Żywienie kliniczne 03.01.2011r. semestr V
Żywienie w chorobach nowotworowych
Epidemiologia chorób nowotworowych w Polsce - W ciągu ostatnich dziesięciu lat obserwowany jest
wzrost udziału chorób nowotworowych jako przyczyny zgonów w Polsce. W Polsce rocznie zapada na
nowotwory złośliwe około 130 000 osób. Do najczęściej występujących w Polsce nowotworów zalicza
się: raka płuca, żołądka , jelita grubego i gruczołu krokowego u mężczyzn, natomiast u kobiet: raka
piersi, płuca i szyjki macicy. Nowotwory płuca stanowią 25%, jelita grubego - 11%, nowotwory
prostaty - 10%, a nowotwory żołądka - 6% wszystkich zdiagnozowanych u mężczyzn nowotworów. U
kobiet nowotwory piersi stanowiÄ… 20%,jelita grubego -10%, szyjki i trzonu macicy - 13%, a
nowotwory płuca - 8% wszystkich zdiagnozowanych nowotworów.
Jak powstaje nowotwór? - Nowotwór (z łac. neoplasma- nowy twór)definiuje się jako szczególny
rodzaj tkanki utworzonej de novo, która zdołała skutecznie wyłamad się spod kontroli mechanizmów
regulujących jej funkcje, szczególnie związanych ze wzrostem i różnicowaniem się, działających na
poziomie: tkankowym i narządowym, mechanizmów ogólnoustrojowych, zwłaszcza
immunologicznych. Istotą i zarazem najważniejszą cechą nowotworów, która odróżnia je od
normalnych,zdrowych tkanek, jest niepohamowane rozrastanie siÄ™ spowodowane bezustannymi i
niekontrolowanymi podziałami komórkowymi.
Komórki nowotworowe mają zdolnośd do tworzenia przerzutów do tkanek i narządów odległych od
pierwotnego ogniska. Nowotwory dzielimy na : łagodne (neoplasma benignum), złośliwe (neoplasma
malignum), miejscowo złośliwe.
Nowotwory łagodne rosną w sposób uporządkowany, zgodny z architekturą tkanki, z której się
wywodzą, bez naciekania i niszczenia najbliższego otoczenia, nie wykazują skłonności do przerzutów i
są często bardzo wyraz
nie wyodrębnione z macierzystej tkanki. Do nowotworów tych zaliczamy:
gruczolaki, tłuszczaki , włókniaki , nerwiaki , mięśniaki, oponiaki, naczyniaki, chrzęstniaki, kostniaki,
Ich nazwy mają związek z nazwami tkanek, w ramach których powstają.
Nowotwory złośliwe (neoplasma malignum) charakteryzują się małym zróżnicowaniem tkanek,
bezładną, niekontrolowaną proliferacją, naciekaniem i degradacją macierzystej tkanki oraz
skłonnościami do odrywania się komórek (przerzutów) i tworzenia ognisk przerzutowych. Do
nowotworów tych zaliczamy: raki, mięsaki, potworniaki, nowotwory anaplastyczne (charakteryzujące
się całkowitym brakiem zróżnicowania komórek i wysoką złośliwością), chłoniaki.
Nowotwory miejscowo złośliwe, charakteryzują się dużą masą tkankową, uciskającą otoczenie,
zdolnością naciekania i niszczenia tkanek sąsiednich. Nowotwory te, mimo że zwykle nie dają
przerzutów, mogą powodowad nawroty choroby, nawet po zabiegach operacyjnych.
Czynniki warunkujące - Na rozwój nowotworu ma wpływ wiele czynników, wśród których istotne
znaczenie ma predyspozycja genetyczna, lecz jej wpływ może się nasilad lub zmniejszad pod
wpływem czynników środowiskowych, takich jak dieta.
Wpływ diety - Właściwie zestawiona dieta ma znaczenie nie tylko w zapobieganiu nowotworom, ale
może również wspomóc leczenie choroby nowotworowej.
Odpowiednio dobrane zalecenia dietetyczne mogÄ… zmniejszyd objawy uboczne towarzyszÄ…ce chemio-
czy radioterapii, jak również podnieśd odpornośd organizmu i zwiększyd efektywnośd leczenia.
Żywienie kliniczne 03.01.2011r. semestr V
Pacjent dobrze odżywiony lepiej znosi leczenie, zwiększa się skutecznośd stosowanych terapii oraz
zmniejsza ryzyko powikłao. Mimo że choroba nowotworowa jest tak powszechna, leczenie
długotrwałe, a śmiertelnośd w krajach rozwiniętych wciąż bardzo duża, brak jest jednoznacznych
zaleceo dietetycznych dla tej grupy chorych. Dlatego tak ważna jest wstępna ocena stanu odżywienia
chorego, ustalenie odpowiednich zaleceo dietetycznych i jak najszybsza interwencja żywieniowa w
celu zwiększenia szansy na wyleczenie.
Dieta antynowotworowa - W żywności występują zarówno substancje hamujące, jak i przyspieszające
rozwój nowotworów. Do produktów mających właściwości antynowotworowe zaliczamy:
Kiełki są z
ródłem witamin i minerałów, wzmacniają odpornośd , mają właściwości antyoksydacyjne,
pozytywnie wpływają na trawienie. W 2004r. naukowcy odkryli, że kiełki zawierają substancję silnie
oddziaływującą na komórki nowotworowe  sulforafan. Największe stężenie tej substancji znajduje
się w brokułach i kiełkach. Sulforafan ma działanie zmniejszające i hamujące rozwój HELICOBACTER
PYLORI (przyczynia się do rozwoju nowotworu żołądka.
Pomidory-mają ogromny potencjał przeciwnowotworowy. Wynika to z zawartości w nich likopenu-
barwnika. Likopen to przeciwutleniacz, zapobiega uszkodzeniom DNA i wspomaga procesy
regeneracyjne komórek, hamuje rozwój komórek nowotworowych. Dodatkową korzyścią jest ich
ochronne działanie na skórę (większa odpornośd na promienie UV, a w związku z tym mniejsze ryzyko
występowania nowotworów skóry).
Zielona herbata- największa zawartośd polifenoli spośród innych herbat. Polifenole są to związki o
niezwykle silnych właściwościach antyoksydacyjnych. Badania wykazują , że jeden z polifenoli  EGCG-
może hamowad wzrost komórek raka piersi, nerek, prostaty i skóry. Polifenole zawarte w zielonej
herbacie mają również zdolnośd do wywoływania apoptozy (czyli rozpadu i śmierci) już istniejących
komórek nowotworowych.
Przyprawy- wspomagają procesy trawienia i funkcje wątroby, działają antybakteryjnie. Niektóre
badania dowodzą, że czosnek i kurkuma mogą byd także skuteczne w walce z nowotworami.
Unikanie mięsa i soli- wg. WHO czerwone mięso i jego wędzone i konserwowane przetwory należą
do jednych z najbardziej rakotwórczych czynników naszej diety. Dodawane do mięsa azotyny i
azotany przekształcają się w niezwykle groz
ne dla zdrowia N-nitrozoaminy. Równie niebezpieczna
reakcja zachodzi podczas grillowania, smażenia i pieczenia mięsa- powstają wtedy substancje o
silnym działaniu kancerogennym: WWA(wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) i
heterocykliczne aminy aromatyczne. Zbyt wysokie spożycie soli zwiększa ryzyko nowotworów raka
żołądka a przede wszystkim nadciśnienia.
Problemy żywieniowe w przebiegu CHN - W momencie rozpoznania CHN zalecenia żywieniowe
powinny byd ustalone zależnie od stanu ogólnego pacjenta oraz stanu odżywienia. Często
występujące niedożywienie to wynik zaburzeo łaknienia i wchłaniania, których przyczyną jest nie
tylko postęp choroby podstawowej, ale również stosowana chemioterapia. Powikłaniem leczenia
cytostatykami są często wymioty, biegunki oraz krwawienia, które dodatkowo prowadzą do
wyniszczenia. Jeśli występują nudności i wymioty: Zamiast pokarmów gorących, letnie lub zimne,
Mniejsze porcje jedzenia  częściej, Jedzenie w pozycji siedzącej lub w półsiedzącej, Unikanie potraw
intensywnie pachnących i ciężko strawnych, Picie małymi łykami kilka szklanek niegazowanej wody
Żywienie kliniczne 03.01.2011r. semestr V
mineralnej dziennie (pomocna też w zaparciach, częstych podczas chemii). W przypadku chorób
umiejscowionych w górnym odcinku pp lub górnych dróg oddechowych obserwuje się dodatkowo
zaburzenia połykania (dysfagię). Jeśli zmiany nowotworowe są umiejscowione na tylnej ścianie gardła
lub w obrębie przełyku, to trudności z przyjmowaniem pokarmów często są związane z
dolegliwościami bólowymi podczas połykania (odynofagia). Dodatkowo obserwuje się również
zmianę odczuwania smaku i zapachu, dlatego posiłki , oprócz dobrego zbilansowania, powinny byd
przygotowane zgodnie z preferencjami smakowymi chorego. KonsekwencjÄ… chemio- i radioterapii
jest działanie supresyjne na układ odpornościowy. Prawidłowy sposób żywienia pomaga nie tylko
zregenerowad organizm po chemio- i radioterapii, ale dodatkowo zwiększa odpornośd organizmu.
Obserwuje się także zaburzenia metaboliczne związane z upośledzeniem przemiany białek,
tłuszczów, węglowodanów i składników mineralnych. Zmiany metaboliczne oraz występujące
niedożywienie są przyczyną zwiększonego zapotrzebowania na wszystkie składniki odżywcze , w
porównaniu z osobami zdrowymi.
Prawidłowo zbilansowana dieta powinna stanowid jeden z istotnych elementów kompleksowego
postępowania terapeutycznego.
Nowotwory a stan odżywienia - Nie tylko niedożywienie jest niekorzystne w przebiegu leczenia
chorób nowotworowych, ale również nadwaga i otyłośd mają swoje kliniczne i żywieniowe
implikacje. Udowodniono, że otyłośd dodatnio koreluje z ryzykiem wystąpienia nowotworów
narządów estrogenozależnych. Częstośd nowotworów sutka jest około 1,5 razy większa u kobiet
otyłych niż u kobiet z prawidłową masą ciała. Istnieje również związek między zwiększoną
zawartością tkanki tłuszczowej u kobiet, a częstym występowaniem raka szyjki macicy i pęcherza
żółciowego. U otyłych mężczyzn zwiększona zachorowalnośd na raka prostaty.
Leczenie chorób nowotworowych - Do najbardziej rozpowszechnionych metod leczenia nowotworów
należy leczenie chirurgiczne, które jest najstarszym sposobem walki z nowotworem i ciągle
najbardziej skutecznym.
Zabieg chirurgiczny zwiększa zapotrzebowanie organizmu na energię i składniki odżywcze,
ponieważ potrzebne są one do skutecznego leczenia ran i zwalczania infekcji.
Radioterapia stanowi, oprócz chirurgii i chemioterapii, jedną z podstawowych metod leczenia
nowotworów złośliwych.
Inne metody leczenia - chemioterapia polegająca na podawaniu pacjentowi leków (cytostatyki)
blokujących podstawowe dla życia funkcje komórki, głównie poprzez zakłócanie zdolności podziału i
mnożenia się komórek nowotworowych. Hormonoterapia (nowotwory piersi i prostaty),
Immunoterapia (pobudzenie mechanizmów obronnych chorego), Terapia genowa, Metoda
fotodynamiczna, Zastosowanie inhibitorów angiogenezy.
Metody niekonwencjonalne leczenia - Antyneoplastony(leki w fazie eksperymentalnej). Terapia
Garsona (stosowanie diety warzywno-owocowej opartej na surowych produktach. Nie ma jednak
żadnego biologicznego, żywieniowego i immunologicznego uzasadnienia stosowania tej diety. Brak
również dowodów naukowych, że terapia ta zmniejsza progresję raka lub zwiększa przeżycie
pacjentów z rakiem. Terapia ortomolekularna. Oddziaływanie psychologiczne.
Żywienie kliniczne 03.01.2011r. semestr V
Dietoterapia chorób nowotworowych - Do podstawowych zadao dietoterapii stosowanej u chorych
na nowotwór należą: uzyskanie i utrzymanie optymalnej masy ciała; zapobieganie lub korygowanie
niedoborów poszczególnych składników odżywczych; zwiększenie tolerancji pacjenta na stosowaną
terapię; zminimalizowanie efektow ubocznych zarówno samej choroby, jak i leczenia.
Równocześnie żywienie osób z chorobą nowotworową powinno wpływad na poprawę jakości ich
życia. Dieta powinna także sprzyjad wzmocnieniu układu immunologicznego i ułatwid walkę
organizmu z nowotworem.
Charakterystyka diety - Dieta w chorobach nowotworowych: powinna byd zindywidualizowana, z
uwzględnieniem wszystkich potrzeb żywieniowych chorego. powinna byd możliwie
wysokoenergetyczna i wysokobiałkowa, z indywidualnymi modyfikacjami dotyczącymi zawartości
składników odżywczych, w tym również składników mineralnych i witamin.
-białko- Głównymi założeniami diety dla osób z chorobą nowotworową jest zwiększenie podaży
energii i białka: ilośd białka powinna wynosid 1,5-2,0 g na kg m.c./dobę. Głównym z
ródłem białka
powinny byd chude przetwory mleczne i mleko, ryby oraz produkty sojowe. W celu lepszego
wykorzystania białka przez organizm należy łączyd produkty roślinne bogate w białko (np.produkty
zbożowe) ze zwierzęcymi. Zwiększenie udziału białka w diecie można uzyskad poprzez dodatek mleka
w proszku do zup, sosów, puree warzywnego, kisieli, białego sera, mięsa lub ryb, omletów.
-energia- wartośd energetyczna diety, wynikająca z podstawowej przemiany materii (PPM), powinna
byd zwiększona o 30 do 100%. Zwiększenie energetyczności diety można uzyskad poprzez wybieranie
gęstych, bogatych w energię przekąsek, takich jak: suszone owoce, jogurt, budynie, twarogi, orzechy,
nasiona.
-tłuszcz- Tłuszcze powinny zapewnid od 20 do maksymalnie 25-30% energii w diecie. Zbyt duża ilośd
tłuszczu ma związek z przyspieszaniem rozwoju guzów nowotworowych. Jest to szczególnie istotne w
przypadku nowotworów hormonozależnych, takich jak nowotwory piersi czy prostaty, kiedy tłuszcze
nie powinny dostarczad więcej niż 25% energii diety. Około 1/5 tłuszczu powinny stanowid
wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny o-3, które zwiększają ochronę organizmu przed
infekcjami, podnoszą odpornośd, hamują rozwój nowotworów i zwiększają skutecznośd stosowanych
terapii. Głównym z
rodłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny o-3 są ryby morskie i
owoce morza.
-węglowodany- Powinny byd głównym z
ródłem energii w diecie osoby chorej. Najkorzystniejsze dla
organizmu chorego jest spożywanie węglowodanów złożonych. Zwiększone spożycie błonnika w
diecie wskazane jest w przypadku prawidłowo funkcjonującego przewodu pokarmowego, a także w
przypadku występowania przewlekłych zapard. Zmniejszenie podaży błonnika pokarmowego z dietą
powinno nastąpid przy uporczywych biegunkach czy występowaniu objawów bólowych ze strony
przewodu pokarmowego. Niedobory składników pokarmowych i suplementacja diety osób z
chorobami nowotworowymi. Niedobory składników pokarmowych występują często u pacjentów ze
zdiagnozowanym nowotworem. Są one wynikiem albo niedostatecznego spożycia pokarmu, albo
metabolicznych efektów samego nowotworu, radio- i chemioterapia mogą jeszcze bardziej pogłębid
juz istniejÄ…ce niedobory pokarmowe.
Żywienie kliniczne 03.01.2011r. semestr V
Suplementacja diety osób z chorobami nowotworowymi - Niedobory mikroskładników (np.: Zn,
Se,Mg witamin - C, E, A, karotenoidów - bð-karotenu, að-karotenu,kryptoksantyny, luteiny i
likopenu) mogą przyczynid się do zwiększenia ryzyka nawrotu choroby i wskaz
nika śmiertelności oraz
nasilenia działao ubocznych stosowanych terapii. Suplementacja pożywienia tymi składnikami
podczas i po terapii może zapobiegad wystąpieniu ich niedoborów i zmniejszyd niepożądane efekty
radio- i chemioterapii. Zalecane dawki wybranych składników pokarmowych w czasie transplantacji i
chemioterapii rakowej o dużej dawce
-ogólnie- W ciągu dnia pacjent powinien spożywad 4-5 małych objętościowo posiłków w odstępach
czasowych ok. 2-2,5 godz, najlepiej o stałych porach, małe i częste posiłki lub przekąski mogą byd
łatwiej tolerowane aniżeli 3 duże posiłki. Ostatni posiłek należy spożywad nie póz
niej niż 2 godz przed
snem. Należy dążyd do wyboru produktów łatwo strawnych, o konsystencji ułatwiającej gryzienie,
tworzenie kęsów i połykanie. Posiłki powinny byd atrakcyjne. Dostarczane płyny powinny pokrywad w
pełni zapotrzebowanie na wodę min 2l, które są niezbędne do prawidłowych przemian
metabolicznych oraz oczyszczania organizmu z toksyn powstałych w trakcie chemio- i radioterapii.
Oprócz wody mineralnej wskazane są również: maślanka, serwatka, słaba herbata i kawa zbożowa
oraz koktajle mleczne. Ze względu na zawartośd antyoksydantów: soki warzywne i owocowe.
Wyeliminowad produkty spleśniałe i przypalone!
Żywienie parenteralne(dożylne) jest wskazane w przypadku: zaburzeo funkcjonalnych przewodu
pokarmowego, braku części żołądka lub jelit; uporczywych nudności, wymiotów czy biegunki; u
chorych niedożywionych, szczególnie w okresie przedoperacyjnym.
10 złotych zasad w profilaktyce nowotworowej Utrzymuj prawidłową masę ciała. Bądz
aktywny.
Unikaj suplementów diety(zdrowa, urozmaicona dieta wystarczy, by zaspokoid zapotrzebowanie na
wszystkie składniki odżywcze). Ogranicz sól i cukier, zwiększ spożycie ziół (kurkuma i czosnek).
Ogranicz jedzenie czerwonego mięsa(max raz w tygodniu). Jedz co najmniej 2 porcje owoców
dziennie. Jedz przynajmniej 3 porcje warzyw dziennie. Unikaj tłuszczów nasyconych(pochodzenia
zwierzęcego) tłuszcze nasycone i kwasy tł typu trans są odpowiedzialne za powstawanie
nowotworów. Zadbaj o odpowiednią ilośd płynów, kiedy pijemy za mało w naszym organizmie
kumulują się toksyny, spada nam odpornośd , a krew mniej wydajnie transportuje składniki
odżywcze. Ogranicz spożycie napojów słodzonych, gazowanych, alkoholu( a włącz do diety wodę
mineralną, herbatę zieloną i świeże soki)