W i t a m i n y
Podział witamin
Znanych jest kilkadziesiąt witamin, ale tylko ok. 10 z nich jest niezbędnych do prawidłowej
przemiany materii, zwłaszcza w sporcie wyczynowym.
Zapotrzebowanie na witaminy u zawodników uprawiających sport wyczynowy jest wy\
sze ani\
eli
u przeciętnego człowieka. Witaminy przyspieszają ró\
ne procesy metaboliczne w organizmie,
często wchodząc w skład ró\
nych enzymów. Ustalenia dotyczące zapotrzebowania na witaminy u
sportowców lub ludzi wykonujących bardzo cię\
ka pracę fizyczną (często w warunkach
ekstremalnych) są kontrowersyjne. Zwykło się uwa\
ać, ze zapotrzebowanie to u sportowca
powinno być większe o minimum 50%, jednak są opinie, \
e 2-3-krotne, a nawet niekiedy 5-6-
krotne jest te\
uzasadnione.
Nale\
y podkreślić, \
e u sportowców nie powinny występować ani awitaminozy, ani
hipowitaminozy, z wyjątkiem takich sytuacji, w których jest z jednej strony niewystarczający
dowóz witamin, zaburzenia w ich wchłanianiu (choroby przewodu pokarmowego), zaś z drugiej
strony zwiększone na nie zapotrzebowanie. Zaburzenia wchłaniania witamin mogą występować
przy wielu chorobach wątroby i pęcherzyka \
ółciowego, jelit, zmianach flory saprofitycznej jelit
(przy doustnej antybiotykoterapii).
Poni\
ej krótkie omówienie witamin mających podstawowe znaczenie dla sportowców.
Witaminy rozpuszczalne tylko w wodzie: z grupy B oraz C (nie nale\
y ich przyjmować w trakcie
posiłków lub bezpośrednio po nich, bogatych w tłuszcz, bo on hamuje ich wchłanianie).
Witamina B1 (tiamina). Czynność fizjologiczna witaminy B, polega na jej udziale w procesach
metabolicznych węglowodanów, utleniania tkankowego, prawidłowej czynności układu
nerwowego, mięśni i serca. Ma przyspieszać przekaz
nictwo nerwowo-mięśniowe, co ma istotne
znaczenie dla uzyskania wyniku sportowego. Najsilniej działa podawana razem z witaminą B2 i B6.
Zapotrzebowanie dobowe na tiaminę wynosi przeciętnie 1-3 mg, u sportowców 10-25 mg.
Najbardziej rozpowszechniona dawka dobowa tej witaminy wynosi 100-300 mg. Z punktu widzenia
farmakologii klinicznej nie ma to naukowego uzasadnienia. W miarę mo\
liwości nale\
y unikać
do\
ylnego podawania tiaminy, zwłaszcza w du\
ych dawkach, poniewa\
opisywano wystąpienie
groz
nego dla \
ycia wstrząsu tiaminowego!
Witamina B1 jest często tak\
e nazywana, witaminą przeciwstresową lub witaminą nastroju. Tiamina
jest skuteczna w muzykoterapii, z którą wykazuje synergizm, co jest niekiedy wykorzystywane, np.
w skoku wzwy\
.
Witamina B1 (tiamina) jest najstarszą wit., której objawy w postaci ber - beri opisano w czasach
historycznych.
Tiamina jest wchłaniana w jelicie cienkim przy czym najłatwiej ten proces zachodzi w
dwunastnicy. Pewna ilość tiaminy z roztworów wodnych mo\
e być wchłaniana w jelicie grubym.
Warunkiem prawidłowego wchłaniania wit. B1 jest nie zaburzone wydzielanie kwasu solnego w
\
ołądku.
Rola fizjologiczna
Tiamina w postaci priofosforanu tiaminy bierze udział jako koenzym w układach enzymatycznych
dehydrogenazy pirogronianowej i ketoglutaranianowej. Tiamina jest niezbędna do zapoczątkowania
pierwszego etapu reakcji "zasilających" cykl kwasu cytrynowego; uczestniczy tak\
e w
przekształceniu 6 cząsteczek rybulozo - 5 - fosforanu w 5 cząsteczek glukozo - 6 - fosforanu. Ten
tor metaboliczny jest niezbędny do syntezy rybozy, prowadzi równie\
do wytworzenia NADPH
niezbędnego między innymi w procesie hydroksylacji sterydów.
Bierze udział w przemianach cukrów w kwasy tłuszczowe. Istnieją doniesienia, i\
witamina ta
uczestniczy w syntezie acetylocholiny (mediatora układu przywspółczulnego), warunkując
przezbłonowy transport jonów sodowych i w efekcie prawidłowe generowanie impulsów
nerwowych. Niedobór tiaminy, powoduje zmniejszenie aktywności transketolazy, co prowadzi do
1
upośledzenia syntezy kwasów tłuszczowych i przemian energetycznych w obrębie ośrodkowego
układu nerwowego.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę B1
Tiamina występuje powszechnie we wszystkich tkankach roślinnych i zwierzęcych, lecz jej
zawartość w nich jest stosunkowo niewielka. Najobfitszymi z
ródłami wit. B1 są dro\
d\
e, wątroba,
kiełki, rośliny strączkowe, orzechy, serce, nerki i chude mięso wieprzowe. Znaczne ilości tiaminy
występują tak\
e w mleku.
Zapotrzebowanie wzrasta wraz ze zwiększaniem się tempa metabolizmu (np. w gorączce,
nadczynności tarczycy, podczas cią\
y i laktacji ).
Zawartość
Kukurydza 10,9; Jaja 3,4; Wątroba 2,6; Ziemniaki 1,0; Mleko 0,4; Mięso drobiowe 0,4;
Niedobór witaminy B1
Niedobór tiaminy godzi przede wszystkim w obwodowy układ nerwowy, układ sercowo -
naczyniowy i przewód pokarmowy. Do objawów niedoboru wit. B1 zaliczamy: utratę apetytu,
utratę masy ciała, apatię, tachykardię, hipotermię, biegunki, zaburzenia koncentracji, zaburzenia
czucia, depresję, zmiany w EKG, zanik odruchu kolanowego i ścięgna Achillesa, nadwra\
liwość
wielkich pni nerwowych, spadek ciśnienia krwi, arytmię serca, obrzęki, zapaść, "osłabienie mięśni"
(głównie czwórgłowego), śpiączkę, encefalopatię, zapalenie wielonerwowe, zaburzenie motoryki
\
ołądka i jelit.
Witamina B2 (ryboflawina). Jest koenzymem bardzo wielu procesów oksydacyjno-redukcyjnych,
odgrywa istotną rolę w oddychaniu tkankowym. Udowodniono jej udział w przemianach białek,
węglowodanów i \
elaza. Zapotrzebowanie dobowe wynosi 1-3 mg ryboflawiny, u sportowców
wyczynowych 5-30 mg. Według danych amerykańskich najbardziej rozpowszechniona
suplementacja tą witaminą wynosi 100 mg/24 h.
Witamina B6 (pirydoksyna). Odgrywa istotną rolę jako koenzym aminotransferaz, dekarboksylaz i
deaminaz. Bierze udział w przemianie białek, w mniejszym stopniu węglowodanów i tłuszczów.
Uczestniczy tak\
e w procesach odpornościowych i krwiotwórczych organizmu, w metabolizmie
amin katecholowych, "tonizuje" czynność ośrodkowego układu nerwowego. Przy diecie
bogatobiałkowej zapotrzebowanie na pirydoksynę się zwiększa.
Zapotrzebowanie dobowe na witaminę B6 wynosi 2-3 mg, u sportowców, zwłaszcza przy
stosowaniu od\
ywek białkowych, minimum 10 mg. Wiele preparatów zawiera pirydoksynę w
dawkach 50-500 mg (brak uzasadnienia podawania tak du\
ej dawki).
Witamina B6 to trzy oddzielne związki: pirydoksyna, pirydoksamina i pirydoksal. Pirydoksyna
występuje głównie w roślinach, podczas gdy pirydoksamina i pirydoksal w produktach pochodzenia
zwierzęcego. Te trzy postaci wit. B6 ulegają łatwemu wzajemnemu przekształceniu i
charakteryzują się jednakową (przy podaniu parenteralnym) aktywnością metaboliczną u ludzi i
innych gatunków kręgowców.
Rola fizjologiczna
Witamina B6 stanowi grupę prostetyczną około 50 enzymów katalizujących szereg reakcji w
kluczowych dla \
ywego organizmu szlakach metabolicznych. Do reakcji tych zalicza się między
innymi: dezaminację seryny, treoniny, cysteiny, dekarboksylację tyrozyny, argininy i kwasu
glutaminowego, syntezę niacyny z tryptofanu, konwersję kwasu linolowego do archidowego,
rozkład glikogenu do glukozo - 1 - fosforanu, syntezę amin biogennych ( histaminy,
hydroksytyraminy, tauryny, serotoniny, GABA ), wbudowanie Fe, bursztynianu i glicyny w
cząsteczkę hemu.
Do pozostałych "funkcji metabolicznych" wit. B6 zalicza się między innymi: udział w syntezie
przeciwciał; regulację wewnątrzkomórkowego magazynowania aminokwasów; stymulację
wchłaniania aminokwasów z jelita cienkiego; udział w przemianach nienasyconych kwasów
tłuszczowych i cholesterolu; "regulację" przemian węglowodanowych.
2
"Fizjologiczny" poziom wit. B6 w osoczu jest jednym z czynników warunkujących prawidłowe
stę\
enie glukozy w wątrobie.
Witamina B6 pełni równie\
istotną rolę w metabolizmie ośrodkowego układu nerwowego, a
szczególnie tkanki mózgowej. Jako kodekarboksylaza uczestniczy w procesie dekarboksylacji
kwasu glutaminowego do kwasu g - aminomasłowego (GABA), będącego jednym z
neurotransmiterów (mediatorów hamujących) w obrębie mózgu. Wit. ta jest równie\
jednym z
kluczowych czynników warunkujących "integralność" tkanki nerwowej.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę B6
Witamina B6 występuje w pokarmie w formie związanej z białkami, głównie jako pirydoksal i
pirydoksamina. Do produktów bogatych w wit. B6 zalicza się między innymi: wątrobę, mięso,
ryby, rośliny strączkowe, kapustę, pieczywo z pełnego przemiału oraz dro\
d\
e.
Alkohol zmniejsza uwalnianie wit. B6 z połączeń białkowych, jej wchłanianie w jelicie oraz
hamuje przekształcanie pirydoksyny do fosforanu pirydoksalu: dlatego te\
ludzie pijący regularnie
du\
e ilości alkoholu charakteryzują się znacznie większym (w porównaniu z abstynentami)
zapotrzebowaniem na tę witaminę.
y
ródło
Dro\
d\
e 39,8; Wątroba 18; Ziemniaki 15,5; Soja 6,7; Orzeszki ziemne 5,4; Kukurydza 5,3; Ry\
5,0;
Mleko 4,5; Mięso wołowe 0,7;
Niedobór witaminy B6
Ze względu na powszechne występowanie wit. B6 w produktach roślinnych i zwierzęcych niedobór
tej wit. "pochodzenia pokarmowego" występuje jedynie sporadycznie. Znacznie częściej spotyka
się niedobory pirydoksyny, mające "podło\
e" metaboliczne. Istotne zmniejszenie koncentracji wit.
B6 w osoczu krwi i krwinkach białych zaobserwowano m.in. podczas cią\
y (ze względu na du\
e
zapotrzebowanie płodu na pirydoksynę) i laktacji. Do objawów niedoboru wit. B6 zalicza się m.in.:
zmiany skórne (rumień, łuszczenia, nadmierne rogowacenie, obrzęk warstwy łącznotkankowej);
zmiany w obrębie gruczołów łojowych i mieszków włosowych; zanik tkanki limfatycznej,
limfocytopenię i leukocytozę wielojądrzastą; skrócenie okresu \
ycia krwinek czerwonych;
"przeładowanie" Fe wątroby, śledziony i szpiku kostnego; upośledzenie syntezy przeciwciał;
zaburzenia procesów transaminacji, prowadzące do zwiększonego wydalania szczawianów z
moczem; anemia normocytarna hipohromatyczna; wymioty; nadpobudliwość; drgawki typu
epileptycznego (u dzieci); depresja; zmiany w EKG; próchnica i zmiany w budowie zębów;
próchnica i zmiany w budowie zębów.
Witamina B12 (cyjanokobalamina). Odgrywa istotną rolę w przemianie białek, jest niezbędna -
wraz z kwasem foliowym - w biosyntezie kwasów nukleinowych, hemoglobiny, a tak\
e w
przemianie węglowodanów i tłuszczów. Ma wpływać tak\
e na sprawność układu nerwowego,
poprawia koncentrację i pamięć. Zapotrzebowanie dobowe na witaminę B12 wynosi 5�g , u
sportowców zazwyczaj 50 �g.
Witamina B12 - C63 H88 O14 PCo jest czerwonym krystalicznym związkiem zawierającym fosfor
i kobalt ( 4,5% ). Krystaliczna wit. B12 jest substancją higroskopijną rozpuszczalną w wodzie i
alkoholu, natomiast nierozpuszczalną w acetonie, chloroformie i eterze.
Rola fizjologiczna
Jest czynnikiem niezbędnym do wzrostu i rozwoju komórek. Do głównych funkcji wit. B12 zalicza
się między innymi: udział w procesach transmetylacji (przenoszeniu grup metylowych); udział w
syntezie zasad purynowych i pirymidynowych; udział w biosyntezie wolnych grup metylowych,
niezbędnych do syntezy zasad purynowych i pirymidynowych; udział w biosyntezie białka; udział
w syntezie hemoglobiny; udział w syntezie grup dezoksyrybozylowych; aktywację metylomalonylo
CoA, dehydrogenazy tiolowej i izomerazy glutaminianowej; "stabilizację" grup metylowych
metioniny; udział w oksydacji związków tiulowych; udział w syntezie metioniny (poprzez
metylację homocysteiny); udział w syntezie glutanionu; udział w metylacji
uracylodezoksynukleotydu; katalizowanie konwersji malonylo CoA w sukcynylo CoA.
3
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę B12
Nie istnieją \
adne dowody na to, i\
synteza wit. B12 zachodzi w tkankach wy\
szych roślin i
zwierząt. Jedynym z
ródłem tej wit. w przyrodzie jest synteza przez drobnoustroje w glebie, wodzie
i jelitach zwierząt. Bakterie syntetyzują cobalaminę tak\
e w jelicie człowieka, ale nie ulega ona tam
wchłanianiu. Miejscem najintensywniejszej syntezy "naturalnej" wit. B12 jest \
wacz
(50mg/100gs.m). rośliny nie zawierają w ogóle cobalaminy, podstawowym jej z
ródłem są zatem
produkty zwierzęce. Do produktów bogatych w wit. B12 zalicza się m.in. wątrobę, nerki, mięso,
jaja, sery. Wegetarianie otrzymują dostateczną ilość cobalaminy w formie 5 - dezo -
ksyadenozylokobalaminy, którą syntetyzują bakterie w grudkach korzeniowych roślinach
strączkowych, a tak\
e w wodzie wodociągowej.
y
ródło
Wątroba 542; Mączka ze skorupiaków 475; Nerki 300; Mięso drobiowe 122; Mięso wołowe 72;
Mleko 54;
Niedobór witaminy B12
U ludzi niedobór wit. B12, wywołany jej brakiem w pokarmie, zdarza się wyjątkowo i tylko u
wegetarianów. W zdecydowanej większości przypadków hipo - lub awitaminoza jest spowodowana
brakiem czynnika wewnątrzpochodnego (IF) lub wadliwym wchłanianiem jelitowym.
Jednym z głównych następstw niedoboru kobalaminy jest upośledzenie syntezy dezoksyrybotydu, a
następnie zahamowanie syntezy DNA i podziału komórek. Najbardziej charakterystycznym
objawem niedoboru wit. B12 jest występowanie "niedokrwistości złośliwej" (NZ),
charakteryzującej się m.in. niedokrwistością makrocytarną, leukopenią, trombopenią, anizocytozą i
polichromatofilią krwinek czerwonych. Niekiedy obserwuje się "zasadochłonność" krwinek
czerwonych i występowanie we krwi erytroblastów. W szpiku kostnym stwierdza się zahamowanie
dojrzewania megaloblastów. Objawy niedoboru wit. B12 u człowieka: niedokrwistość złośliwa;
podostre zwyrodnienie rdzenia kręgowego; zapalenie nerwów obwodowych; demienilizacja
nerwów obwodowych; parestezja; dodatni odruch Babińskiego; zapalenie języka; zanik brodawek
językowych; cytrynowo\
ółte zapalenie skóry; wymioty; nudności; brak łaknienia,
Witamina C (kwas askorbowy). Jest witaminą rozpuszczalną w wodzie, mo\
e być syntetyczna i
naturalna, ta ostatnia charakteryzuje się znacznie lepszą biodostępnością (wchłanialnością). Bierze
udział w wielu procesach oksydacyjno-redukcyjnych, zwłaszcza w metabolizmie tkanki łącznej,
procesach odpornościowych, w przemianie \
elaza, a tak\
e w biosyntezie hemoglobiny, hormonów
nadnerczowych. Interesujące jest, \
e w sytuacjach stresowych wybitnie zwiększa się jej zu\
ycie i
następuje zmniejszenie jej stę\
enia.
Zapotrzebowanie dobowe na witaminę C wynosi 60-75 mg, u sportowców wyczynowych 150-300
mg. Zapotrzebowanie na witaminę C jest większe u ludzi w wieku podeszłym, a zwłaszcza u
palaczy papierosów! W wielu krajach suplernentacja witaminą C jest powszechnie stosowana,
zwłaszcza w okresie zimowo-wiosennym, wynosi ona zazwyczaj 500 mg - 1 g, niekiedy (zupełnie
zbytecznie) wynosi ona 1-4 g.
Modne do niedawna, według koncepcji Paulinga, bardzo du\
e dawki witaminy C, ponad 5 g na
dobę, nie są obecnie stosowane; powodowały one zarówno zaburzenia ze strony przewodu
pokarmowego, jak i układu moczowego (sprzyjanie tworzeniu się kamieni moczanowych i
szczawianowych).
Nadmiar witaminy C jest wydalany z moczem, w 2-3 h od przyjęcia, dlatego te\
lepiej ją
przyjmować w mniejszych dawkach 2 razy dziennie lub w postaci preparatów o przedłu\
onym
działaniu.
Najlepsze i najdro\
sze preparaty naturalnej witaminy C otrzymuje się z owoców głogu lub dzikiej
ró\
y, zawierają one ponadto wiele bioflawonoidćw (rutyna, he-sperydyna).
Witamina C (kwas askorbinowy) jest niezbędnym, egzogennym składnikiem pokarmowym dla
człowieka, małp człekokształtnych i świnek morskich. Pozostałe gatunki zwierząt, dzięki
odpowiedniemu układowi enzymatycznemu, mają zdolność syntetyzowania tej wit. z D - glukozy.
4
Objawy niedoboru tej wit., czyli gnilca (szkorbutu), mo\
na zaliczyć do najstarszych schorzeń
prześladujących człowieka.
Witamina C ma wzór sumaryczny C6 H8 O6. Przy słabym utlenieniu w organizmie przechodzi on
w kwas a - dehydroaskorbinowy poprzez rodnikowy związek pośredni nazwany kwasem a -
monodehydroaskorbinowym. Te trzy związki stanowią odwracalny układ oksydoredukcyjny
ustroju. Siła działania kwasu a - askorbinowego jest ściśle uzale\
niona od jej budowy. Ju\

niewielkie zmiany strukturalne unieczyniają go. Wit. C jest wchłaniania za pomocą aktywnego
transportu, głównie w dwunastnicy i proksymalnym odcinku jelita cienkiego. Maksymalna zdolność
absorpcyjna jelit wynosi ok. 120 mg wit. C/dobę.
Rola fizjologiczna
Kwas askorbinowy stymuluje aktywność wielu enzymów poprzez dostarczenie elektronów w celu
utrzymania w formie zredukowanej metali grup prostetycznych. Jedna z biologicznych funkcji
kwasu askorbinowego polega na utrzymaniu w stanie fizjologicznej sprawności istoty
międzykomórkowej. Jest on niezbędny do prawidłowej czynności fibroblastów, osteoblastów i
odonoblastów. Komórki te wytwarzają takie substancje międzykomórkowe, jak kolagen, zębinę,
oseinę. Wit. C wywiera wpływ na przemianę aminokwasów aromatycznych (głównie tyrozyny),
które w przypadkach jej niedoboru opuszczają ustrój z moczem w postaci metabolitów. W
przypadkach jej niedoboru powstanie i odkładanie się tych barwników w skórze jest zwiększone.
Kwas askorbinowy jest niezbędny do hydroksylacji dopaminy do noradrenaliny. Wit. C przypisuje
się tak\
e syntezy kotecholamin (A i NA). Wit. ta chroni równie\
adrenalinę i noradrenalinę przed
utlenieniem. Nale\
y podkreślić udział kwasu askorbinowego w procesie a - minacji podczas
syntezy hormonów peptydowych, takich jak: wazopresyna, oksytocyna, cholecystokinina, gastryna
i malanotropina.
Dzięki swoim właściwościom kwas askorbinowy wpływa na wchłanianie z po\
ywienia,
mobilizację, rozmieszczenie w tkankach i komórkach oraz wydalanie jonów metali. Kwas
askorbinowy zwiększa wchłanianie \
elaza od dwóch do sześciu razy. Kwas askorbinowy wraz z
trójfosforanem adenozyny biorą udział w przenoszeniu \
elaza związanego z osoczem do wątroby
oraz w wbudowywaniu go w ferrynę. Wit. C odgrywa tu rolę w redukcji i uwalniania \
elaza
trójwartościowego z jego mocnego wiązania białkiem osocza - transfferyną. Kwas askorbinowy
stymuluje aktywność i migrację granulocytów i monocytów, transformację limfocytów oraz
tworzenie immunoglobulin z klas IgG i IgM. Obserwowane przeciwwirusowe działanie wit. C
wią\
e się z jej wpływem na odporność organizmu i wytwarzanie interferonu. Bardzo istotne
znaczenie ma zdolność wit. C do reagowania z wolnymi rodnikami tlenowymi i przekształcania ich
w mniej toksyczne lub nietoksyczne dla komórek ustrojowych związki.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę C
Głównym z
ródłem kwasu askorbinowego są świe\
e oraz właściwie przetworzone owoce i warzywa.
Dla człowieka jako z
ródło wit. C na pierwszym miejscu nale\
y wymienić warzywa kapustne i
owoce jagodowe, na drugim: ziemniaki (zale\
nie od pory roku), na trzecim: \
ółte i zielone warzywa
i owoce, a na czwartym: pozostałe warzywa i owoce. Z produktów pochodzenia zwierzęcego tylko
wątroba i nerki. Inne produkty np. masło, mleko krowie zawierają bardzo mało wit. C lub nie
zawierają jej wcale.
Zapotrzebowanie na wit. C zwiększa się pod wpływem ró\
nego rodzaju stresów, u osób w wieku
podeszłym, palących du\
o tytoniu, u alkoholików, pacjentów po operacji, a być mo\
e u osób z
mia\
d\
ycą.
y
ródło
Owoce dzikiej ró\
y 550; Porzeczki czarne 150-260; Porzeczki czerwone 30-60; Jagody czarne 20;
Truskawki 40-90; Cytryny 80; Pomarańcze 40-60; Mandarynki 30; Grepefruity 35-45; Jabłka 10-
30; Gruszki 2-17; Śliwki 3-7; Banany 6-12; Chrzan 100-140; Kapusta biała 35-40; Kapusta kiszona
0,4-16; Kapusta czerwona 45-85; Kalafior 85-150; Marchew 5-10;
Niedobory witaminy C u ludzi
W pierwszym okresie niedoboru wit. C są nietypowe, pojawiają się np. nieokreślone bóle w
stawach, kończynach i kręgosłupie, utrata apetytu, uczucie ogólnego wyczerpania, szybkie
5
męczenie się nawet po niewielkim wysiłku fizycznym, zadyszka. W kolejnych okresach niedoboru
występują krwawienia z dziąseł, samoistne lub przy myciu zębów. Dziąsła są bolesne, silnie
zaczerwienione i krwawią samoistnie. Pomiędzy zębami gromadzą się ślina, osad i ropa. Zapach z
jamy ustnej jest zgniły. Dookoła mieszków włosowych pojawiają się zrogowaciałe grudki, a
następnie punktowe wybroczyny: najpierw na pośladkach, ustach i podudziach, a następnie na
kończynach górnych i plecach. Przyczyną tego jest kruchość drobnych naczyń krwionośnych i
zanikanie substancji spajających ich śródbłonek. Gojenie się ran jest wyraz
nie upośledzone wskutek
gorszego wytwarzania się tkanki łącznej. Przy niedoborze wit. C bardziej zaawansowanym zaczyna
się wyraz
nie skłonność do większych krwawień, szczególnie w skórze, w mięśniach i dziąsłach.
Niekiedy występują krwawienia z błon śluzowych \
ołądka, jelit i układu moczopłciowego.
Gnilec niemowlęcy występuje przede wszystkim u niemowląt karmionych mlekiem krowim, rzadko
natomiast pojawia się u dzieci karmionych piersią. Choroba ta rozwija się zazwyczaj między 6 a 12
miesiącem \
ycia. Wczesnymi jej objawami są: dra\
liwość, niepokój, utrata łaknienia i spadek masy
ciała. Zmiany w dziąsłach występują dopiero po pojawieniu się zębów. Cechą charakterystyczną
gnilca dziecięcego są zmiany w kościach. W zaawansowanym gnilcu niemowlęcym stwierdza się
krwiomocz, krwawe wymioty i biegunki, a czasami wylewy do opon mózgowych. Dzieci chore na
gnilec często gorączkują.
Witamina C jest potrzebna do produkcji kolagenu  białka, które tworzy pod nabłonkiem
dodatkową warstwę utrudniającą przedostawanie się wirusów do organizmu. Witamina ta pełni
funkcję wspierania białych ciałek krwi. Jest niezbędna do produkcji limfocytów. Limfocyty niszczą
zainfekowane komórki. Od ich sprawności zale\
y jak szybko nasz organizm upora się z infekcją.
Stymulując tworzenie przeciwciał i inne mechanizmy obronne znacząco poprawia działanie układu
odpornościowy organizmu. Większość z przeprowadzonych badań wykazała, \
e krótkotrwałe
przyjmowanie 0,5-1g witaminy C dziennie mo\
e skrócić i złagodzić przebieg przeziębienia.
Witamina C jest substancją nietrwałą, rozkładającą się częściowo w czasie gotowania. Średnie
dzienne zapotrzebowanie dziecka na witaminę C wynosi 40-75 mg a człowieka dorosłego 75-100
mg. Głównym z
ródłem witaminy C są świe\
e oraz właściwie przetworzone owoce, np. dzika ró\
a
czy czarna porzeczka i warzywa.
Dobrym z
ródłem witaminy C, szczególnie w okresie zimowym i wczesnowiosennym, są świe\
e
owoce i soki cytrusowe, ale tak\
e godna polecenia jest zasobna w tę witaminę kiszona kapusta.
Bardzo dobrym i bogatszym od owoców cytrusowych z
ródłem witaminy C są owoce dzikiej ró\
y,
czarna porzeczka oraz natka pietruszki. Udział tych produktów w przeciętnej, dziennej racji
pokarmowej u większości z nas jest jednak niewielki.
Funkcje witaminy C w organizmie
" Podnosi odporność organizmu
" Pełni funkcję ochronną w przypadku przeziębienia  dzięki swojemu udziałowi w biosyntezie
kolagenu (podskórna warstwa ochronna, zabezpieczająca przed przenikaniem wirusów) oraz
roli w produkcji limfocytów (niszczących zainfekowane komórki)
" Uczestniczy w procesach metabolicznych jako substancja przenosząca elektrony.
" Dzięki współdziałaniu w biosyntezie kolagenu przyspiesza proces gojenia się ran i zrastania
kości.
" Uczestniczy w metabolizmie tłuszczów, cholesterolu i kwasów \
ółciowych
" Uczestniczy w regeneracji witaminy E
" Ułatwia przyswajanie niehemowego \
elaza i uczestniczy w wytwarzaniu krwinek czerwonych.
" Jako silny reduktor przeciwdziała procesowi utleniania wywołanemu przez wolne rodniki
" Hamuje powstawanie w \
ołądku rakotwórczych nitrozoamin
" Ma właściwości bakteriostatyczne, a nawet bakteriobójcze w stosunku do niektórych
drobnoustrojów chorobotwórczych
Stwierdzono, \
e:
" Kwas askorbinowy podnosi ogólną odporność organizmu na choroby.
" Większość zwierząt jest w stanie syntetyzować witaminę C we własnych organizmach.
6
Człowiek zmuszony jest pokrywać zapotrzebowanie na witaminę C za pomocą zewnętrznych
z
ródeł.
" Witamina C nie tylko "wymywa" nadmiar cholesterolu z arterii krwionośnych, ale te\

normalizuje jego poziom.
" Witamina C uczestniczy w produkcji hormonów zwalczających stres.
" Dzięki swoim właściwościom przeciwutleniającym witamina C znacznie zmniejsza ryzyko
występowania chorób chronicznych, takich jak rak, choroby serca czy zaćma. W celu
optymalnego zredukowania ryzyka wystąpienia tych schorzeń, nowe zalecenia dietetyczne
sugerują spo\
ywanie 120 mg tej witaminy dziennie.
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach: A, D, E, F oraz K.
Witamina A (retinol, akseroftol).
Jest uwa\
ana za witaminę wzrostu i widzenia. Bierze udział w metabolizmie białek, biosyntezie
hormonów kory nadnerczy, pobudza wydzielanie hormonu tyreotropowego, zwiększa odporność
organizmu na zaka\
enia, zwłaszcza układu oddechowego.
Zapotrzebowanie dobowe na witaminę A wynosi 5000 j.m., u sportowców wyczynowych 10 000
j.m.
U sportowców przyjmujących zbyt du\
e ilości witamin, zwłaszcza bez odpowiedniej kontroli
lekarskiej, mogą wystąpić objawy przedawkowania witaminy A. Charakteryzują się one, m.in.
złuszczającym zapaleniem skóry, pęknięciami warg, zaburzeniami snu, utratą łaknienia,
osłabieniem, nudnościami, wymiotami, a nawet zmianami o typie zwyrodnienia mięśnia sercowego
i nerek.
Obecnie znane są dwie witaminy A:
1. A1 - retinol C20 H39 OH - która występuje w tkankach ryb morskich i ssaków,
2. A2 - 3-dehydro-retinol, C20 H27 OH - spotykana w tkankach ryb słonowodnych.
Rola fizjologiczna
Witamina A ze względu na swoje funkcje zwana jest często witaminą oczno-nabłonkowo-
wzrostową. Jest ona istotnym składnikiem barwnika wzrokowego, warunkuje integralność błon
komórkowych i struktur wewnątrzkomórkowych, jest konieczna dla utrzymania struktury i
czynności komórek nabłonkowych oraz nabłonka wydzielniczego gruczołów egzogennych oraz
stanowi niezbędny czynnik wzrostowy. Metaboliczna rola wit. A nie jest jeszcze dokładnie poznana
i wyjaśniona. Wit. A ma wa\
ne znaczenie w wytwarzaniu rodopsyny w pręcikach siatkówki oka i
jest niezbędna do widzenia o zmroku. Rodopsyna pod wpływem światła odbarwia się, przechodząc
przez produkty pośrednie o barwie pomarańczowej i w końcu rozkłada się na \
ółty retinol i białko -
skotopsynę (opsynę). W ciemności rodopsyna syntetyzuje się samoistnie z cis retinalu i opsyny.
Zu\
ywana w procesie odtwarzania rodopsyny wit. A jest uzupełniana z krwi. Wit. A jest więc nie
tylko niezbędna do widzenia pręcikowego lecz tak\
e do widzenia czopkowego. Stwierdzono, \
e
wit. A nie tylko zapobiega powstawaniu nocnej ślepoty, lecz stabilizuje równie\
białko-opsynę i
chroni pręciki siatkówki przed rozpadem. Pełni istotną rolę w procesach wzrostu i ró\
nicowania się
komórek. Wit. A jest wymagana do utrzymania prawidłowej struktury i czynności komórek
nabłonkowych skóry i błon śluzowych, które tworzą ochronną wyściółkę wielu organów. Przy
braku wit. A komórki nabłonkowe zmieniają swoją charakterystyczną strukturę, zostają zastąpione
skretynizowanym, suchym nabłonkiem wielowarstwowym, nie stanowiącym bariery dla
drobnoustrojów. Udowodniono, i\
wit. A jest niezbędną do syntezy mukopolisacharydów. Retinol
jest tak\
e czynnikiem warunkującym prawidłową aktywność osteoklastów i osteoblastów. Przez
swój wpływ na syntezę adeniny i guaniny, wit. A odgrywa istotną rolę w procesie regeneracji
komórek. Podawanie wit. A w większych ilościach (dawkach) łagodzi objawy nadczynności
tarczycy.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę A
7
Retinol znajduje się w świecie zwierzęcym wyłącznie pod postacią estrów natomiast karetenoidy
głównie w świecie roślinnym. Dla człowieka z
ródłem wit. A są produkty pochodzenia zwierzęcego,
a karetenoidów - \
ółte i zielone warzywa liściaste i w mniejszym stopniu \
ółte owoce.
Brzoskwinie 750; Jaja 700; Je\
yny 300; Kapusta biała 6300; Kapusta włoska 5600; Marchew
15000; Masło 2000; Morele 700; Nerki 1000; Pomidory 850; Sałatka 3200; Ser biały tłusty 800;
Szpinak 10000; Śliwki suszone 2000; Śliwki świe\
e 370; Śmietana 700; Twaróg 130; Wątroba
wieprzowa 5000.
* Przy przeliczaniu ilości karotenów na ilość wit. A nale\
y zawartość karotenów podzielić przez
dwa.
Niedobory witaminy A
Niedobór retinolu objawia się głównie zmianami strukturalnymi i czynnościowymi spojówek,
rogówki i siatkówki oka oraz komórek nabłonkowych skóry i błon śluzowych. Jednym z
pierwszych objawów niedoboru wit. A jest suchość skóry a następnie nieprawidłowe rogowacenie.
Gruczoły potowe wytwarzają bardzo małe ilości potu. Błony śluzowe dróg oddechowych,
przewodu pokarmowego i dróg rodnych ulegają zmianom nie\
ytowym i stają się przenikliwe dla
drobnoustrojów. Jednym z wczesnych objawów hipowitaminozy A jest suchość rogówki i
upośledzenie działania gruczołów łzowych. W dalszych okresach stadiach niedoboru wit. A rozwija
się wysychanie rogówki, powstają pęknięcia w których osiedlają się drobnoustroje, prowadząc do
rozmiękczenia rogówki (karatomalacji) i jej perforacji. W wyniku niedoboru wit. A zmniejsza się
czynność, między innymi gruczołów \
ołądkowych i jelitowych, co pociąga za sobą gorsze
wykorzystanie po\
ywienia. Przy niedoborach wit. A zmniejsza się. Najczęściej pod wpływem diety
(bez wit. A) stwierdza się ropne zapalenie węzłów chłonnych, ucha środkowego, płuc, miedniczek
nerkowych, języka itp.
Niedobór wit. A u ludzi jest najczęściej wynikiem jej niedostatecznej poda\
y z pokarmem, zespołu
złego wchłaniania, niedoboru kwasów \
ółciowych lub uszkodzenia mią\
szu wątroby. praktyce
klinicznej właściwe rozpoznanie jest mo\
liwe dopiero w trzecim stadium rozwoju niedoboru. Do
objawów zwracających uwagę na niedobór wit. A nale\
ą: suchość, zgrubienie oraz utrata normalnej
barwy i przejrzystości rogówki; zapalenie brzegów powieki i spojówek; suchość i lekkie łuszczenie
się skóry; suchość i łamliwość włosów; ró\
ne stopnie rogowacenia części torebek włosowych
(skóra ropuchy); upośledzenie adaptacji oka do ciemności (kurza ślepota).
Z objawów subiektywnych, zale\
nie od stopnia niedoboru wit. A występują: światłowstręt; uczucie
pieczenia i suchość pod powiekami; pogarszanie się wzroku, tj. widzenie przedmiotów jak przez
mgłę; zlewanie się i gorsze odró\
nianie liter itp.
Witamina D. Istnieje kilka witamin D, zwanych przeciwkrzywiczymi, z których najwa\
niejsza jest
witamina D3 - cholekalcyferol. Jej fizjologiczna rola sprowadzą się przede wszystkim do regulacji
przemiany wapnia i fosforu, zwiększając ich wchłanianie z przewodu pokarmowego i odkładanie w
kościach. Witamina D jest tak\
e konieczna do prawidłowej czynności gruczołów przytarczycznych
i regulacji nerkowego wydalania jonów wapniowych i fosforanowych.
Zapotrzebowanie dobowe wynosi 400 j.m., u sportowców wyczynowych 1000 j.m. Przy
długotrwałym, nie kontrolowanym przyjmowaniu du\
ych dawek witaminy D mo\
e nastąpić jej
przedawkowanie. Mogą wtedy występować, m.in. utrata łaknienia, zaburzenia \
ołądkowo-jelitowe,
bóle głowy, uczucie zmęczenia, depresja, bóle mięśniowe, odkładanie się wapnia w tkankach,
naczyniach, nerkach i wątrobie.
Witamina określana jako "D" stanowi w istocie grupę około 16 substancji steroidowych. Spośród
nich główną rolę fizjologiczną odgrywają dwie - witamina D2 (ergokalcyferol) i witamina D3
(cholekalcyferol). Są one pochodnymi steroli - ergosterolu (prowitamina wit. D2), oraz 7 -
dechydrocholesterolu (prowitamina D3). Ergosterol jest spotykany w tkankach roślinnych,
natomiast 7 - dechydrocholesterol jest syntetyzowany w organizmie zwierząt z cholesterolu.
Rola fizjologiczna
Główną rolą fizjologicznie aktywnych pochodnych wit. D jest ich współudział w regulowaniu
przemian mineralnych w organizmie, zwłaszcza przemian wapniowo - fosforowych. Pochodne te
8
wpływają na utrzymanie optymalnego poziomu wapnia i fosforanów we krwi poprzez absorpcję
jelitową tych składników, regulację ich wydalania przez nerki oraz odkładanie bądz
resorpcję z
tkanki kostnej.
Podstawowe działanie kalcytriolu dotyczy:
nabłonka jelit (umo\
liwia i ułatwia wchłanianie wapnia w enterocytach),
kanalików nerkowych (hamuje wydalanie wapnia i fosforanów z moczem).
osteocytów (warunkuje prawidłową mineralizację i przebudowę kości).
Kalcytriol wywiera równie\
wpływ na inne komórki i tkanki. Receptory dla 1,25 - (OH)2 - D3
występują między innymi w: komórkach wysp trzustki, przysadce mózgowej, przytarczycach,
skórze (warstwie rozrodczej), gruczole mlekowym, szpiku kostnym, komórkach układu
immunologicznego (monocytach, pobudzonych limfocytach T i B).
Kalcytriol wpływa na procesy transkrypcji DNA w jądrze komórkowym. W komórkach nabłonka
jelit jest promotorem syntezy swoistego białka przenośnikowego jonów wapniowych.
W warunkach fizjologicznych zdecydowana większość przesączonego w kłębkach nefronu wapnia
ulega w kanalikach nerkowych resorpcji (99%). Tylko w kanaliku dystalnym wchłanianie Ca jest
aktywne - wymaga nakładu energii i jest zale\
ne od kalcytriolu oraz parathormonu (PTH). Efektem
działania 1,25 - (OH)2- D3 jest wzrost resorpcji wapnia i fosforanów w nefronach. Działanie jest
szybsze ni\
w jelitach i warunkuje wzrost poziomu wapnia we krwi ju\
po 30 -60 minutach od
podania witaminy.
Kalcytriol (przy prawidłowym stę\
eniu PTH) warunkuje rozwój, wzrost i mineralizację kości. W
jądrach komórek kościotwórczych (osteoblastów), syntetyzującą macierz organiczną kości i
zaanga\
owanych w proces jej mineralizacji, znajdują się receptory dla 1,25 - (OH)2 - D3.
Kalcytriol wywiera wpływ równie\
na inne tkanki i komórki organizmu m.in. wpływa na
ró\
nicowanie się komórek szpiku kostnego, reguluje funkcje komórek układu odpornościowego
oraz współdziała z wit. A i ułatwia jej przyswajanie oraz przemianę karotenów w wit. A.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę D
Spośród wszystkich wit. Występujących w produktach wit. D występuje najrzadziej. Rośliny,
nasiona i ich produkty zawierają bardzo mało wit. D, są jednak bogate w ergosterol, który mo\
e
ulegać przemianie, pod wpływem promieniowania ultrafioletowego do wit. D. Dobrym z
ródłem tej
wit. Są dro\
d\
e naświetlone promieniowaniem UV.
y
ródło
tran; cholekalcyferol z tuńczyka 4000000; z dorsza 1000000; z halibuta 120000; Śledz
(tkanka
tłuszczowa) 10000; Sardynka (tk. tłuszczowa) 8000; Jaja 100; Mleko latem 4; Mleko zimą 1;
Zwiększone zapotrzebowanie na wit. D nale\
y uwzględnić zwłaszcza w okresie ich intensywnego
wzrostu i rozwoju oraz u osób starych (z wiekiem maleje przyswajalność wapnia i fosforu,
zmniejsza się wykorzystanie wit. D oraz sprawność regulacji hormonalnej tych procesów).
Przyjmuje się \
e dla ludzi dobowe średnie zapotrzebowanie na wit. D wynosi około 400 j.m. (10
mm). Taką ilość produkuje 20 - 25 cm2 skóry człowieka (o jasnej karnacji) w ciągu 2 - 3 godzin.
Wit. D, w odró\
nieniu od innych wit. rozpuszczalnych w tłuszczach, nie jest magazynowana w
du\
ych ilościach w organizmie. Dlatego jest wskazane stałe uzupełnianie dawek pokarmowych wit.
D, a nie kilkakrotne podanie du\
ych jej ilości.
Niedobór witaminy D
Awitaminoza wit. D występuje u tylko w wyjątkowych przypadkach. Stan hipowitaminozy
występuje znacznie częściej i jego przyczyny związane są z:
" niewłaściwym \
ywieniem lub złym wchłanianiem (uboga w ergosterol dieta, zmniejszony
dopływ soli kwasów soli \
ółciowych do jelita cienkiego, uszkodzenie trzustki, przewlekłe
choroby jelit),
" brakiem działania promieniowania UV na skórę,
" upośledzoną przemianą wit. D w czynne metabolity (zwiększony katabolizm wit. D, np. pod
wpływem leków indukujących enzymy katabolizujące kalcytriol w hepatocytach, przewlekłe
choroby nerek upośledzające hydroksylację wit. D),
9
" uszkodzeniem (dziedzicznym lub nabytym) komórek docelowych: enterocytów, osteocytów i
komórek kanalików nerkowych (np. krzywica typu II jest wynikiem braku receptorów dla
kalcytriolu).
Niedobory aktywnych form wit. D (zwłaszcza kalcytriolu) prowadzą do:
upośledzenia wchłaniania wapnia i fosforanów z przewodu pokarmowego,
zmniejszenia oszczędzania Ca w nerkach,
wtórnej nadczynności przytarczyc, sprzyjającej "mobilizacji" Ca z kości.
Objawy hipowitaminozy wit. D są związane głównie z układem kostnym i zębami. Najczęściej
dotyczą osób młodych, szybko rosnących, a tak\
e starych. Rzadko występują w okresie
dojrzewania płciowego.
Skutkami niedoboru wit. D są:
" krzywica (u młodych); osteomalacja (u dorosłych), Krzywicą i osteomalacją nazywamy
zaburzenia dojrzewania i mineralizacji tkanki kostnej na skutek niedoboru wit. D. Zaburzenia te
prowadzą do powstania i gromadzenia nadmiernej ilości osteoidu - miękkiej nie
zmineralizowanej tkanki kostnej w miejscach jej przebudowy lub te\
do gromadzenia się w
nadmiarze tkanki chrzęstnej kości (u osób młodych). Upośledzona mineralizacja osteoidu jest
wspólnym objawem krzywicy i osteomalacji. Kości są miękkie a ich nasady pogrubione.
" osteoporoza. Osteoporoza - zanik kostny, zrzeszotnienie. Istotą osteoporozy jest zmniejszenie
masy kostnej w jednostce objętości, z zachowaniem prawidłowego stosunku składników
mineralnych do macierzy kostnej. Ubytek masy kostnej w ramach normalnego kształtu kości
powoduje osłabienie jej struktury. Kości stają się kruche, podatne na odkształcenia i złamania.
W zaawansowanych stadiach choroby mo\
e dochodzić do nadłamywania się lub zapadania
trzonów kręgowych. Jest to ucią\
liwy i bardzo rozpowszechniony stan choroby m.in. dlatego,
\
e przez badania labolatoryjne trudno go zdiagnozować (w surowicy krwi nie zmieniają się
poziomy wapnia, fosforanów, fosfatazy zasadowej, hormonów). Przyczyny osteoporozy nie są
do końca znane.
Do objawów krzywicy zaliczamy:
" zaburzenia ze strony układu nerwowego objawiające się wzmo\
oną pobudliwością,
niespokojnym zachowaniem i niepokojem,
" wzmo\
oną potliwość (u niemowląt szczególnie w okolicy głowy,
" deformację szkieletu,
" zaburzenia rozwoju i mineralizacji zębów, zęby rozwijają się z opóz
nieniem, zęby stają się
słabe i nieodporne na próchnicę,
" tę\
yczkę. Objawia się nadmierną pobudliwością mięśni, drgawkami. Stanowi bezpośrednie
zagro\
enie \
ycia (dlatego nale\
y do\
ylnie podać wapń),
" zaburzenia przemiany materii.
" bóle kostno - stawowe,
" słabość mięśni i wiązadeł stawowych,
" utrata apetytu.
Witamina E. Jest ich kilka, z których najwa\
niejszy to ą-tokoferol. Mechanizm jego działania ma
polegać na usuwaniu wolnych rodników tlenowych. Są to " toksyczne" pochodne tlenu, działające
niszcząco na tkanki. Ponadto nieznacznie aktywuje układy enzymatyczne oddychania tkankowego,
działa ochronnie w stosunku do komórek wątroby, a tak\
e hamuje procesy starzenia, działa
przeciwmia\
d\
ycowo, zmniejsza ryzyko choroby niedokrwiennej serca, łagodzi kurcze łydek. ą-
Tokoferol jest niezbędny do wytwarzania plemników i prawidłowej czynności jajników.
Zapotrzebowanie dobowe ą-tokoferolu wynosi 10-30 mg, u sportowców wyczynowych 100 mg.
Obecnie witaminy E są uwa\
ane w gerontologii jako jeden z czynników hamujących, ogólnie
biorąc, procesy starzenia się komórek. W tym celu podaje się je przeciętnie w dawce 200-1200
mg/24h.
10
Witamina E powstaje tylko w roślinach, zwierzęta jej nie syntetyzują. Chemicznie jest L -
tokoferolem o wzorze sumarycznym C29 H50 O2.
Rola fizjologiczna
Działanie wit. E w organizmie sprowadza się do udziału w komórkowym łańcuchu oddechowym, w
skład którego wchodzi (oprócz wit. K) dzięki budowie chinonowej. Pełni w nim rolę przenośnika
elektronów. W procesach utleniania komórkowego i fosforylacji oksydacyjnej bierze
prawdopodobnie udział pochodna tokoferolu - tokoferolochinon, który ma zdolność przyłączania
dwóch atomów wodoru przekształcając się w tokoferolohydrochinon.
Witamina E odgrywa znaczącą rolę w procesie syntezy puryn (DNA), przemian aminokwasów
(glicyny, leucyny, lizyny, histydyny), a tak\
e w aktywowaniu niektórych enzymów lizosomalnych i
transaminaz. Znaczący udział wit. E w przemianach pośrednich warunkuje jej szeroki i bardzo
ró\
norodny wpływ na czynności organizmu. Dotyczy on w największym stopniu następujących
układów:
" rozrodczego - wit. E warunkuje rozwój i czynność gonad, zapłodnienie i rozwój płodu,
" krwionośnego - wit. E zapobiega uszkodzeniom naczyń krwionośnych (stabilizuje nabłonki).
Przyśpiesza dojrzewanie krwinek czerwonych. Chroni ich błony komórkowe, zwiększając
odporność na działanie czynników hemolizujących; stabilizuje błony komórkowe leukocytów, a
jako inhibitor aktywacji płytek krwi pełni rolę "przeciwzakrzepową",
" mięśniowego - wit. E reguluje przemianę materii w komórkach mięśni szkieletowych i mięśnia
sercowego, wpływa na lepsze wykorzystanie tlenu, zapobiega degeneracji mięśni,
" oddechowego - wit. E, łącznie z wit. C i innymi przeciwutleniaczami, mo\
e zmniejszać
uszkodzenia wywołane w tkance płucnej przez utleniacze zawarte w powietrzu: ozon,
dwutlenek azotu i inne.,
" "regulujących" (nerwowego, dokrewnego, odpornościowego) - wit. E wpływa na czynność
gruczołów wydzielania wewnętrznego, zwłaszcza na przysadkę (stymulacja wydzielania
gonadotropin i hormonu tyreotropowego ) oraz korę nadnerczy. Wpływa na metabolizm tkanki
nerwowej, zwłaszcza mózgu i mó\
d\
ku. Ma działanie immunostymulujące, zwiększa znacznie
odporność naturalną przeciw zakaz
ną.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę E
Witamina E występuje w du\
ych ilościach w zielonych warzywach, roślinach oraz ziarnach i
produktach pochodzenia zwierzęcego ( przewa\
ają w nich mniej aktywne tokoferole). W miarę
starzenia się roślin ilość wit. E ulega gwałtownemu zmniejszeniu. Podawanie wit. E nale\
y
uwzględnić w stanach chorobowych, zwłaszcza przebiegających z gorączką, w hipo - i hipertonii,
przy niedoborach wit. B6, niacyny, choliny, przy zatruciach ozonem, NO2, pestycydami
fosforoorganicznymi, ołowiem, kadmem, rtęcią itp. a tak\
e przy zwiększonej aktywności fizycznej i
u osób starszych.
Niedobory witaminy E
Działanie wit. E dotyczy większości komórek w organizmie a zatem skutki jej niedoboru mają
szeroki zakres, są ró\
ne u ró\
nych gatunków i zale\
ą od diety, wieku, stanu fizjologicznego itp.
Pierwszym sygnałem niedoboru wit. E są zmiany w EKG oraz zmiany w aktywności enzymów
lizosomalnych i transaminaz, a tak\
e w metabolizmie białka. Często te\
występuje trudna do
zdiagnozowania forma podkliniczna.
Niedobór wit. E mo\
e prowadzić do bezpłodności samców i powodować niezdolność samicy do
przebycia cią\
y i urodzenia zdrowego potomstwa. Przy większych i trwających dłu\
ej niedoborach
dochodzi zwykle do zapłodnienia, lecz w skutek miejscowego niedokrwienia, zakrzepów,
krwawych wybroczeń i nieprawidłowego rozwoju błon płodowych. Występuje śmierć płodu, jego
liza i resorpcja wraz z ło\
yskiem. W cię\
kich hipowitaminozach dochodzi do zmian tkankowych
układu rozrodczego kobiety. U samców niedobór wit. E prowadzi do typowych zmian
degeneracyjnych w jądrach. Dochodzi do zaburzenia spermatogenezy (zmiany kształtu i
zachowania się plemników) i zaniku jąder. Popęd płciowy początkowo jest zachowany, lecz przy
dłu\
ej trwających niedoborach całkowicie zanika.
11
Awitaminoza i hipowitaminoza E prowadzą do powstania zmian zwyrodnieniowych w tkance
mięśniowej ( dystrofii mięśni ), równie\
ognisk martwiczych niekiedy wapniejących,
przyczyniających się do zaniku mięśni.
Uszkodzenie komórek mięśnia sercowego prowadzi do zaburzenia jego czynności, manifestujących
przyśpieszonym rytmem serca. Brak wit. E powoduje, i\
błony komórkowe erytrocytów oraz
komórek śródbłonka naczyń włosowatych są uszkadzane przez nadtlenki. W konsekwencji skraca
się okres "\
ycia" krwinek czerwonych, zmniejsza się ich liczba i jednocześnie obni\
a poziom
hemoglobiny, co mo\
e być przyczyną niedokrwistości makrocytarnej. Zwiększona
przepuszczalność błon komórkowych erytrocytów sprzyja hemolizie, co mo\
e prowadzić do
niedokrwistości hemolitycznej.
Dystrofia wątroby, obejmująca zmiany zwyrodnieniowo - zapalne, jest głównym objawem
hipowitaminozy E. Uszkodzenie komórek wątroby prowadzi do zabórzeń metabolicznych.
Obserwuje się wzrost aktywności transaminaz: asparginowej (AspAT) i alaninowej (A1AT) oraz
dehydrogenazy mleczanowej (LDH). Zmniejsza się zapotrzebowanie wątroby na tlen. Przy
niedoborach wit. E zostaje zakłócona tak\
e przemiana kwasów nukleinowych. Hipowitaminoza
ujemnie odbija się na syntezie gonadotropin, hormonu tyreotropowego, oraz hormonów kory
nadnerczy, a tak\
e na sprawności czynnościowej układu immunologicznego, co w konsekwencji
przyczynia się do obni\
enia płodności i odporności organizmu.
Witamina K - czynnik niezbędny do prawidłowego krzepnięcia krwi, czynnik protrąbinowy,
witamina przeciwkrwotoczna. Wchłanianie wit. K zachodzi w jelicie cienkim i wymaga obecności
tłuszczów, soli kwasów \
ółciowych i soku trzustkowego.
Rola fizjologiczna
Witamina K jest niezbędna do prawidłowego krzepnięcia krwi. Wywiera wpływ na wytwarzanie
czynników VII (konwertyny), IX (czynnika christmasa) i X (czynnika St�arta)oraz protrąbiny
(czynnika II). Wy\
ej wymienione czynniki, których powstawanie jest zale\
ne od wit. K, łącznie z
aktywną trąboplastyną i innymi czynnikami osoczowymi przekształcają protrąbinę (syntetyzowaną
w wątrobie przy udziale wit. K) w trąbinę, odpowiedzialną za rozpuszczalnego fibrynogenu w
nierozpuszczalną fibrynę, w wyniku czego powstaje skrzep. Witamina K wpływa równocześnie na
aktywność wy\
ej wymienionych czynników, regulując ich zdolność wiązania jonów wapnia, od
czego jest zale\
ny przebieg zjawisk prowadzących do wytworzenia skrzepu i zatrzymania krą\
enia.
Według niektórych danych wit. K bierze udział w przenoszeniu elektronów w łańcuchowym
łańcuchu oddechowym oraz w oksydatywnej fosforylacji.
y
ródła występowania i zapotrzebowanie na witaminę K
Witamina K jest syntetyzowana w roślinach. Występuje proporcjonalnie do zawartego w nich
chlorofilu, w związku z tym zielone liście roślin są jej dobrym z
ródłem. Oprócz tego wit. K1
znajduje się w oleju sojowym, wątrobie, kazeinie, orzechach włoskich. Wit. K2 jest syntetyzowana
przez drobnoustroje jelita grubego i dobrze przyswajana przez człowieka, szczura i kota. Ze
względu na powszechność występowania wit. K w świecie roślinnym, a tak\
e na jej
mikrobiologiczną syntezę w przewodzie pokarmowym, trudno jest ustalić zapotrzebowanie na tę
witaminę. Stwierdzono, \
e tylko u noworodków u których flora jelitowa jest jeszcze słabo
rozwinięta, korzystne mo\
e być podawanie wit. K zaraz po urodzeniu. Nie ustalono dotychczas, czy
wit. K musi być dostarczona z po\
ywieniem czy te\
wystarczające jej ilości są syntetyzowane przez
drobnoustroje w przewodzie pokarmowym. Być mo\
e w po\
ywieniu są potrzebne tylko pewne
związki macierzyste , z których witamina ta mo\
e być wytwarzana.
y
ródło
Szpinak 6,0; Wątroba wieprzowa 4  6; Kabaczki zielone 4,0; Pomidory 4,0; Ziemniaki 0,8;
Kukurydza 0,2; Mleko kobiece 0,2;
Niedobór witaminy K
Zasoby ustrojowe wit. K są bardzo małe. Niedobór tej wit. mo\
e powstawać na tle niedostatecznej
jej ilości w po\
ywieniu lub przy zaburzeniach w jej wchłanianiu ( brak tłuszczu w po\
ywieniu,
zaburzenia w wydzielaniu i krą\
enia \
ółci niezbędnej do wchłaniania wit. K1 i K2 ). Równie\

12
podawanie du\
ych ilości antybiotyków lub sulfonamidów ( niszczących florę bakteryjną jelit ),
dostanie się do organizmu antywitaminy K mo\
e wywoływać niedobory wit. K. Objawy
awitaminozy występują tak\
e w przypadku przewlekłego lub nadmiernego podawania leków
przeciwkrzepliwych ( w tym równie\
aspiryny ), a tak\
e du\
ych dawek wit. A ( prawdopodobnie w
wyniku konkurencji obu wit. w procesie wchłaniania ). Objawy niedoboru z uwagi na zmniejszenie
się we krwi zawartości czynników krzepnięcia, zwłaszcza protrąbiny manifestują się tzw. Skazą
krwotoczną czyli skłonnością do krwawień i wybroczyn krwawych w skórze i w śluzówkach nosa,
dziąseł, jelit, dróg moczowych, czasami zdarzają się mikrowylewy do mózgu. Wydłu\
a się wtedy
czas krwawienia i czas krzepnięcia. Noworodki ludzkie w pierwszych 2 - 4 dniach wykazują
obni\
ony poziom protrąbiny. Spowodowane jest to wytwarzaniem jeszcze niedostatecznej ilości
wit. K przez florę jelitową i niewielką zawartością tej wit. w mleku. Jeszcze większy stopień
hipoprotrombinemii stwierdzono u wcześniaków. W związku z tym u noworodków mogą
występować niebezpieczne krwawienia, szczególnie po urazach w czasie porodu. U zdrowych
dorosłych niedobory wit. K pojawiają się rzadko.
Są dwie teorie przyjmowania witamin:
" jedna mówi o przyjmowaniu wszystkich witamin naraz, i zasadza się na teorii tzw.  działania
kaskadowego (tj. obecność jednej ułatwia lub potęguje działanie innych, czego przykładem
mo\
e być: łączne podawanie witaminy B1, B2 i B6, witaminy C i rutyny, witaminy B12 i kwasu
foliowego, witaminy A i E, witaminy E, C i koenzymu Q10).
" druga mówi, by witaminy przyjmować rozdzielnie, czyli jednoskładnikowo i zasadza się na
twierdzeniu, i\
obecność wszystkich witamin istotnie osłabia ich wchłanialność przez
organizm.
W sporcie wyczynowym nale\
y kontrolować dawkowanie witamin Niestety zdarza się, \
e
zawodnik otrzymuje je od lekarza, niezale\
nie tak\
e od trenera, a niekiedy stosuje sam
(samoleczenie) - mo\
e wtedy dojść do hiperwitaminozy, np. witaminy A i D.
Pierwiastki podstawowe i pierwiastki śladowe
Do pierwiastków podstawowych, występujących w organizmie człowieka, zalicza się, m.in.: wapń,
fosfor, magnez, sód, potas, a do pierwiastków śladowych - \
elazo, miedz
, jod, fluor, kobalt, cynk,
selen, chrom, molibden, mangan, cynę, wanad, krzem, lit. Są to pierwiastki o znaczeniu
biologicznym, których rola w ostatnich latach zarówno w dietetyce, jak terapii wielu chorób
(układu krą\
enia, niedokrwistości, krzywicy, stanach uczuleniowych) niepomiernie się zwiększyła;
dotyczy to zwłaszcza magnezu. Mają one ogromne znaczenie w przemianach ustrojowych, biorąc
udział w wielu reakcjach enzymatycznych, ponadto działają synergetycznie z wieloma lekami. Ich
znaczenie w uzyskaniu wyniku sportowego staje się więc oczywiste.
Wapń. Biologiczna rola wapnia jest znaczna, przede wszystkim działa kościotwórczo, wpływa na
krzepliwość krwi, reguluje czynność serca, działa przeciw uczuleniowo oraz przeciwwysiękowo,
wpływa na przekaz
nictwo nerwowo-mięśniowe.
Jego prawidłowe przyswajanie zale\
y od witaminy D, natomiast jego przemianę kontroluje hormon
gruczołów przytarczycznych i kalcytonina, wydzielana przez gruczoł tarczowy.
Zapotrzebowanie dobowe na wapń wynosi 800-1200 mg i jest indywidualnie zró\
nicowane w
zale\
ności od płci i wieku. W Polsce często występują w diecie niedobory tego pierwiastka.
Preparaty wapnia mogą być podawane wyłącznie na zlecenie lekarza, poniewa\
nadmiar tego
pierwiastka mo\
e wywołać hiperkalcemię, która mo\
e powodować: osłabienie, bóle głowy,
zaparcia, zaburzenia czynności nerek, a nawet zaburzenia psychiczne.
Fosfor. W organizmie znajduje się przede wszystkim w kościach w połączeniu z wapniem, jego
przemianę kontroluje hormon gruczołów przytarczycznych i kalcytonina. Zapotrzebowanie dobowe
13
na ten pierwiastek wynosi 800-1200 mg. Fosfor jest konieczny dla prawidłowej struktury kości i
zębów, ponadto wpływa na podstawowe przemiany, m.in. na przemianę energetyczną w mięśniach,
tworząc związki bogatoenergetyczne, takie jak fosfokreatyna i kwasy adenozynofosforowe (ATP,
ADP).
Współdziałanie wapnia i fosforu w wielu procesach ustrojowych jest ogólnie znane, jest ono
najlepsze kiedy ich wzajemny stosunek wynosi 2:1.
Magnez. Zainteresowanie tym pierwiastkiem jest w ostatnich latach ogromne. Ocenia się, \
e ok.
60% polskiego społeczeństwa ma niedobory tego pierwiastka. Niedobory powoduje wiele
czynników, przede wszystkim nieodpowiednia dieta, a tak\
e długo trwające sytuacje stresowe i
intensywne ćwiczenia fizyczne (wydalanie magnezu z polem). W organizmie magnez jest przede
wszystkim związany z wapniem i fosforem w kościach. Zapotrzebowanie dobowe magnezu wynosi
250-350 mg.
Biologiczna rola magnezu jest ogromna, przyspiesza on wiele reakcji enzymatycznych, wpływa na
biosyntezę białek, bierze udział w metabolizmie węglowodanów. Wpływa tak\
e na procesy
przekaz
nictwa nerwowo-mięśniowego, odgrywa znaczną rolę w skurczach mięśniowych, działa
ochronnie na układ chromosomalny człowieka przed wpływami mutacyjnymi i teratogennymi
środowiska. Powszechnie uwa\
a się, \
e niedobór magnezu zmniejsza wydolność organizmu.
W niedoborach magnezu występuje m.in. nadwra\
liwość nerwowo-mięśniowa, bolesne kurcze
mięśni, bóle głowy, utrata łaknienia, ogólne osłabienie, zaburzenia rytmu serca, depresje,
dra\
liwość, zaburzenia snu, a nawet stany lękowe lub drgawki. Obecnie, nie tylko w sporcie,
suplementacja magnezem jest powszechnie stosowana. Na rynku są dziesiątki preparatów
zawierających same sole magnezu (asparaginian, chlorek, tlenek lub mleczan) lub w połączeniu z
innymi biopierwiastkami, np. z potasem. Hipomagnezemia przez długi okres przebiega
bezobjawowo, co jest bardzo niekorzystne zarówno u sportowców, jak i osób z chorobami układu
krą\
enia.
Sód. Metabolizm jonów sodowych, potasowych i chlorkowych jest związany z gospodarką wodno-
eleklrolitową. Sód jako kation płynów pozakomórkowych spełnia istotną funkcję w utrzymywaniu
prawidłowego ciśnienia osmotycznogo organizmu. Jego wydalanie jest uzale\
nione m.in. od
przesączania kłębuszkowego, wazopresyny, angiotensyny II, czynnika natriuretycznego. Sód
wchłania się w jelicie cienkim, a wydala w 90% z moczem. W sporcie wyczynowym występuje
niekiedy hiponatremia spowodowana nadmiernym poceniem się podczas wysiłku fizycznego w
wysokiej temperaturze otoczenia; nale\
y to rozpoznać i natychmiast usunąć, podając płyny o
odpowiednim składzie elektrolitowym. Sód i potas odgrywają tak\
e istotną rolę w procesach
przewodnictwa nerwowego i zachowania równowagi kwasowo-zasadowej.
Potas. Jest podstawowym kationem znajdującym się wewnątrz komórki. Jego rola biologiczna jest
znaczna, wpływa na prawidłowe utrzymanie ciśnienia płynów ustrojowych, procesy przekaz
nictwa
nerwowo-mięśniowego, reakcje enzymatyczne sprzyjające uwalnianiu energii, biosyntezę białek i
transport aminokwasów oraz na rytm pracy serca.
Zarówno w sporcie wyczynowym, jak i medycynie ogólnej hipopotasemia występuje sporadycznie.
Jest ona związana z wysiłkiem fizycznym, niedostateczną poda\
ą jonów potasowych, a tak\
e
zwiększoną ich utratą po stosowaniu niektórych leków (moczopędnych, przeczyszczających). W
hipopotasemii występują: zmniejszenie pobudliwości nerwowo-mięśniowej, zaburzenia czynności
serca (skurcze dodatkowe), nadwra\
liwość na glikozydy nasercowe, zaparcia, niekiedy zaburzenia
czynności nerek, parestezje, senność, rzadko wzmo\
ona pobudliwość nerwowa. Sytuacje stresowe
mogą tak\
e prowadzić do utraty jonów potasowych. Objawy hipopotasernii mo\
na szybko
zlikwidować, podając preparaty zawierające potas lub preparaty wieloelektrolitowe.
śelazo. Niedobory \
elaza występują znacznie częściej ni\
się to ogólnie uwa\
a, dotyczy to
zwłaszcza kobiet. śelazo odgrywa podstawową rolę w procesach oddychania tkankowego, a jego
związki są składnikami hemoglobiny, mioglobiny i wielu enzymów (np. cytochromów). Do
14
niedoborów \
elaza dochodzi zazwyczaj przy zmniejszonej jego poda\
y w diecie i nieprawidłowym
wchłanianiu z przewodu pokarmowego, a tak\
e krwotokach ró\
nego pochodzenia.
Objawami niedokrwistości z powodu niedoboru \
elaza są: permanentne uczucie zmęczenia,
znaczne zmniejszenie sprawności fizycznej, dra\
liwość, bóle głowy, zmniejszenie łaknienia, a tak\
e
zaburzenia od\
ywcze skóry i błon śluzowych. W przypadkach tych konieczne jest przyjmowanie
odpowiednich preparatów zawierających związki \
elaza (glukonian, cytrynian, peptonian, siarczan)
przez odpowiednio długi okres (wiele tygodni).
Dobowe zapotrzebowanie na \
elazo w diecie wynosi 10-20 mg, nale\
y jednak pamiętać, \
e tylko w
10% wchłania się z przewodu pokarmowego. W przypadkach znacznych niedoborów stosuje się
preparaty do\
ylne. Preparaty zawierające \
elazo, zwłaszcza podawane bez kontroli lekarskiej w
nadmiarze, mogą wywoływać zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego: często zaparcia,
znacznie rzadziej utratę łaknienia, bóle epigastryczne, nudriości, a nawet wymioty.
15