Czas. Stomatol., 2010, 63, 6, 377-384
© 2010 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Sterylizacja narzędzi w gabinecie stomatologicznym
Sterilization of devices and instruments in the dental office
Katarzyna Kowalska1, Robert Tomasz Kuthan2, Grażyna Młynarczyk2,
Hubert Wanyura1
Z Kliniki Chirurgii Czaszkowo-Szczękowo-Twarzowej IS WUM1
Kierownik: prof. dr hab. med. H. Wanyura
Z Katedry i Zakładu Mikrobiologii Lekarskiej WUM2
Kierownik: prof. dr hab. med. G. MÅ‚ynarczyk
Summary Streszczenie
Introduction: Dental staff members are constantly Wprowadzenie: pracownicy gabinetu stomatolo-
exposed to potentially infectious material (patient s gicznego są stale narażeni na kontakt z materiałem
saliva, blood). If the hygienic rules are not followed, potencjalnie zakaz
nym (ślina, krew pacjenta). Nie-
the patient, or the team members, may become przestrzeganie przez personel zasad higieny pod-
infected. Similarly, poorly sterilized equipment or czas pracy może być przyczyną zakażenia pacjenta
instruments used during dental procedures may oraz pracowników. y
ródłem infekcji może być także
constitute a source of infection. z
le wysterylizowany sprzęt lub narzędzia stosowane
Aim of the study: To describe the main steps of an podczas zabiegów stomatologicznych.
autoclave sterilization of instruments, and its role in Cel pracy: omówienie poszczególnych etapów stery-
the prevention of infection in the dental office. lizacji narzędzi w autoklawie oraz jej rola w profi-
Conclusion: In order to reduce the risk of laktyce zakażeń w gabinecie stomatologicznym.
infections, basic preventive rules should be applied. Podsumowanie: w celu zmniejszenia ryzyka zaka-
In hospitals, all the procedures for the infection żeń należy stosować podstawowe zasady służące ich
control are monitored by the Hospital Infection zapobieganiu. W szpitalach procedury określające
Control & Prevention Team. In the dental office, this postępowanie zapobiegające, jak również kontrole
responsibility rests with the doctors and other staff nad zakażeniami realizuje Zespół ds. Zwalczania
members. Zakażeń Szpitalnych. W gabinecie stomatologicz-
nym czynność ta spoczywa na lekarzu i pozostałym
personelu.
KEYWORDS: HASA
A INDEKSOWE:
dental office, sterilization, autoclave, infection gabinet stomatologiczny, sterylizacja, autoklaw, za-
prevention pobieganie zakażeniom
Wstęp dłem zakażenia w gabinecie są pacjenci, per-
sonel medyczny (lekarz dentysta, higienistka,
Podobnie jak w praktyce szpitalnej tak i pomoc stomatologiczna), personel techniczny
w gabinetach stomatologicznych należy prze- i gospodarczy [1].
strzegać podstawowych zasad zapobiegania Główne zasady kontroli i zapobiegania za-
zakażeniom [1]. Potencjalnym rezerwuarem każeniom obejmują: zebranie wywiadu od
mikroorganizmów chorobotwórczych i z
ró- pacjenta dotyczącego przebytych i aktual-
377
K. Kowalska i in. Czas. Stomatol.,
nych chorób zakaz
nych, stosowanie środków pić zmniejszenie liczby drobnoustrojów, a w
ochrony osobistej przez personel, właściwe rezultacie zmniejszenie ryzyka zakażenia per-
przechowywanie narzędzi stomatologicz- sonelu podczas mycia narzędzi [22]. Wyróżnić
nych, ich mycie, dezynfekcja i sterylizacja, można dwie grupy dezynfekcji: termiczną i
przestrzeganie zasad aseptyki, szkolenie per- chemicznÄ…. W codziennej praktyce stomatolo-
sonelu oraz zabezpieczenie i utylizacja odpa- gicznej najczęściej posługujemy się metodami
dów [4, 19]. chemicznymi [2].
Skuteczność chemicznej metody dezynfek-
Cel pracy cji zależy między innymi od stopnia zanie-
czyszczenia czynnikami chorobotwórczymi
Celem pracy było omówienie roli procesu i niezakaz
nym materiałem biologicznym po-
sterylizacji będącego kluczowym elementem chodzącym od pacjenta, czasu ekspozycji i
zapobiegania zakażeniom oraz czynników de- stężenia środka dezynfekcyjnego, dostępności
cydujących o jej właściwym przebiegu, mają- powierzchni dezynfekowanych przedmiotów.
cych istotne znaczenie profilaktyczne w gabi- Preparaty do dezynfekcji muszą być przygo-
necie stomatologicznym. towywane bezpośrednio przed zastosowaniem
Narzędzia wielokrotnego użytku stosowane zgodnie z zaleceniami producenta.
w gabinecie stomatologicznym są sterylizo- Praktyczne kryteria doboru środka dezyn-
wane w autoklawie. Dzięki temu ich ponowne fekcyjnego to: cena, wydajność, szybkość i
wykorzystanie w pracy z kolejnym pacjentem szerokie spektrum działania, bezpieczeństwo
jest bezpieczne i nie stanowi potencjalnego dla człowieka i środowiska, łatwość użycia i
z
ródła zakażenia [1, 20, 23]. Proces steryli- przechowywania [11]. Do najczęściej stoso-
zacji ma na celu zniszczenie wszystkich form wanych preparatów zalicza się: alkohole (70%
wegetatywnych i przetrwalnikowych mikro- alkohol etylowy, 70% izopropylowy), aldehy-
organizmów [8]. W trakcie sterylizacji i przy- dy (aldehyd glutarowy), biguanidy (chlorhek-
gotowań do tego procesu można wyróżnić na- sydyna), czwartorzędowe związki amoniowe,
stępujące etapy [13]: środki utleniające (podchloryny, chloraminy,
1) dezynfekcję sprzętu bezpośrednio po uży- jodowany powidon) i fenole [2].
ciu, IstniejÄ… trzy stopnie dezynfekcji:
2) mycie i osuszenie narzędzi, 1. Niskiego stopnia dezynfekcja, w wyniku
3) sortowanie, której zabiciu ulega większość wegetatywnych
4) pakowanie i ułożenie pakietów z narzę- form bakterii, większość wirusów i grzybów.
dziami w autoklawie, Nie niszczy zarodników, prątków i wirusów
5) właściwą sterylizację, pozbawionych otoczki lipidowej. Stosowane
6) kontrolę procesu sterylizacji, środki to czwartorzędowe związki amoniowe,
7) postępowanie aseptyczne po sterylizacji. niektóre jodofory i preparaty fenolowe;
2. Åšredniego stopnia dezynfekcja niszczy for-
Dezynfekcja narzędzi stomatologicznych my wegetatywne bakterii, jak również prątki,
bezpośrednio po ich użyciu większość wirusów, w tym HIV i HBV oraz
Celem dezynfekcji jest zabicie przede grzyby. Nie zabija wszystkich zarodników grzy-
wszystkim form wegetatywnych mikroorgani- bów i niektórych wirusów osłonowych takich
zmów. W wyniku tego procesu powinno nastą- jak np. enterowirusy czy rinowirusy. Stosuje się
378
2010, 63, 6 Sterylizacja narzędzi
tutaj związki chloru, alkohol etylowy, niektóre ciśnieniu), szczelne zamknięcie sterylizowa-
preparaty fenolowe i jodofory; nego pakietu zapobiegajÄ…ce jego zanieczysz-
3. Wysokiego stopnia dezynfekcja niszczy czeniu do czasu aseptycznego wyjęcia podczas
wszystkie drobnoustroje, z wyjÄ…tkiem zarod- zabiegu [7, 9]. Pakowanie zabezpiecza steryl-
ników bakteryjnych. Skutecznie w tym przy- ne narzędzia przed ich kontaminacją w trakcie
padku działają: aldehyd glutarowy, dwutlenek przechowywania do momentu użycia [11].
chloru, 6% nadtlenek wodoru oraz środki na Na rynku dostępne są opakowania wielora-
bazie kwasu nadoctowego [10]. zowe (szklane i metalowe pojemniki) i jedno-
Niski stopień dezynfekcji dotyczy narzędzi, razowe (papier sterylizacyjny, torebki papie-
które miały bezpośredni kontakt z nieuszko- rowe, rękawy papierowo-foliowe), które za-
dzoną skórą pacjenta. Natomiast średni i wy- mykane są za pomocą specjalnych zgrzewa-
soki stopień dezynfekcji odnosi się do przed- rek (ryc. 1, 2, 3).
miotów, które kontaktowały się błoną śluzową Z uwagi na łatwość użycia, najczęściej sto-
i uszkodzoną skórą pacjenta [10]. sowane przez stomatologów są rękawy papie-
W gabinecie stomatologicznym istotne jest rowo-foliowe. Obecność folii w takim rękawie
też prawidłowe mycie i dezynfekcja rąk leka- ułatwia pracę, gdyż widzimy jakie narzędzia
rza i personelu pomocniczego zarówno przed znajdują się w danym pakiecie oraz czy został
jak i po zakończeniu pracy z pacjentem. Ważne poddany sterylizacji, o czym świadczy zmiana
jest też spryskanie odpowiednim środkiem de- zabarwienia chemicznego wskaz
nika kontroli
zynfekcyjnym unitu i urządzeń peryferyjnych sterylizacji, który zawsze musi być obecny w
po każdym zabiegu, jak również umycie i zde- pakiecie [9, 18].
zynfekowanie podłóg, ścian oraz włączenie Ułożenie pakietów z narzędziami do stery-
lampy bakteriobójczej po zakończonej pracy lizacji w autoklawie powinno zapewniać od-
[4, 15]. powiedniÄ… penetracjÄ™ pary wodnej do wszyst-
kich powierzchni sterylizowanych narzędzi.
Mycie i osuszenie W celu zapewnienia prawidłowego przepływu
Po dezynfekcji narzędzia należy poddać my- pary wodnej w autoklawie, komora nie może
ciu w celu usunięcia środka dezynfekcyjnego. być przepełniona pakietami. Ponadto, nale-
Pozwala to na dodatkową kontrolę usunięcia ży zabezpieczyć właściwy poziom wody w
pozostałych zabrudzeń, tj.: krew, ślina, ma- zbiorniku zgodnie z zaleceniami producenta.
teriał stomatologiczny itp. Mycie kończy się Przynajmniej raz w roku autoklaw powinien
osuszeniem narzędzi i ich przygotowaniem do być poddany kontroli technicznej, konserwacji
sterylizacji [11, 19]. i ewentualnym naprawom, a ich wyniki odpo-
wiednio udokumentowane [7, 18, 22].
Pakowanie i ułożenie pakietów w auto-
klawie Sterylizacja
Po umyciu i dokładnym osuszeniu, narzę- Istnieje kilka metod sterylizacji termicznej:
dzia są sortowane i pakowane zgodnie z ich para wodna w nadciśnieniu, suche gorące po-
przeznaczeniem. Właściwe opakowanie po- wietrze, sterylizacja plazmowa  niskotempe-
winno zapewnić odpowiednie ułożenie sprzętu raturowa [1, 6]. Inne metody to m.in. promie-
w autoklawie, dobrą przenikliwość czynnika niowanie gamma oraz sterylizacja gazowa za
sterylizujÄ…cego (nasycona para wodna w nad- pomocÄ… tlenku etylenu.
379
K. Kowalska i in. Czas. Stomatol.,
Ryc. 1. Narzędzia stomatologiczne w opakowaniach Ryc. 3. Stanowisko do pakowania narzędzi. Rękawy
papierowo-foliowych. Ciemne zabarwienie wskaz
- papierowo-foliowe różnej szerokości oraz zgrzewar-
ników  oznaczone strzałkami  wewnątrz oraz na ka do zamykania pakietów (materiał własny).
zgrzewie pakietów wskazuje, że narzędzia zostały
poddane sterylizacji (materiał własny).
cji: cykl B  sterylizacja wszystkich opako-
wanych i nieopakowanych, litych, wgłębio-
nych i porowatych produktów reprezentowa-
nych przez Å‚adunki testowe podane w tej nor-
mie; cykl S  nieopakowane lite produkty i co
najmniej jeden z następujących: produkty po-
rowate, wgłębione typu A i wgłębione typu B,
opakowane pojedynczo lub wielowarstwowo;
cykl N sterylizacja litych, nieopakowanych
produktów. W gabinetach stomatologicznych
Ryc. 2. Gazik  opakowanie papierowo-foliowe;
zmiana zabarwienia wskaz
ników wewnątrz pakietu
oraz na zgrzewie wskazuje, że proces sterylizacji był
prawidłowy (materiał własny).
Dobór metody sterylizacji zależny jest od
parametrów fizykochemicznych materiałów i
ich przeznaczenia [6]. W gabinetach stomato-
logicznych metodÄ… z wyboru, z uwagi na jej
skuteczność i aspekt ekonomiczny, jest stery-
lizacja parą wodną w podwyższonym ciśnie-
Ryc. 4. Autoklaw połączony do komputera i drukarki
niu (ryc. 4) [6, 8].
zapewnia stałe monitorowanie parametrów fizycz-
W 2002 roku Europejski Komitet
nych procesu sterylizacji oraz ich archiwizacjÄ™. Na
Normalizacyjny (CEN) opracował projekt nor-
zdjęciu widoczna jest również karta biologicznej
my EN 13060, i wyróżnił trzy cykle steryliza-
kontroli sterylizacji (materiał własny).
380
2010, 63, 6 Sterylizacja narzędzi
stosowane są autoklawy zarówno klasy B jak i wegetatywne, popularnie znany jako sporal
klasy S. Wybór zależy od potrzeb danej prak- A [5, 22]. Przetrwalniki bakterii (w liczbie
tyki lekarskiej. 106 spor) umieszczone są na krążkach bibu-
W komorze autoklawu woda podgrzewana Å‚owych. UlegajÄ… one inaktywacji (likwidacji)
jest w układzie zamkniętym w wyniku czego tylko wtedy, gdy podczas procesu sterylizacji
generowana jest para wodna. ZamkniÄ™ty ukÅ‚ad poddane sÄ… dziaÅ‚aniu tem.121 ºC w czasie nie
autoklawu powoduje wzrost ciśnienia o 1-2 krótszym niż 15minut [6, 22].
atmosfery, co przekłada się na wzrost tempe- W praktyce test biologiczny należy wyko-
ratury do 121-134º C. Wytworzona para wod- nać nie rzadziej niż raz w miesiÄ…cu poprzez
na w takiej temperaturze skutecznie penetruje umieszczenie testu sporal A w jednym z pa-
sterylizowany materiał. Czas wyjaławiania w kietów poddanych sterylizacji. Po zakończe-
zależności od temperatury i ciśnienia wynosi niu procesu sterylizacji test sporal A przeka-
odpowiednio 15 minut (121ºC, 1 atmosfera) i zuje siÄ™ do laboratorium mikrobiologicznego,
5 minut (134ºC i 2 atmosfery). Sterylizacji w w którym krążek z przetrwalnikami umiesz-
autoklawie można poddać materiały wytrzy- czany jest w odpowiedniej pożywce i inku-
mujÄ…ce temperaturÄ™ do 140 ºC, miÄ™dzy inny- bowany przez 7 dni w temp. 56 ºC. Jeżeli po
mi.: wykonane z metalu, szkła, porcelany, oraz upływie tego okresu nie nastąpił wzrost bakte-
materiały opatrunkowe wykonane z włókien rii zawartych w sporalu A wynik jest ujemny.
naturalnych (sterylizator musi mieć program Oznacza to, że proces sterylizacji był prawi-
sterylizacji dla tego typu materiałów), termo- dłowy [6, 18].
stabilne plastiki oraz roztwory wodne termo- Z uwagi na dość długi okres oczekiwania
stabilnych substancji [1, 5, 18, 23]. na wyniki z laboratorium mikrobiologicznego,
zdecydowanie częściej stosuje się sporal A w
Kontrola procesu sterylizacji formie fiolek. Wynik takiego testu uzyskuje
Niemniej istotna jak właściwe przygotowa- już po 48 godzinach [6].
nie i załadowanie pakietów do komory au- Indykatory chemiczne zawierają substancje,
toklawu jest kontrola procesu sterylizacji. które w trakcie sterylizacji zmieniają swoje za-
Skuteczność procesu sterylizacji określa się barwienie, widoczne gołym okiem bezpośred-
poprzez wartości wskaz
ników fizycznych, nio po zakończeniu tego procesu. Wskaz
niki
chemicznych i biologicznych. te w postaci paska papierowego umieszcza-
Na wskaz
niki fizyczne, które rejestrują czas, ne są wewnątrz pakietu, bądz
w formie taśmy
temperaturę i ciśnienie procesu sterylizacji samoprzylepnej umieszczane są na zewnątrz
składają się: termometry, manometry i kon- pakietu. Indykatory chemiczne podzielono na
trolki świetlne. Za ich pomocą możliwe jest szereg klas według odpowiednich norm (klasy
określenie prawidłowości oceny pracy auto- od 1 do 6  wg normy PN EN ISO 11140 oraz
klawu i wczesne wykrycie jego usterki [14]. klasy od A do D  wg normy PN EN 867.1).
Opisane powyżej wskaz
niki są wyposażeniem W zależności od klasy, wskaz
niki umożliwiają
autoklawu. między innymi odróżnienie pakietów podda-
Do wskaz
ników biologicznych zalicza się nych procesowi sterylizacji od pakietów nie-
niepatogenne, standardowe, wysokooporne sterylizowanych (klasa 1/klasa A)  wskaz
-
przetrwalniki szczepu Geobacillus stearo- nik umieszczony jest na zewnÄ…trz opakowa-
thermophilus, zdolne do przejścia w formy nia. Spośród innych wskaz
ników chemicznych
381
K. Kowalska i in. Czas. Stomatol.,
najczęściej w gabinetach stomatologicznych służyć może jako potwierdzenie, że narzędzia
stosowane sÄ… wskaz
niki jedno i wieloparame- stosowane podczas zabiegu były właściwie
trowe, umieszczane wewnątrz pakietów, któ- wysterylizowane, a tym samym nie stanowiły
rych zabarwienie zmienia się pod wpływem potencjalnego z
ródła zakażenia [18, 21, 23].
zadziałania jednego lub przynajmniej dwóch Zgodnie z Kodeksem Cywilnym, art.442, do-
z trzech krytycznych parametrów sterylizacji kumentacja ta musi być przechowywana przez
(ciśnienie, temperatura oraz czas sterylizacji). okres 10 lat.
SÄ… to wskaz
niki należące do klasy 3/ klasy C
oraz klasy 4/klasy D, odpowiednio. W klasie Postępowanie aseptyczne po sterylizacji
5 wg normy PN EN ISO 11140 znajduje się Po zakończonym procesie sterylizacji na-
wskaz
nik zintegrowany, którego zabarwienie leży wyjmować pakiety z komory autoklawu
zmienia się, gdy zostały osiągnięte wszystkie ostrożnie, tak aby nie uszkodzić opakowania.
wartości parametrów krytycznych (ciśnienie, Ważnym zagadnieniem jest sposób przecho-
temperatura oraz czas sterylizacji). wywania wysterylizowanego materiału [15].
Niemniej jednak kontrola chemiczna nie Przed każdym dotknięciem opakowania na-
informuje nas o faktycznym czasie działania leży dezynfekować ręce i ograniczyć do mi-
czynników krytycznych, a tym samym nie wia- nimum wszelkie przenoszenie oraz dotykanie
domo czy czas ich działania był wystarczają- sterylnych pakietów. Wysterylizowane pakie-
cy do zabicia mikroorganizmów. Takiej infor- ty należy chronić przed działaniem czynni-
macji dostarcza jedynie wspomniany powyżej ków fizyko-chemicznych, mogących dopro-
test biologiczny. W praktyce wszystkie te trzy wadzić do zanieczyszczenia znajdujących się
metody kontroli procesu sterylizacji, tj. meto- wewnątrz narzędzi [3, 16]. Dlatego należy je
da fizyczna, chemiczna i biologiczna łącznie przechowywać w specjalnie przeznaczonych
dają gwarancję, że narzędzia poddane steryli- dla tego celu pomieszczeniach i szafkach, któ-
zacji są bezpieczne i nie stanowią zagrożenia re są niedostępne dla ogółu (ryc. 5).
dla ludzi [5, 6, 20]. Pomieszczenia takie powinny być łatwe do
Prowadzenie dokumentacji kontroli stery-
lizacji jest niezbędne zarówno z formalnego
punktu widzenia jak również dla celów po-
równawczych. W każdym gabinecie powinien
znajdować rejestr kontroli sterylizacji, w któ-
rym odnotowano datÄ™ i godzinÄ™ sterylizacji,
wykaz produktów poddanych sterylizacji, fi-
zyczne parametry sterylizacji oraz wynik testu
kontroli chemicznej [21]. Ponadto w rejestrze
musi znajdować się wynik comiesięcznej kon-
troli biologicznej (sporal A). Każdy wpis do
rejestru musi być opatrzony podpisem osoby
wykonujÄ…cej sterylizacjÄ™. Prowadzenie reje-
Ryc. 5. Przykład przechowywania narzędzi i opa-
stru kontroli sterylizacji wymagane jest przez
trunków po sterylizacji  szuflady zapewniają odpo-
służby kontroli sanitarno-epidemiologicznej.
wiednie warunki przechowywania oraz łatwy dostęp
W przypadku zakażenia, dokumentacja ta po- do potrzebnych materiałów (materiał własny).
382
2010, 63, 6 Sterylizacja narzędzi
ments in autoclaved packages. Asian J Surg
czyszczenia i dezynfekcji, czyli gładkie, bez
2003, 26 (4): 202-204.
pęknięć, wolne od insektów i kurzu, suche,
4. Fabiani L, Mosca G, Giuliani A R: Hygine in
o temp. powietrza okoÅ‚o 23 ºC i wilgotno-
dental practices. Eur J Paediar Dent 2006, 7
ści 50%. Niespełnienie tych warunków do-
(2): 93-97.
prowadzić może do osadzania się kurzu bądz

5. Illana-Esteban E: Steam sterilization. Rev
innych substancji zanieczyszczajÄ…cych na ze-
Enferm 2003, 26 (10): 69.
wnętrznej powierzchni opakowania, co w trak-
6. Jakimiak B, Röhm-Rodowald E: Metody ste-
cie otwierania pakietu może doprowadzić do
rylizacji i kontrola procesów sterylizacji.
skażenia sterylnego sprzętu [3, 16, 20].
Compendium medycyny. 1999, 3: 2-5.
Ważne jest przestrzeganie zaleceń produ-
7. Jakimiak B, Röhm-Rodowald E: Opakowania
centa opakowań, dotyczących czasu i warun-
sterylizacyjne w świetle norm europejskich.
Zakażenia, 2003, 1: 10-17.
ków przechowywania zapewniających jało-
wość narzędzi pracy. Zakłada się, że opako- 8. Jamani F, Rababah T, Qsous R, Ababneh
H, Daameh D: Testing of several methods
wania złożone z podwójnej warstwy papieru
of sterilization in dental practice. Eastern
bÄ…dz
warstwy papieru i włókniny gwarantują
Mediterranean Health Journal 1995, 1 (1):
jałowość wewnątrz pakietu przez miesiąc na-
80-86.
tomiast opakowania papierowo-foliowe do 6
9. Jorgensen G, Palenik C J: Preparing instru-
miesięcy [8, 23].
ments for sterilization. Dentistry Today. 2004,
23 (12): 54-57.
Podsumowanie
10. A
uczak M, Swoboda-Kopeć E (red.): Wybrane
zagadnienia z mikrobiologii jamy ustnej.
Profilaktyka zakażeń w gabinecie stoma- Wydawnictwo CZELEJ, Sp. z o.o. Lublin
2004.
tologicznym zapewnia komfort i bezpieczeń-
11. Martin M V: Sterilization and disinfection in
stwo pracy lekarza i personelu pomocniczego
dental practice. J Ir Dent Assoc 2004, 50 (2):
oraz zapobiega narażeniu pacjenta na zaka-
76-77.
żenie. Właściwe postępowanie z materiałem
12. O Connor H: Update on steam sterilization
przed i po sterylizacji jak również prawidłowe
and bench-top sterilisers (autoclaves). J Ir
jej wykonanie to podstawowy warunek profe-
Dent Assoc 2004, 50 (2): 81-82.
sjonalnej opieki stomatologicznej w codzien-
13. Palenik C J: Dental instrument sterilization: a
nej praktyce.
six-step process. J Contemp Dent Pract 2001,
2 (1): 84.
Piśmiennictwo
14. Palenik C J, Burke F J, Coulter W A, Cheung
S W: Improving and monitoring autoclave
1. Al-Omari M A, AL-Dwairi Z N: Compiliance
performance in dental practice. Br Dent J
with infection control programs in private
1999, 187 (11): 581-584.
dental clinics in Jordan. J Dent Educ 2005, 69
15. Panagakos F S, Lassiter T: Infection con-
(6): 693-698.
trol corner  sterilization: review. J N J Dent
2. Bebermayer R D, Dickinson S K, Thomas L P:
Assoc 2004, 75 (2): 38-40.
Chemical disinfectants in dental practice  re-
16. Rosa A C, Brusca M I, Manto H C, Mosca C
view. Tex Dent J 2005, 122 (10): 1038-1043.
O, Nastri N: Effects of handling and storage
3. Bhumisirikul W, Bhumisirikul P, Pongchairerks on sterile dental instruments. Acta Odontol
P: Long-term storage of small surgical instru- Lattinoam 2001, 14 (1-2): 35-39.
383
K. Kowalska i in. Czas. Stomatol.,
17. Savage N W, Walsh L J: The use of autoclaves ratory. J Dent Technol 1999, 16 (9): 15-18.
in the dental surgery. Aust Dent J 1995, 40
22. Ziemczonek J: Odkażanie  podejście proce-
(3): 197-200.
sowe, narzędzia, zwalniania. Zakażenia 2005,
18. Szymański P: Autoklawy stomatologiczne.
3: 21-23.
Nowy gabinet stomatologiczny 2005, 1: 38-
23. Żyśko-Christ D, Kałahurka A: Dezynfekcja i
-41.
sterylizacja w gabinecie stomatologicznym.
19. Viana A C, Gonzalez B M, Buono V T, Bahia
Magazyn stomatologiczny 2003, 3: 91-92.
M G: Influence of sterilization on mechani-
cal properties and fatigue resistance of nick-
Adres autorów: 02-006 Warszawa, Nowogrodzka 59a
el-tatinium rotary endodontic instruments. Int
Tel.: [phone]
Endod J 2006, 39 (9): 709-715.
Fax: [phone]
20. Waszak B: Teoretyczne postawy sterylizacji.
e-mail: [e-mail]
Zakażenia 2002, 3-4: 28-30.
21. Weber D E, Wolf K E: Optimal infection con- Paper received 10 May 2010
trol. Utilizing an autoclave in the dental labo- Accepted 7 July 2010
384