Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Prof. dr hab. med. Andrzej Kaszuba
Kierownik II Katedry Dermatologii i Kliniki
Dermatologii Dziecięcej UM w A
odzi
Dr n. med. Rafał Janusz Bartkowiak
Klinika Chirurgii Klatki Piersiowej,
Chirurgii Ogólnej i Onkologicznej
WST
P
Trądzik pospolity Acne vulgaris:
Około 80% populacji doświadczyło w jakimś okresie swojego życia problemów z nim związanych. Jest on przy-
czyną 30% wizyt u dermatologów. Trądzik pospolity jest schorzeniem o złożonej i wieloczynnikowej etiologii. Wpływ
na jego rozwój mają:
czynniki genetyczne,
wzmożona aktywność hormonów płciowych,
zakażenia bakteryjne,
przerost gruczołów łojowych i nadmierna produkcja łoju,
zaburzenia rogowacenia ujść jednostek włosowo-łojowych.
Możemy rozróżnić szereg odmian
Twarz
klinicznych w zależności od stopnia
(nos, czoło, broda)
nasilenia zmian chorobowych
i rodzaju wykwitów:
Najczęstsze
Plecy
trądzik zaskórnikowy,
umiejscowienie
(okolica międzyłopatkowa)
trądzik grudkowo-krostkowy,
zmian
trądzik grudkowo-torbielowaty,
trądzik ropowiczy,
Okolice dekoltu i górnej
trądzik skupiony,
części klatki piersiowej
trądzik piorunujący.
Leczenie zabiegowe zmian potrądzikowych
W przebiegu procesu zapalnego związanego z trądzikiem dochodzi do powstawania różnego typu zmian skórnych,
które można uznać za powikłania i następstwa procesu chorobowego. Możemy do nich zaliczyć:
zmiany barwnikowe,
zmiany naczyniowe,
blizny zanikowe, przerosłe i keloidy.
Zmiany potrądzikowe, przebarwienia skóry, zmiany naczyniowe, a zwłaszcza blizny przerosłe i keloidy, stanowią
problem nie tylko natury estetycznej, ale często wywierają negatywny wpływ na kondycję psychiczną pacjentów. Z te-
go powodu leczenie powinno uwzględniać, jeżeli jest to konieczne, również pomoc psychologa lub psychiatry.
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Leczenie potrądzikowych zmian barwnikowych (przebarwienia, odbarwienia)
Metody nieinwazyjne Metody inwazyjne
stosowane miejscowo różne środki mikrodermabrazja oraz dermabrazja
farmakologiczne peelingi chemiczne
metody laserowe lub wykorzystujące intensywne
z
ródła światła
krioterapia
elektrochirurgia (coblation)
metody skojarzone
Leczenie potrądzikowych zmian naczyniowych
Metody nieinwazyjne Metody inwazyjne
stosowane miejscowo różne środki metody laserowe lub wykorzystujące intensywne
farmakologiczne z
ródła światła
środki stosowane doustnie krioterapia
elektrochirurgia
metody skojarzone
Leczenie blizn potrądzikowych (zanikowych, przerosłych i keloidów)
Metody nieinwazyjne Metody inwazyjne
stosowane miejscowo różne środki mikrodermabrazja oraz dermabrazja
farmakologiczne peelingi chemiczne
kortykosteroidy stosowane zewnętrznie metody laserowe lub wykorzystujące intensywne
i doogniskowo z
ródła światła
żele silikonowe i terapia uciskowa krioterapia
elektrochirurgia (coblation)
leczenie chirurgiczne
wypełnianie ubytków skóry
metody skojarzone
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
METODY NIEINWAZYJNE
Preparaty zawierające różne środki farmakologiczne, stosowane miejscowo
Preparaty rozjaśniające, zawierające m.in. hydrochinon, stosowane zewnętrznie na przebarwione
zmiany
Preparaty złożone z wyciągiem z cebuli morskiej
Powodują uelastycznienie blizn, ich spłaszczenie i zblednięcie.
Kremy stosuje się zewnętrznie na skórę; nakłada się je delikatne wmasowując w bliznę cienką warstwę 2 3 razy
dziennie. W przypadkach starych blizn z przykurczami zalecane jest nałożenie niewielkiej ilości kremu na jałowy ga-
zik i pozostawienie go na 30 60 minut. Leczenie może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy.
Preparaty z masy perłowej
Wykorzystywana w nich masa perłowa pochodzi z muszli ostryg z rodzaju Pteria (Pteria margaritifera, Pteria mar-
tensi, Pteria maxima). Działają rozjaśniająco, zmiękczająco oraz wygładzająco na stwardniałą i przerośniętą tkan-
kę blizn. Przyspieszają regenerację tkanki oraz nawilżają naskórek, dlatego mogą znosić uczucie napięcia i świądu
w obrębie blizny.
Zalecane jest stosowanie tego typu preparatów 2 razy dziennie. Mogą być aplikowane wyłącznie na miejsca cał-
kowicie wygojone. Powinno się je nakładać na wcześniej umytą i osuszoną powierzchnię skóry, a kilkuminutowy
masaż warunkuje dobre wchłonięcie się składników kremu.
Terapia uciskowa jako metoda profilaktyczno-lecznicza
Wywoływanie przewlekłego ucisku ma na celu spowodowanie miejscowego niedokrwienia tkanek z następowym
ograniczeniem aktywności fibroblastów oraz wzrostem degradacji kolagenu. Rekomendowany poziom ucisku to
25 mm Hg.
Stosowanie ubrań uciskowych wykazuje skuteczność kliniczną, gdy są stosowane od 8 miesięcy do 4 lat.
Dużym utrudnieniem w tej terapii, prowadzącym do braku jej akceptacji przez pacjentów, jest bolesność
ucisku i częściowe ograniczenie ruchomości kończyn.
Płatki silikonowe, będące alternatywą dla ubrań uciskowych, mogą być nakładane na 24 godziny, przez
cały rok, pod warunkiem zachowania odpowiedniej higieny skóry. Silikon nie wnika w głąb skóry, tworzącnajej
powierzchni rodzaj półprzepuszczalnej błony. Przewagążeli silikonowych nad ubraniami uciskowymi jest to, że
mogą one być nakładane w zasadzie na każdą okolicę ciałai sąprawie niewidoczne.
Wadą tej terapii jest znacznie niższy (w porównaniu z ubraniami uciskowymi) poziom stałego ucisku miejsco-
wego. W celu uzyskania dobrych efektów klinicznych żele silikonowe powinny być nakładane 2 razy dziennie
przez 4 6 miesięcy.
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Kortykosteroidy
Iniekcje steroidów w keloidy są trudne ze względu na dużą spoistość tkanki. Jednak można ten problem
rozwiązać, stosując tuż przed iniekcjami procedury  zmiękczające tkanki, takie jak krioterapia, laseroterapia
(lasery wysoko-energetyczne) czy wcześniejsze stosowanie miejscowe immunomodulatorów (imikwimod).
zewnętrzne doogniskowe
Fluocynolon to bardzo skuteczny, fluorowany syn- Od dawna stanowią metodę z wyboru w leczeniu
tetyczny kortykosteroid. Stosowany miejscowo tylko blizn przerosłych i keloidów. Przez lata była to głów-
w nieznacznym stopniu przenika do krążenia. Jest na metoda w terapii keloidów. Może być ona stoso-
podawany miejscowo na zmianę chorobową pod wana samoistnie lub w skojarzeniu z innymi tech-
okluzję przez 8 12 godzin, co drugi dzień, przez 2 nikami.
tygodnie. Szczególnie polecany u osób nietolerują-
cych iniekcji.
Triamcinolon jest syntetycznym glikokortykostero-
idem o silnym działaniu. Podczas zabiegu można
wstrzykiwać 10 40 mg/ml octanu triamcinolonu.
Iniekcje wykonywane są igłami G 25 27. Poszcze-
gólne zabiegi powinny być wykonywane w odstępie
4 6 tygodni, przez okres 6 miesięcy.
Objawy niepożądane steroidoterapii:
miejscowe  zaniki skóry i tkanki podskórnej, odbarwienia, teleangiektazje, martwica z powstawaniem ow-
rzodzeń, powstawanie widocznych depozytów steroidów pod postacią białych plam w obrębie blizny,
ogólnoustrojowe  cushingoidalna budowa ciała (obserwowana w różnym nasileniu u około 20% chorych).
Większości tych skutków niepożądanych można uniknąć poprzez wykonywanie iniekcji na odpowiednią głębo-
kość oraz podawanie najmniejszych skutecznych dawek steroidów.
wzór chemiczny fluocynolonu wzór chemiczny triamcynolonu
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
METODY INWAZYJNE
Metoda znacznie mniej inwazyjna od tradycyjnej dermabrazji, pozwalająca
na uzyskanie bardzo dobrych wyników klinicznych z minimalnymi efektami
ubocznymi.
Umożliwia złuszczanie powierzchni naskórka i skóry właściwej warstwa po
Mikrodermabrazja
warstwie aż do pożądanej głębokości.
Wskazania: trądzik pospolity zaskórnikowy i grudkowy, zapalenia łojoto-
kowe skóry, poszerzenie ujść gruczołów łojowych, zaskórniki, prosaki, ro-
gowacenie mieszkowe, przerosłe i zanikowe blizny potrądzikowe, bliznow-
ce, przebarwienia skóry.
Bardzo dobre efekty kliniczne obserwuje się w przypadku potrądzikowych blizn zanikowych, nieco gorsze efekty
kliniczne są uzyskiwane w przypadku blizn przerosłych. Stosuje się zazwyczaj po 6 zabiegów w jednym cyklu, z
przerwą pomiędzy zabiegami 10 14 dni.
mikrodermabrazja
peeling chemiczny
Przebarwienia: zalecane jest stosowanie peelingów chemicznych o różnej
głębokości, w zależności od nasilenia zmian.
Blizny zanikowe: dobre efekty przynosi stosowanie metod skojarzonych
tzn. łączenia peelingu chemicznego z metodami fizycznymi, np.: laser
Peelingi chemiczne
Er:Yag + 35 50% TCA.
Blizny głębokie z nasilonym zanikiem skóry i podskórnej tkanki tłuszczowej
oraz znaczny przerost blizn: stosowanie peelingów chemicznych nie przy-
nosi żadnych efektów i zaleca się stosowanie innych metod terapeutycz-
nych.
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Preparaty stosowane w leczeniu blizn przerosłych i keloidów
Inhibitor kalcineuryny, stosowany zewnętrznie w terapii keloidów, 2 razy dziennie przez 2 3
Tacrolimus
miesiące.
Analog pirymidyny o działaniu antymetabolitycznym, podawany doogniskowo. Jego stoso-
wanie ogranicza znaczną bolesność iniekcji, którą można zmniejszyć poprzez stosowanie
5 fluorouracyl
mieszanki 0,1 ml triamcinolonu (10 mg/ml) z 0,9 ml 5FU (50 mg/ml), co pozwala również
(5FU)
uzyskać lepsze końcowe efekty kliniczne. Iniekcje początkowo wykonuje się 3 razy w ty-
godniu, z przerwą 4 6 tygodniową. Póz
niej liczba wstrzyknięć jest dostosowywana do
uzyskiwanego efektu klinicznego.
Doogniskowe iniekcje INF -2b i INF są najskuteczniejsze jeśli są wykonywane zaraz po
Interferony
wycięciu chirurgicznym zmiany. Podczas terapii podawane jest około 1,5 mln IU IFN -2b
dwukrotnie, w ciągu 4 dni. Kolejne iniekcje powinny być wykonane 1 2 tygodnie póz
niej.
Antymetabolit, antagonista kwasu foliowego, lek przeciwnowotworowy i immunosupresyjny,
podawany w dawce jednorazowej 15 20 mg co 4 dni. Stosowanie rozpoczyna się na tydzień
Metotreksat
przed zabiegiem chirurgicznego wycięcia zmiany i kontynuuje przez 3 miesiące po nim.
Pochodna ksantyny, podawana w dawce 400 mg 3 razy dziennie, może mieć wpływ na
Pentoksyfilina
zmniejszenie ryzyka nawrotu keloidu po jego wycięciu chirurgicznym.
Modulator odpowiedzi immunologicznej, stosowany pod postacią 5% kremu aplikowanego
na zmiany 3 razy w tygodniu, na 6 10 godzin. Czas trwania całej terapii wynosi około 6 8
Imikwimod
tygodni. Nie należy rozpoczynać terapii imikwimodem wcześniej niż 4 6 tygodni od zabiegu.
Inne farmakologiczne metody, wykazujące pewną skuteczność w leczeniu keloidów, to: podawanie kolchicyny,
miejscowe stosowanie cynku, mitomicyny C, toksyny botulinowej oraz doogniskowe podawanie werapamilu, cyklo-
sporyny, D-penicylaminy.
Lasery biostymulujące (niskoenergetyczne)
Działanie ich ma wyłącznie charakter wspomagający proces prawidłowego gojenia po urazach. W przypadku
terapii blizn przerosłych i keloidów lasery te są wykorzystywane w leczeniu skojarzonym łącznie z innymi metodami.
Wykonuje się 2 3 cykle zabiegów (po 10 zabiegów w cyklu, co drugi dzień).
Metody laserowe lub wykorzystujące intensywne z
ródła światła (IPL)
Metody leczenia blizn przerosłych i keloidów z wykorzystaniem laserów wysokoenergetycznych i urządzeń
elektrochirurgicznych można podzielić na nieablacyjne i ablacyjne. Efektem zastosowania tych metod jest spłycenie
blizn zanikowych bądz
spłaszczenie blizn przerosłych i keloidów.
Laser CO2 i laser argonowy mają podobny mechanizm działania  powodują obkurczanie kolagenu pod wpły-
wem wysokiej temperatury. Częstość nawrotów po zastosowaniu lasera CO2 w monoterapii wynosi 39 92%
(podobnie jak w przypadku wycięcia chirurgicznego zmiany), natomiast w terapii skojarzonej z iniekcjami stero-
idów  25 74%.
Laser Nd:YAG selektywnie hamuje metabolizm i produkcję kolagenu. Częstość nawrotów po terapii laserem
Nd:YAG wynosi 53 100%.
Laser barwnikowy indukuje powstawanie zakrzepicy w obrębie naczyń mikrokrążenia. Ostatnio w publikacjach
opisywane są dobre efekty kliniczne w terapii blizn przerosłych i keloidów po zastosowaniu pulsacyjnego lasera
barwnikowego. Pacjenci poddawani terapii tym laserem wykazywali znaczną poprawę wyglądu zmian, ze
zmniejszeniem zaczerwienienia, uwypuklenia zmiany oraz ustępowaniem świądu i dolegliwości bólowych.
Zabiegi wykonywano co 6 8 tygodni, w czasie 6 miesięcy.
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
laserowe - Nd:Yag, KTP
nielaserowe (IPL)
W przypadku metod nieablacyjnych nie dochodzi do widocznych uszkodzeń nas-
kórka i właśnie to sprawia, żesąwybierane przez pacjentów aktywnych zawodo-
Metody
wo, którzy zaraz po zabiegu mogą wrócić do pracy (tzw. lunch time treatment).
nieablacyjne
W celu osiągnięcia lepszego efektu kosmetycznego można łączyć techniki nie-
ablacyjne z innymi zabiegami dermatochirurgicznymi:
mikrodermabrazją czy peelingami chemicznymi,
iniekcjami toksyny botulinowej.
laserowe  CO , Er:YAG, Er:YAG+CO2 (Derma-K.)
2
nielaserowe  coblation
Uzyskiwane po ich zastosowaniu wyniki są często bardzo dobre, ale okres gojenia
i wyłączenia chorego z codziennego życia wynosi średnio około 1 2 tyg.
U pacjentów może wystąpić obrzęk twarzy, a także wysięk płynu surowiczego z wy-
tworzeniem strupów w obrębie pola zabiegu. Chorzy często odczuwają dyskomfort
związany z długim czasem gojenia i koniecznością zwolnienia lekarskiego.
Metody
ablacyjne
Efekt: spłycenie blizn zanikowych bądz
spłaszczenie blizn przerosłych i keloidów,
wygładzenie powierzchni skóry w przypadku niezapalnych zmian łojotokowych,
likwidacja zmian barwnikowych oraz średniej i dużej głębokości zmarszczek.
Stosowane w monoterapii lub terapii skojarzonej z innymi technikami (laserami,
zewnętrznymi immunomodulatorami). W leczeniu blizn przerosłych stosowane
łącznie z użyciem niskich temperatur (zarówno w postaci kriopeelingu, jak i metodą
kontaktową).
Prawdopodobnie korzystne efekty kliniczne są spowodowane uszkodzeniem naczyń krwionośnych w obrębie
zmian, co doprowadzało do ich niedokrwienia i w efekcie do zmniejszenia rozmiarów. Hipoksja indukowana laserem
powoduje zmniejszenie aktywności komórek tworzących zmianę, a dodatkowo  przegrzanie włókien kolagenu powo-
duje skrócenie wiązań krzyżowych w obrębie zmiany. Efektem końcowym jest pobudzenie fibroblastów do produkcji
nowego kolagenu, prowadzące do przebudowy tkanki.
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Kriochirurgia
Kriochirurgia wykorzystuje czynnik mrożący (podtlenek azotu, ciekły azot, suchy lód  zestalony dwutlenek węgla)
do wywołania efektu uszkodzenia komórek oraz mikrokrążenia, w wyniku czego dochodzi do powstania stazy naczy-
niowej, zakrzepicy i wysięku. Przy zastosowaniu zamrażania zmian ciekłym azotem efekty kliniczne są znacznie lep-
sze w przypadku blizn zlokalizowanych na plecach niż zmian na klatce piersiowej.
Techniki zamrażania
Metoda natryskowa Metoda kontaktowa Metoda doogniskowa
Polega na rozpylaniu czynnika Polega na wykorzystaniu różne- Polega na wprowadzaniu w obręb
chłodzącego na powierzchnię go typu i kształtu aplikatorów, wy- tkanki poddawanej zabiegowi ig-
skóry z odległości 2 5 cm. Przy konanych z metali będących dob- łowych aplikatorów. Dzięki zasto-
zastosowaniu tej metody w celu rymi przewodnikami termicznymi. sowaniu takiej techniki uzyskuje
ograniczenia strefy mrożenia sto- Podczas zabiegu wykonywanego się zmrożenie dużych obszarów
sowane są specjalne osłony, ma- tą metodą aplikator musi mieć tkanek położonych głębiej, niedo-
jące przeważnie kształt walca, bezpośredni kontakt z powierzch- stępnych dla innych metod.
oróżnych średnicach. nią, na której wykonujemy zabieg.
Metoda natryskowa wydaje się być najmniej efektywną i jest obarczona dużym ryzykiem powstawania odbarwień
skóry leżącej w pobliżu leczonej zmiany. Znacznie lepsze efekty kliniczne uzyskiwane są poprzez aplikację ciekłego
azotu igłą do wnętrza zmiany. Metoda ta jest obarczona znacznie mniejszym ryzykiem powstawania odbarwień,
w związku z mniejszymi uszkodzeniami melanocytów naskórka.
Do leczenia blizn przerosłych i keloidów kriochirurgia wykorzystywana jest wg schematu: 1 3 cykli mrożenia
i rozmrożenia tkanki (czas mrożenia wynosi 10 30 sekund), z powtórzeniem zabiegu po 20-30 dniach. Najczęstszymi
powikłaniami po tego typu zabiegach są ból oraz odbarwienia skóry. Krioterapia skojarzona z wstrzyknięciem korty-
kosteroidów podczas jednej sesji wykazywała jeszcze większą skuteczność.
Elektrochirurgia (coblation)
Pole elektromagnetyczne o częstotliwościach radiowych jest wykorzystywane do przekształcenia roztworu
przewodzącego  medium (0,9% NaCl) w silnie zjonizowaną plazmę, nazwano metodą Coblation lub niskotempera-
turową ablacją.
Wykorzystanie przepływu prądu pomiędzy dwiema elektrodami (czynną i bierną), pozwala na ograniczenie działa-
nia efektu ablacji tylko do tkanki docelowej.
1. Złuszczenie naskórka,
2. Warstwowe złuszczanie skóry właściwej do pożądanej głębokości,
3. Uszkodzenie i termiczne obkurczenie tzw.:  starego kolagenu , przebudowa kolagenu bez termicznego
uszkodzenia tkanek otaczających (ograniczenie powikłań).
Wycięcie chirurgiczne
Wybór czasu chirurgicznej rewizji blizny pourazowej jest uzależniony od wielu czynników, m.in. od typu zmiany
pourazowej, od jej lokalizacji oraz od stanu psychicznego pacjenta. Najczęściej na rewizję wybiera się okres między
6 12 miesiącem od urazu. Jednak doświadczenie uczy, że czas rozpoczęcia terapii musi być dobierany indywidualnie
dla każdego pacjenta. Ważnym elementem kwalifikacji do zabiegu chirurgicznej korekcji blizny jest wcześniejsze
wykorzystanie metod mniej inwazyjnych (niechirurgicznych).
Keloidy mogą być wycinane przy użyciu skalpela, noża elektrochirurgicznego lub lasera. Jednak prawie 100% ke-
loidów nawraca po ich izolowanym wycięciu. Ze względu na duże ryzyko nawrotów i powikłań, chirurgicznego wycię-
cia zmian powinno się unikać tak długo, jak to jest tylko możliwe.
Wycięcie blizn przerosłych i keloidów daje lepsze efekty kliniczne w skojarzeniu np. z miejscowymi iniekcjami
steroidów przed i po zabiegu chirurgicznym, terapią uciskową bądz
stosowaną dawniej radioterapią.
Nieinwazyjne i inwazyjne metody leczenia zmian potrądzikowych
Wypełnianie ubytków skóry
Polega na śródskórnych lub podskórnych iniekcjach środków wypełniających resorbowalnych lub niere-
sorbowalnych.
Metody skojarzone
Wwiększości przypadków metody skojarzone pozwalają uzyskać lepsze efekty kliniczne w krótszym czasie. W te-
rapii zanikowych i przerosłych blizn potrądzikowych stosujemy w praktyce następujące połączenia:
retinoidy, preparaty witaminy C, E i pochodne hydrochinonu zastosowane miejscowo, a następnie mikroderma-
brazja, laserochirurgia i koblacja,
zabiegi chirurgii plastycznej, a następnie zastosowanie metod dermatologii estetycznej (dermabrazja chemicz-
na, mechaniczna, laserowa),
mikrodermabrazja, a następnie peelingi chemiczne ( -hydroksykwasy, TCA, płyn Jessnera),
abrazja mechaniczna lub laserowa, a następnie zastosowanie inhibitorów kalcineuryny (pimecrolimus, tacro-
limus),
termabrazja laserowa, a następnie kriochirurgia (cryopeeling, metoda kontaktowa),
peelingi chemiczne, a następnie nieablacyjne techniki laserowe lub IPL,
kriochirurgia z doogniskowym podawaniem kortykosteroidów.
Sterydy doogniskowo + krioterapia
Sterydy doogniskowo + laseroterapia
W terapii dużych blizn
przerosłych i keloidów stosujemy
Sterydy doogniskowo + lasero- i krioterapia
następujące metody skojarzone:
Immunomodulatory (imiquimod) i inhibitory kalci-
neuryny (tacrolimus, pimecrolimus) + lasero- i krio-
chirurgia.
Wyżej wymienione metody powinny być stosowane w połączeniu z żelami silikonowymi oraz odzieżą uciskową.
Wnioski
Wybór odpowiedniej metody leczenia zabiegowego zmian potrądzikowych zależy od ich odpowiedniej, wnikli-
wej oceny klinicznej, doświadczenia lekarza i możliwości, jakimi dysponuje dany ośrodek.
W przypadku blizn przerosłych i keloidów ogromne znaczenie ma jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia.
Laserowe leczenie blizn zanikowych możebyćprzeprowadzone nawet wiele lat po ich powstaniu, bez ryzyka
negatywnego wpływu na uzyskiwany efekt kliniczny.
Metody skojarzone  łączące różne techniki zabiegowe i środki farmakologiczne  pozwalają uzyskać najlep-
sze wyniki terapeutyczne.
Zmiany potrądzikowe, szczególnie blizny przerosłe i keloidy, stanową nie tylko problem natury estetycznej, ale
bardzo często wywierają negatywny wpływ na psychikę pacjentów  leczenie powinno więc uwzględniać rów-
nież odpowiednią psychoterapię.