czasu wywoływania partie obrazu w S
wia- sownego zależą od rodzaju emulsji błony
forsownym?
tłach ulegają szybszemu zaczernieniu niż i zastosowanego wywoływacza.
O ile wzrostowi ziarna podczas forsownej w cieniach. Możemy więc powiedzieć, że Podczas wywoływania forsownego po-
obróbki możemy zapobiec jedynie - i to kontrast obrazu negatywowego wzrasta wraz winniS
my starać się, aby nie dopuS
cić do
w ograniczonym zakresie - poprzez dobór z przedłużaniem czasu wywoływania. nadmiernego zaczernienia negatywu w S
wia-
odpowiedniego wywoływacza, o tyle nad Po umieszczeniu filmu w wywoływaczu tłach, które będą powodem powstania  wy-
kontrastem możemy panować w znacznie (czy też jak kto woli napełnieniu wywoły- żartych jasnych partii na odbitce. Do iloS
ci
większym stopniu. Przypomnijmy, że kon- waczem załadowanego koreksu) po upły- szczegółów w cieniach obrazu nie powinni-
trast obrazu negatywowego to stosunek jego wie pewnego czasu zwanego okresem in- S
my przywiązywać większej uwagi (z cze-
gęstoS
ci (zaczernienia) w S
wiatłach do gę- dukcji (zależy on od rodzaju wywoływacza goS
niestety trzeba zrezygnować). Moment
2
3D 4D
3S 4S
FiIm Fomapan 800T, wywoływacz Hydrofen (rozcieńczenie 1+1)
F
i
I
m
F
o
m
a
p
a
n
8
0
0
T
,
w
y
w
o
ł
y
w
a
c
z
H
y
d
r
o
f
e
n
(
r
o
z
c
i
e
ń
c
z
e
n
i
e
1
+
1
)
nr czułoS
ć według której sposób poruszania koreksem czas temperatura
n
r
c
z
u
ł
o
S

ć
w
e
d
ł
u
g
k
t
ó
r
e
j
s
p
o
s
ó
b
p
o
r
u
s
z
a
n
i
a
k
o
r
e
k
s
e
m
c
z
a
s
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
zdjęcia naS
wietIano fiIm podczas wywoływania wywoływania wywoływania
z
d
j
ę
c
i
a
n
a
S

w
i
e
t
I
a
n
o
f
i
I
m
p
o
d
c
z
a
s
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
3. iSO 800 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 10 minut 20oC
3
.
i na początku każdej minuty (około 5 obrotów)
4. iSO 3200 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 13 minut 24oC
4
.
i na początku każdej minuty (około 5 obrotów)
Literą  D oznaczono zdjęcia wykonane w rozproszonym S
wietIe dziennym (padającym z okna), zaS
Iiterą  S - zdjęcia zrobione w S
wietIe
sztucznym skierowanym (żarówka 100 W z refIektorem).
przerwania wywoływania warto zawsze S
cie z szeroką skalą półtonów, powinniS
my
okreS
lić doS
wiadczalnie. Przy próbach stosować wywoływacze drobnoziarniste -
wskazane jest prowadzenie szczegółowych tak zwane ,,wyrównawcze  - których zada-
notatek. niem jest wyrównanie owej dysproporcji
w przyroS
cie gęstoS
ci (zaczernieniu) obrazu
Dobór wywoływacza w S
wiatłach i cieniach negatywu. W wyniku
do wywoływania
ich zastosowania różnica w czasie między
forsownego
pojawieniem się pierwszych szczegółów
w S
wiatłach i cieniach jest niewielka,
Aby po wywoływaniu forsownym uzy- a przyrost gęstoS
ci w S
wiatłach następuje
skać negatywy o niskim lub S
rednim kontra- niewiele szybciej niż w cieniach. Możemy
3
5D 6D 7D
5S 6S 7S
FiIm Fomapan 800T, wywoływacz Microphen (rozcieńczenie standardowe)
F
i
I
m
F
o
m
a
p
a
n
8
0
0
T
,
w
y
w
o
ł
y
w
a
c
z
M
i
c
r
o
p
h
e
n
(
r
o
z
c
i
e
ń
c
z
e
n
i
e
s
t
a
n
d
a
r
d
o
w
e
)
Mieszanie podczas
nr czułoS
ć według której sposób poruszania koreksem czas temperatura
n
r
c
z
u
ł
o
S

ć
w
e
d
ł
u
g
k
t
ó
r
e
j
s
p
o
s
ó
b
p
o
r
u
s
z
a
n
i
a
k
o
r
e
k
s
e
m
c
z
a
s
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
zdjęcia naS
wietIano fiIm podczas wywoływania wywoływania wywoływania
z
d
j
ę
c
i
a
n
a
S

w
i
e
t
I
a
n
o
f
i
I
m
p
o
d
c
z
a
s
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
wywoływania forsownego
5. iSO 800 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 10 minut 20oC
5
.
Poprzez mieszanie zapewniamy dopływ
i na początku każdej minuty (około 5 obrotów)
S
wieżego wywoływacza do emulsji, przez co
6. iSO 3200 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 14 minut 24oC
6
.
proces wywoływania może posuwać się na-
i na początku każdej minuty (około 5 obrotów)
przód. Ponieważ w S
wiatłach więcej naS
wie-
7. iSO 3200 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 16 minut 24oC
7
.
tlonych halogenków srebra ulega redukcji do
i potem po 2 obroty po upływie 5, 10 i 15 minuty
postaci czystych kryształów srebra, potrzeba
Literą  D oznaczono zdjęcia wykonane w rozproszonym S
wietIe dziennym (padającym z okna), zaS
Iiterą  S - zdjęcia zrobione w S
wietIe
sztucznym skierowanym (żarówka 100 W z refIektorem). tam większej iloS
ci S
wieżego wywoływacza
niż to ma miejsce w cieniach obrazu, gdzie
iloS
ć naS
wietlonych halogenków srebra jest
stosować te wywoływacze w większych niż W ten sposób chcąc nie chcąc zawsze przy- znacznie mniejsza. Zatem wniosek jest taki:
nominalne rozcieńczeniach (na przykład czyniamy się do wzrostu kontrastu obrazu ograniczając mieszanie podczas wywoływa-
1+1) co sprawia, że pracują one wolniej negatywowego. Stosując wywoływacze wy- nia forsownego zmniejszamy dopływ S
wie-
i bardziej ,,wyrównawczo  . Pamiętać jed- równawcze ograniczamy jego wzrost tylko żych partii wywoływacza do powierzchni
nak należy o odpowiednim przedłużeniu w pewnym stopniu. Do dalszego ogranicze- negatywu, przez co zmniejszamy stosunek
czasu wywoływania. nia wzrostu kontrastu możemy przyczynić przyrostu gęstoS
ci (zaczernienia) obrazu
Wywołując niedoS
wietlone negatywy, się poprzez odpowiednie mieszanie podczas w S
wiatłach do przyrostu gęstoS
ci obrazu
a więc stosując obróbkę forsowną, z ko- wywoływania. w cieniach - czyli zmniejszamy kontrast
niecznoS
ci przedłużamy czas wywoływania. obrazu negatywowego.


Jak najlepiej mieszać podczas obróbki for-
sownej? Czy ma się to odbywać poprzez od-
wracanie koreksu, czy też obracanie szpulami
z filmami za pomocą korbki? W tym drugim
przypadku musimy pamiętać, że pomimo tego
iż prędkoS
ć kątowa jest stała - na przykład 2
obroty na sekundę, to prędkoS
ć liniowa po-
szczególnych partii negatywu względem wy-
woływacza jest różna - największe wartoS
ci
przyjmuje na zewnętrznej stronie a najmniej-
sze na wewnętrznej stronie szpuli, bliżej jej
osi obrotu. Zatem negatyw na zewnątrz szpuli
będzie mocniej wywołany niż jego partie
znajdujące się w pobliżu osi obrotu. Z tego też
względu należy mieszać poprzez odwracanie
koreksu, gdyż zapewnia to intensywniejszy
i bardziej równomierny przepływ wywoływa-
cza względem wszystkich partii negatywu.
Jakie filmy i wywoływacze
czarno-białe nadają się
PIac Zamkowy w Warszawie. FiIm Fomapan 800T naS
wietIany według czułoS
ci iSO 3200 i wywoływany forsownie w R-09 (rozczieńczenie
najlepiej do wywoływania
1/40, czas 14 minut, temperatura 24oC, poruszanie przez 30 sekund po napełnieniu koreksu i daIej co 3 minuty po 2 obroty).
forsownego ?
Parę uwag na koniec
W praktyce forsownej obróbce poddajemy czy do obróbki forsownej można polecić nasz
o wywoływaniu forsownym
najczęS
ciej filmy o czułoS
ci ISO 400 i większej, Hydrofen, Ultrafin Plus firmy Tetenal, FX-43
ponieważ odznaczają się one stosunkowo Varispeed firmy Paterson (polecam szczególnie
Przy fotografowaniu motywów kontrasto-

umiarkowanym kontrastem. Wymienić tu moż- do bardzo kontrastowych motywów), czy Mi-
wych nieco trudniej osiągnąć pożądaną S
wia-
na takie materiały jak Ilford HP5 Plus, Ilford crophen i Ilfotec HC firmy Ilford. Każde zesta-
tłoczułoS
ć negatywu na drodze obróbki for-
Delta 400, Ilford Delta 3200, Fomapan 400, wienie  film - wywoływacz - sposób obróbki 
sownej niż w przypadku motywów o S
re-
Fomapan 800T, Kodak T-Max 400, Kodak Tri- da zupełnie inne efekty.
dnim kontraS
cie.
X Pro, czy Kodak T-Max 3200. Z wywoływa-
Podczas obróbki forsownej powinniS
my pod-

nieS
ć temperaturę procesu do 24�C. W wy-
FiIm iIford HP5 PIus, wywoływacz Micprophen (rozcieńczenie standardowe)
F
i
I
m
i
I
f
o
r
d
H
P
5
P
I
u
s
,
w
y
w
o
ł
y
w
a
c
z
M
i
c
p
r
o
p
h
e
n
(
r
o
z
c
i
e
ń
c
z
e
n
i
e
s
t
a
n
d
a
r
d
o
w
e
)
ższej temperaturze łatwiej osiągniemy pożą-
nr czułoS
ć według której sposób poruszania koreksem czas temperatura
n
r
c
z
u
ł
o
S

ć
w
e
d
ł
u
g
k
t
ó
r
e
j
s
p
o
s
ó
b
p
o
r
u
s
z
a
n
i
a
k
o
r
e
k
s
e
m
c
z
a
s
t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
dane efekty.
zdjęcia naS
wietIano fiIm podczas wywoływania wywoływania wywoływania
z
d
j
ę
c
i
a
n
a
S

w
i
e
t
I
a
n
o
f
i
I
m
p
o
d
c
z
a
s
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
w
y
w
o
ł
y
w
a
n
i
a
Należy jeszcze przypomnieć, iż niektóre bło-

8. iSO 400 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 6,5 minuty 20oC
8
.
ny czarno-białe w oS
wietleniu sztucznym tra-
i na początku każdej minuty (około 5 obrotów)
cą nieco czułoS
ci, musimy więc pamiętać
9. iSO 3200 przez 10 sekund po napełnieniu koreksu 11 minuty 24oC
9
.
o przeS
wietleniu motywu o około 1/3 działki
i potem 1 obrót po upływie 3, 6 i 9 minuty
przysłony.
Zdjęcia wykonano w rozproszonym S
wietIe dziennym (padającym z okna)
Obróbkę forsowną możemy stosować rów-

nież wtedy, gdy zależy nam na uzyskaniu
dużego ziarna, w celu otrzymania na zdję-
8 9
ciu specjalnych efektów. Do tego celu naj-
lepiej nadają się roztwory robocze wywo-
ływaczy o wyższym stężeniu.
Zaprezentowane w artykule zdjęcia mają na
celu pokazanie, o ile zmienia się kontrast i ziar-
nistoS
ć obrazu podczas obróbki forsownej. Zdję-
cia wykonano na filmach Fomapan 800T i Ilford
HP5 Plus naS
wietlonych nominalnie i według
czułoS
ci wyższej, w jednakowych warunkach
oS
wietleniowych. Materiały te poddano obróbce
w Hydrofenie lub Microphenie. Odbitki wyko-
nano na papierze błyszczącym Ilford Multigrade
w jednakowej we wszystkich przypadkach gra-
dacji 2 - tak, aby plansza testowa Kodak Gray
Scale była jednakowo naS
wietlona. Literą  D
oznaczono zdjęcia wykonane w rozproszonym
S
wietle dziennym (padającym z okna), zaS
literą
 S - zdjęcia zrobione w S
wietle sztucznym skie-
rowanym (żarówka 100 W z reflektorem).
5