Funkcje języka i tekstu
[Opracowanie zagadnień na podstawie wykładów z prof. Anną Dąbrowską (UWr) uzupełnione o informacje z wykładów na temat
wiedzy o komunikacji językowej z dr hab. Adamem Pawłowskim (KK) i innych informacji naukowych podanych w przypisach.]
FUNKCJA  rola jaką pełni dany element w języku.
Funkcje języka i wypowiedzi
/ \
Funkcje systemu Funkcje wypowiedzi
/ \ / \
poznawcza generatywna poszczególnych ogólna działań
(symboliczna, wypowiedzi językowych społeczności
reprezentatywna) / \ / \
zamierzone niezamierzone socjalizująca kulturotwórcza
/ \
informacyjne pozainformacyjne
/ \ / | | \
opisowa oceniająco- / | | \
/ \ postulatywna / | | kreatywna
konstatacje hipotezy / ekspresywna \
sprawcza nakłaniająca
/ | | \
na mocy na mocy w celu w celu wpłynięcia
wiary konwencji wywołania na stan mentalny
/ \ społecznej działań / \
ludowe akty / \ perswazja manipulacja
rytuały sakramentalne pytania dyrektywy
perswazja  działanie na świadomość,
manipulacja  działanie bez świadomości odbiorcy
FUNKCJE J
ZYKA I WYPOWIEDZI (Renata Grzegorczykowa)1:
" Funkcje systemu (języka):
o generatywna:
produkowanie dowolnej liczby zdań, wypowiedzi na zasadzie reguł poprawnych
gramatycznie;
odnosi się do systemu reguł łączenia znaków w większe całości;
próbuje się w niej zdefiniować strukturę języka tak, by na jej podstawie
generować schemat składniowy konkretnego zdania;
stykamy się z nią przy tworzeniu wypowiedzi.
o poznawcza/symboliczna/reprezentatywna/socjolingwistyczna/semantyczna/odniesie
nia/referencjalna:
język dostarcza pojęć, kształtuje obraz świata, jest narzędziem poznania;
klasyfikacja bodz
ców w odpowiednie grupy;
wchodzi w skład funkcji konwencjonalnej tekstu  na mocy kodu informuje
nadawcę o jego przynależności socjolingwistycznej;
ma związek z relatywizmem językowym/poznawczym.
" Funkcje wypowiedzi:
o poszczególnych (analizuje się 1 akt komunikacji):
niezamierzone (prezentatywne)  związane z biologią i fizjologią; zdradzają
cechy nadawcy wpływające na odbiorcę. Informują, np. o stanie zdrowia, wieku,
itp.;
zamierzone  cele, zawierają intencje, informuje się przy okazji;
" informacyjne  przekazywanie informacji od nadawcy do odbiorcy;
1 R. Grzegorczykowa, Problem funkcji języka i tekstu w świetle teorii aktów mowy, Język a kultura, tom 4: Funkcje
języka i wypowiedzi, pod red. Jerzego Bartmińskiego i Renaty Grzegorczykowej, Wiedza o Kulturze, Wrocław 1991
1
" pozainformacyjne:
o sprawcza  pozwala na działanie poprzez mowę; pewne
wypowiedzi tworzą stany rzeczy (performatywy); jest
rozpatrywana na mocy wiary i konwencji;
o nakłaniająca (impresywna/konatywna)  ma na celu wywołanie
reakcji u odbiorcy po wpłynięciu na jego stan mentalny;
o ekspresywna  nadawca liczy się z obecnością odbiorcy, ale nie
ma na celu wywołania reakcji;
o kreatywna  tworzenie pewnej wizji świata, dzieła sztuki.
o ogółu działań językowych społeczności:
socjalizująca  ma związek ze społeczną naturą, charakterem człowieka; język 
spoiwo wspólnoty określa przynależność do grupy społecznej;
kulturotwórcza  język to narzędzie pozwalające na zapisanie i wyrażanie
osiągnięć kultury człowieka, narodu, społeczeństwa.
MODEL KOMUNIKACJI J
ZYKOWEJ KARLA B�HLERA
" koło  cechy konkretne znaku realizowanego (konkretna realizacja).
" trójkąt  cechy istotne ze względu na funkcję semantyczną  symbol (idealna realizacja).
" odcięte łuki koła  cechy znaku biorące udział w jego funkcjach asemantycznych
(symptom, apel).
" wystające rogi trójkąta  nadmiar cech funkcjonalnie relewantnych, nie realizowanych
przez nadawcę, ale uzupełnianych przez percepcję odbiorcy.
K. B�hler  funkcje językowe:
" symptomu (znak wobec nadawcy) ekspresywna
" sygnału = apelu (znak wobec odbiorcy) impresywna
" symbolu = przedstawienia (znak wobec rzeczywistości) przedstawieniowa/reprezentatywna
K. B�hler  aksjomaty
" Istota języka polega na komunikacji (foniczności).
" Zjawiska języka są znakami (nie wszystkie, np. fonemy  nie mają znaczenia  tworzymy z nich jednostki
mające znaczenie.
" Znakiem może być dowolny przedmiot, zjawisko, zachowanie, itp.. Musi być wykorzystany w funkcji znaku i
postrzegany zmysłami (nośnik znaku). Trzeba umieć zinterpretować znak.
2
K. B�hler  schemat głoski:
Sposób oddzielenia funkcjonalnie istotnych
cech znaku na podstawie jego relacji do
nadawcy, rzeczywistości, odbiorcy.
Zasada abstrakcyjnej relewacji:
W komunikacji nie wszystkie części
znaków są wykorzystane do pełnienia
funkcji semantycznej. Ze względu na tę
funkcję znak może zawierać nadmiar cech
istotnych (redundancja) bywających
pomijanymi, np. uzupełnienie apercepcyjne.
Opis schematu: Nadawca przekazuje
szereg cech wypowiadając głoskę. Schemat
oddziela cechy istotne głoski od
nieistotnych zgodnie z zasadą abstrakcyjnej
relewacji  ze względu na to, jaką funkcję w komunikacji pełnią dane cechy.
SCHEMAT KOMUNIJACJI ROMANA JAKOBSONA
(KLASYFIKACJA FUNKCJI J
ZYKA)
KONTETST (f. poznawcza)
KOMUNIKAT (f. poetycka)
NADAWCA(f.emotywna)____________________________ODBIORCA(f. konatywna = impresywna)
KONTAKT (f. fatyczna)
KOD (f. metajęzykowa)
Roman Jakobson swój schemat funkcji języka oparł na modelu K.B�hlera. Składnikom schematu komunikacji Jakobson
przypisał funkcje języka. Schemat Jakobsona nie uwzględnia funkcji komunikatywnej, podstawowej zarówno dla tekstu
jak i języka. Wszystkie funkcje w tym schemacie wyprowadzone zostały z aktu komunikacji.
Funkcja fatyczna języka po raz pierwszy została zanotowana przez Bronisława Malinowskiego. Istnieją zdania, np. o
pogodzie, które nie przekazują żadnej treści, a są wyrażeniem woli nawiązywania kontaktu z odbiorcą (aprobatą dla
rozmówcy).
Funkcja metajęzykowa wypowiedzi po raz pierwszy została zdefiniowana przez Alfreda Tarskiego. Jedną z cech
tekstu jest istnienie metatekstowości  faz, elementów zdania odwołujących się do samego tekstu. Tarski zdefiniował
pojęcie metajęzyka odróżniając go od języka przedmiotowego. Metajęzyk to płaszczyzna języka mówiąca o samym
języku, zdefiniowana na potrzeby nowoczesnej logiki. Mowa przybiera funkcję metajęzykową, zostaje sprowadzona do
kodu ilekroć nadawca i odbiorca chcą sprawdzić, czy posługują się jednakowym kodem. Funkcja metajęzykowa polega
na objaśnianiu znaków, znaczenia składników wypowiedzi.
Funkcja magiczna języka jest nadawana tekstowi, gdy nadawca ma przekonanie, że w ten sposób prowokuje jakieś
siły dobre lub złe do określonego działania i zmiany jakiegoś istniejącego stanu rzeczy. Taką funkcję spełniają zaklęcia,
przekleństwa (w ich pierwotnej roli), błogosławieństwa, obrządki religijne. Przykłady: Niech cię szlag trafi! Bądz

błogosławiony!
Funkcja sprawcza języka równa się funkcji magicznej i jest bardzo silnie związana z tekstem sytuacyjnym, bo
wypowiedzi zawierające tę funkcję odnoszą się do ściśle określonych sytuacji, np. obrządki religijne, sakramenty: Ja
ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego amen.
Funkcja poznawcza języka odnosi się do rzeczywistości  referuje, wskazuje na pewien stan rzeczy pozwalając na
przekazanie i poznanie informacji o rzeczywistości.
" Oznacza zjawiska,
" Nazywa zjawiska,
" Informuje o zjawiskach.
3
Funkcja prezentatywna języka zwana też socjolingwistyczną wchodzi w skład funkcji konwencjonalnej tekstu (na
mocy kodu). Informuje o przynależności socjolingwistycznej.
Funkcja emotywna ukazuje postawę mówiącego wobec tego, o czym mówi.
Funkcja konatywna przedstawia nastawienie na odbiorcę.
Funkcja poetycka definiowana zwykle jako: projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji, dotyczy
tego, co i jak zostało powiedziane.
Roman Jakobson wprowadza rozróżnienie na:
" Langue  kod językowy, systyem.
o funkcja fatyczna, bardzo silnie związana z intencją.
" Language  język jako zjawisko społeczne.
o funkcja socjalizująca,
o funkcja kulturotwórcza,
o funkcja generatywna,
o funkcja poznawcza.
" Parole
REFERENCJA (konkretny obiekt)  konkretny obiekt w wypowiedzi, np. Był u mnie pewien student.
DENOTACJA (klasa zjawisk)  znak ze wszystkimi jego możliwościami, np. Widziałem grupę studentów.
Każada wypowiedz
podlega modalności. Predykacja może być prawdziwa lub fałszywa.
M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do
wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:
" funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia
komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję regulacyjną sprowadzającą się do
regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową
(manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy
społecznej
" funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie,
przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne,
emocjonalne
" funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także
uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz
Funkcje języka  relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat,
rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje
komunikacyjne.
" Generatywna  pozwana na tworzenie dowolnej liczby wypowiedzi odpowiednio gramatycznych.
" Poznawcza  narzędzie poznania, klasyfikowanie odpowiednich bodz
ców w grupy.
Językowi przypisywane są również funkcje:
" Kognitywna  poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na
realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia
" Społeczna  odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i
regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról
społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo
" Afektywna  emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka,
literaturoznawstwo, psychologia twórczości
4