Zofia Skubała-Tokarska, Zbigniew Tokarski
UNIWERSYTETY W POLSCE
Zadania nauki i kultura umysłowa wieków średnich.
Monopol wiedzy naukowej znalazł się w rękach Kościoła, on kształtował jej zadania podporządkowane swoim
potrzebom. Zadania te określały funkcje usługowe nauki w stosunku do religii. Chodziło o stworzenie teoretycznej
nadbudowy, mającej uzasadnid kult religijny. Nadbudową stała się teologia, do której obowiązków należało objaśnianie
świata oparte na prawdzie objawionej i niewzruszalnej  na Piśmie Świętym. Kultura umysłowa wczesnego
średniowiecza rozwijała się jako praktyczna strona religii, scalającej ówczesne społeczeostwo, zakres wiedzy był nikły, a
w ośrodkach przyklasztornych, bądz
przykościelnych przysposabiano duchownych do podejmowania obowiązków w
ramach praktyki religijnej. Uczono języka łacioskiego, pięknej wymowy liturgicznej, śpiewu oraz umiejętności pisania.
Podawano tez pewne wiadomości z geometrii i fizyki, natomiast dla takich dziedzin, jak literatura, nie było miejsca.
Nauczanie obejmowało swym zasięgiem przede wszystkim kler, a i wychowanie służyło wyłącznie potrzebom Kościoła.
Działalnośd szkół klasztornych i katedralnych oraz przenikanie dorobku kultury antycznej zmieniły zakres
zainteresowao. Wiek XI przynosi poszerzenie wiedzy, przyswojenie dzieł nauki greckiej przez ich tłumaczenie z języka
arabskiego lub wprost z greki; przekładów tych dokonywano głównie w Hiszpanii i na Sycylii.
Oba światy arabski i chrześcijaoski, posiadały ten sam podkład myśli platooskiej i neoplatooskiej, i chod słowa
brzmiały różnie, to znaczenie ich było jednakowe. Podobnie przedstawiały się zagadnienia intelektualne obu religii,
zajmujące się wyjaśnianie takich problemów, jak stworzenie wszechświata czy pogodzenie wiary z rozumem. Można by
potraktowad ten okres jako arabsko-łacioski wysiłek pojednania religii z filozofią; w krajach islamu kompromis w tej
dziedzinie doprowadził naukę do wyjałowienia, natomiast spory filozoficzne toczone w świecie chrześcijaoskim
przyniosły w efekcie pogłębienie i rozwój nauki.
Ośrodki życia umysłowego w europie.
W Europie środkowej i zachodniej przez pewien czas działały stare szkoły, w których wychowywano młodzież
według dawnych rzymskich wzorów, jednakże chrześcijanie nie mieli do nich zaufania jako do szkół pogaoskich, obcych
ich ideologii.
Od chwili kiedy chrześcijaostwo pozyskało dla swej religii cesarzy i aparat paostwowy, podejmowano próby
przystosowania kultury grecko-rzymskiej do potrzeb nowej wiary. Odmienne poglądy na świat i życie, na człowieka i
społeczeostwo, utrudniały znalezienie kompromisu między ideologia chrześcijaoską a wartościami kultury klasycznej.
Pogarda dla wszystkiego, co było związane z życiem na ziemi, odsuwała od oświaty, a zachęcała do rozwijania cnót
duchowych, nie umysłowych. Zwracanie uwagi na wartośd moralną człowieka zacierało różnice między bogatymi i
biednymi. Każdy miał prawo do zgłębienia własnej duszy, wobec czego wychowanie miało na celu indywidualny rozwój
duchowy, nie zaś przygotowanie do życia i potrzeb społecznych. Zbędne stało się wykładanie nauk świeckich, potrzebne
było wychowanie w duchu pokory chrześcijaoskiej. Przez długi też czas chrześcijanie nie zakładali własnych szkół. Na
przeszkodzie stała tylko niechęd do wiedzy dawnej, pogaoskiej ale i brak własnej literatury, nadającej się do wykładnia w
szkołach. Co światlejsi myśliciele chrześcijaoscy zdawali sobie sprawę, że brak szkół i upadek oświaty może stad się zguba
dla nowej religii. W IV i V w. św. Hieronim zalecał kształcenie młodzieży w naukach świeckich potrzebnych do
zrozumienia Pisma Świętego. Jego dzieła  pisane głownie dla kształcenia kleru  zawierały podręczniki: gramatyki,
retoryki dialektyki i muzyki. Również inni Ojcowie Kościoła zaczęli wykorzystywad dawną wiedzę dla potrzeb oświaty
religijnej. Dzięki nim w umysły i pojęcia chrześcijaoskie przenikał sposób mówienia, pisania i rozumowania
ukształtowany rzez kulturę grecko-rzymską.
Od VI w. szkoły znikają całkowicie i przez półtora wieku nie ma warunków do ich istnienia. Napływ
barbarzyoskich plemion, tworzenie się nowych paostw, brak ustabilizowanej jednolitej władzy są przyczynami
wpływającymi na osłabienie ruchu umysłowego. W tym czasie poziom nawet podstawowego wykształcenia kleru upada
coraz niżej. Obawa, że postępująca ciemnota umysłowa może pociągnąd za sobą upadek wiary, nakazała Ojcom Kościoła
szukad nowych dróg wyjścia. Do nauk św. Augustyna, głównego filozofa chrześcijaostwa z IV i V w. nawiązują podręczniki
i encyklopedie z VI w., podające niezbędny zasób wiedzy, potrzebny duchowieostwu. Ważnym stało się dzieło uczonego
Kasjodora pt. Kształcenie w naukach Boskich i świeckich. W tej pracy autor zebrał w zwięzłej formie opis nauk
obejmujących wiadomości z zakresu 7 sztuk wyzwolonych.. nauki te dla celów dydaktycznych podzielił na dwa cykle:
pierwszy złożony z 3 sztuk trivium ujmował gramatykę, retorykę i dialektykę, drugi, składający się z 4 nauk quadrivium 
arytmetykę, geometrię, astronomię, i muzykę. W tym porządku według Kasjodora należy nauczad głównie
duchowieostwo. Jego dzieło dopiero w VIII w. spełniło swoje zadanie i stało się podstawą nauczania w szkołach
średniowiecznych.
Wybitnym uczonym pierwszej połowy VIII w. był mnich anglosaski, Beda, zwanym Czcigodnym. Jego prace,
szczególnie komentarze do ksiąg biblijnych oraz pewne elementy gramatyki łacioskiej, służyły kształtowaniu młodych
zakonników. Prace Bedy podjął jego zastępca w zakonie benedyktynów, Alkwin. Rozwijaną w klasztorach Anglii i Irlandii
1
wiedzę przenosili mnisi do Francji i Niemiec, szerząc naukę religii chrześcijaoskiej. Ich rola jako nauczycieli i
wychowawców wzrosła znacznie za panowania Karola Wielkiego, który podporządkowała sobie nie tylko społeczeostwo
świeckie, ale i kościelne, i spowodował w 789 r. uchwałę synodu w Akwizgranie, nakazującą zakładanie i prowadzenie
przy klasztorach i katedrach szkółek łacioskich. Alkwin założył tzw. szkołę pałacową, przygotowującą jednocześnie
nauczycieli do szkółek kościelnych. U schyłku swojego życia zostawszy opatem zakonu benedyktynów Alkwin utworzył
szkołę klasztorną, której wychowankowie stali się założycielami wielu ośrodków nauczania i nauki w zachodniej Europie.
Od XI w. liczba prowadzonych systematycznie szkół rośnie, zaś w X w. istnieją już poważne ośrodki wiedzy w
takich miastach: Sanki Gallen, Fulda nad Wezerą, Reims, Chartres, Aurillac. Wprowadzina w X w. reforma mająca na celu
zwrócenie większej uwagi na sprawy religijne, osłabiła rolę zakonu w rozwijaniu nauk świeckich i szerzeniu wiedzy. Rolę
tę przejęły szkoły katedralne i w X w. w diecezjach kierowanych rzez biskupów powstawały ośrodki kształcenia księży,
często przekształcając się w poważniejsze ogniska studiów. Poza szkołą katedralną w Reims były szkoły w Rzymie,
Leodium, Paderborn, Magdeburgu. Szkołą kierował początkowo biskup, niekiedy nauczając osobiście, z czasem
przejmowali ja powoływani przez biskupa kanonicy, nazywani scholastykami. Najwięcej szkól katedralnych powstaje w
wiekach XI i XII. Niektóre kształcą też młodzież z zagranicy. Rywalizacja między szkołami katedralnymi spowodowała, że
w XII w. na czoło wysunęły się dwie większe instytucje naukowo-dydaktyczne, a mianowicie opactwo w Chartres,
tworzące zespół szkół, których głównym zadaniem było rozwijanie studiów filozoficznych (gramatyka, retoryka,
matematyka, astronomia), oraz kompleks szkól w Paryżu, w których kwitła teologia, z tych ostatnich w niedługim czasie
wykształca się uniwersytet.
Utrwalenie się za panowania Ludwika VI i VII oraz pod rządami Filipa II priorytetu Francji w rozwijaniu życia
umysłowego Europy spowodowało napływ studentów i uczonych z całego świata. Paryż stał się ośrodkiem
wielostronnego rozwoju nauki. Nie oznacza to jednak, że zamarło życie naukowe w innych krajach. Działały nadal i
rozwijały się w tym okresie, nazwanym w historii oświaty okresem przeduniwersyteckim, środowiska kultury umysłowej
w Italii, Anglii, Niemczech i Hiszpanii. We Włoszech w Rawennie i Bolonii działały od czasów rzymskich prywatne szkoły
prawa. W Hiszpanii uniwersytet arabski w Toledo skupiał również chrześcijan studiujących nauki przyrodnicze,
matematykę i astronomię, zaś znanym ośrodkiem życia intelektualnego w Niemczech była Fulda. We Włoskim mieście
Salerno rozkwitły nauki medyczne. Jedną z najważniejszych podstaw rozwoju wiedzy wczesnego średniowiecza były
ksiązki gromadzone w bibliotekach klasztornych i kościołach katedralnych, a czasem przy uniwersytetach. Ksiązki ręcznie
pisano i kopiowano, zajmowali się tym głównie zakonnicy. W klasztorach często tłumaczono dzieła starożytne z
arabskiego i greckiego na łacinę, przy czym na wiek XII przypada okres wzmożonego przyswajania na nowo kultury
antycznej.
Pierwsze uniwersytety europejskie.
Zaczątki szkół wyższych można wywieśd ze szkół powstałych na obszarze cesarstwa rzymskiego na przełomie
wieków III i IV oraz tworzonych od IX do XII w. uczelni arabskich. Z tych pierwszych przetrwały prywatne szkoły
prawnicze we Włoszech i w Konstantynopolu, gdzie obok nauk prawnych rozwijały się przez kilka wieków filologia i
filozofia. Z arabskich wyższych uczelni wyróżniały się poziomem naukowym szkoły w Bagdadzie, Damaszku, Kairze,
Aleksandrii, Kordowie i Toledo.
Jednakże nie te uczelnie stały się wzorem dla uniwersytetów europejskich. Ich kolebka były zakonne i kościelne
szkoły jedno- lub wielokierunkowe. Wykładali w nich uczeni zwani mistrzami, przy których gromadziła się młodzież
rządna wiedzy. Powstały więc uniwersytety w drodze powolnej ewolucji, aby rozwinąd się jako produkt kultury miejskiej
okresu feudalnego. Mistrzowie wykładali nowe nauki poza ustalonym programem, przyciągając słuchaczy swoimi
wykładami. Oni tez różniąc się zainteresowaniami i sposobem życia od mieszkaoców miast, zaczęli tworzyd korporacje
mistrzów i uczniów na wzór cechów rzemieślniczych.
W Bolonii i w Paryżu mniej więcej w tym samym czasie, powstały dwa najstarsze uniwersytety europejskie.
Różniły je kierunki naukowe w nich rozwijane, a także zasady organizacyjne.
W Paryżu już w XI w. gromadził uczonych różnych nauk, wykładających przy trzech dużych szkołach: katedralnej oraz
zakonnych przy opactwie św. Wiktora i przy opactwie kanoników regularnych św. Genowefy. Głośny mistrzem paryskim
w początkach XII w. był Piotr Abelard, wybitny logik. Podczas walk z władzami miast i przedstawicielami Kościoła o
prawo do swobodnego nauczania i wysłuchiwania wykładów, luz
ne grupy mistrzów i ich słuchaczy połączyły się w jedną
całośd, nazwaną studium generalne. Ta pierwotna nazwa uniwersytetu oznaczała szkołę publiczną, dostępna dla
mistrzów i studentów z całego świata. W ten sposób odróżniała się od szkół kościelnych. Nazwę uniwersytet od słowa
łacioskiego universitas (powszechnośd, ogół) wprowadzono dopiero w XIV w. ważnym dla ukształtowania pełnego
uniwersytetu stał się przywilej króla Filipa Augusta z 1200 r. w myśl którego społecznośd uniwersytecka  mistrzowie i
studenci  podlegała sądom duchownym a nie świeckim. Była to uczelnia skupiająca mistrzów z zakresu wszystkich
ówczesnych dyscyplin. W ich obrębie stopniowo powstają cztery fakultety, póz
niejsze wydziały, skupiające
wykładowców zainteresowanych rozwijaniem nauki w określonym zakresie. Podział polegała na ujęciu całej nauki w
fakultety, które z czasem określano jako wydziały naukowe. Każdy z czterech fakultetów: teologiczny, medyczny,
2
prawniczy (prawo kościelne) i sztuk wyzwolonych (póz
niej nazwany filozoficznym) miał swoich zwierzchników zwanych
dziekanami. Głową całego uniwersytetu był rektor wybierany z grona magistrów sztuk wyzwolonych. Dla celów
administracyjnych i sądowniczych uniwersytet dzielił się na cztery nacje skupiające profesorów i studentów: francuską,
pikardyjską, normandzką i angielską. Na czele każdej nacji stali prokuratorowie. Do profesorów należało prawo
nadawania stopni naukowych, ustalanie statutów, samodzielne zarządzanie majątkiem oraz sprawowanie władzy
sądowniczej.. profesorowie i studenci mieszkali we wspólnym domach, nazwanych kolegiami (nazwa pochodzi od łac.
Słowa Collegium, oznaczającego zgromadzenie osób wspólnie nad czymś pracujących); był to rodzaj internatu, w którym
uczono się, jedzono wspólnie posiłki. Jednym z fundatorów największego kolegium, przeznaczonego dla wydziału
teologii, był Robert de Sorbon; od jego nazwiska cały uniwersytet przybrał nazwę Sorbony. Uposażenie profesorów
opierało się na beneficjach kościelnych, majątek uniwersytetu pochodził z darowizn.
Uniwersytet w Bolonii powstały nieco wcześniej niż studium generalne sięgał swymi korzeniami do działających w tym
mieście szkół, kształcących prawników-praktyków na podstawie zachowanej tradycji prawa rzymskiego. W Bolonii wokół
legistów (profesorów prawa rzymskiego) i dykretystów (mistrzów prawa kanonicznego) skupiła się młodzież ze
wszystkich krajów. Dla obrony przed władzami miasta i jego mieszkaocami zaczęła tworzyd stowarzyszenia (korporacje).
Na prośbę bolooskich mistrzów i scholarów prawa kanonicznego i rzymskiego cesarz Fryderyk Rudobrody wydał w 1158
konstytucję pod nazwą Habita, w której zapewnił prawo swobodnego przybycia do miasta i bezpiecznego w nim pobytu
wszystkim osobom oddającym się nauce. Ten cesarz wyłączył studentów spod sądownictwa władz miejskich. Słuchaczy
świeckich sądzid mieli odtąd ich profesorowie, zaś duchowni studenci podlegali sądownictwu biskupa. Wydane przepisy i
przywileje doprowadziły do powstania w Bolonii 2 uniwersytetów prawniczych. W jednym studiowali studenci
pochodzący z Italii (uniwersytet cismontaoski), w drugim  z krajów spoza Alp (uniwersytet ultramontaoski). Każdy z nich
miał swoich profesorów i studentów. Rektora wybierały nacje i mógł nim zostad tylko student mający co najmniej 25 lat i
kilka lat studiów. W przeciwieostwie do Sorbony uniwersytet w Bolonii stał się korporacją studentów, a nie magistrów.
Profesorowie uzależnieni od władz miasta przez otrzymywanie stałego uposażenia rozluz
nili swój dotychczasowy
związek ze studentami. Zajmowali się nauczaniem, przeprowadzali egzaminy, nadawali stopnie oraz prawo do podjęcia
nauczania. Związki studentów (nacje) były w Bolonii dużo liczniejsze aniżeli w uniwersytecie paryskim.
Oprócz Paryża i Bolonii dwa jeszcze uniwersytety powstały samorzutnie. Były nimi angielskie uniwersytety w miastach
Oxford i Cambridge. Oxford posiadła wiele klasztorów i kościołów, przy których już w XI w. nauczali wybitni prawnicy,
lekarze i teologowie. Liczba studentów wzrosła w drugiej połowie XII w., kiedy to na skutek konfliktu między scholarami i
paryskimi władzami miejskimi wielu studentów opuściło uniwersytet w Paryżu i przybyło do Oxfordu. W tym czasie w
mieście przebywały już duże gromady uczniów i liczne grono mistrzów; tak jak w Paryżu zaczęli przeciwstawiad się
władzą miasta i tworzyd stowarzyszenia dla obrony swych interesów. Po ostrym konflikcie z mieszczanami częśd
studentów opuściła Oxford i osiedliła się w Cambridge, które dzięki tej migracji stało się drugim ośrodkiem
uniwersyteckim w Anglii. Uniwersytet w Oxfordzie zaopiekował się legat papieski, zapewniając wszystkim scholarom 
profesorom i studentom  przywileje członków stanu duchownego i wyłączając spod sądownictwa świeckiego. Dzięki
przywilejom i wybitnym wykładowcą Oxford stał się sławny z rozwijania prawa rzymskiego i kanonicznego, a w XIII w.
rozkwitła tam filozofia i teologia.
Inne powstałe w europie uniwersytety opierały się na wzorach paryskich. Do nich należą powstałe w XIII w.
francuskie uniwersytety w Tuluzie (1229) i Montpellier (1230) oraz hiszpaoski uniwersytet w Salamance. Ze wzorów
Bolonii korzystano w innych miastach włoskich: Padwie (1222) i Sienie (1246). Także niektóre uniwersytety tworzone
przez monarchów wzięły wzory z bolooskiej uczelni: uniwersytet w Pradze i Krakowie.
POCZ
TKI SZKOLNICTWA I OŚWIATY W POLSCE.
Organizacja oświaty.
Dopiero na przełomie XI i XII w. zaczęto kształcid księży Polaków. Za Bolesława Krzywoustego są już w Polsce uczeni
księża pochodzenia polskiego. W początkach XII w. istniała w Krakowie szkoła katedralna zaopatrzona w dzieła z zakresu
siedmiu sztuk wyzwolonych. Szerszą działalnośd oświatowa rozwinięto wraz z zakładaniem szkół katedralnych w
siedzibach biskupich, a następnie szkół kolegiackich przy bogatszych kościołach. Najwcześniej powstały one w Poznaniu,
Płocku, Wrocławiu, Włocławku, Krakowie, Sandomierzu, Wiślicy, A
ęczycy, Głogowie, Legnicy, Brzegu. W XIII w. było ich
ponad dwadzieścia. zakres podawanej wiedzy i poziomu tych szkół, kształcących głównie kandydatów do stanu
duchownego, był różny. W jednych obowiązywała nauka czytania, pisania, śpiewu, w innych wysłuchanie i opanowanie
nauk ujętych w trivium i quadrivium oraz teologii i prawa kanonicznego. Zakres wykładanej wiedzy zależy od liczby
nauczycieli prowadzących zajęcia, od poziomu ich wiedzy, a także od zdolności scholastyka odpowiedzialnego za
dobieranie nauczycieli i za tok nauczania w szkołach znajdujących się w jednej diecezji kościelnej. Na XIII wiek przypada
także rozwój szkół parafialnych, zakładanych w miarę powstawania administracji kościołów parafialnych.
Uniwersytet w Krakowie (1364)  fundacja Kazimierza Wielkiego.
Utworzenie w Polsce studium generalne było ściśle związane z podjętym przez króla Kazimierza Wielkiego dziełem
przebudowy i unowocześnienia zjednoczonego paostwa polskiego. Król chciał we własnym kraju utworzyd uniwersytet,
3
w którym uczyd się mieli potrzebni paostwu urzędnicy, zdolni pomagad królowi w jego planach budowy nowoczesnego
paostwa. Kilkanaście najważniejszych przywilejów uczelni: zwolnienie studentów od ceł i opłat w czasie podróży i przy
wejściu do miasta, ochronę mienia w czasie podróży, zapewnienie pomieszczeo do nauczania i zamieszkania,
zwierzchnictwo uniwersytetu w sprawach sądowych, wysokośd i z
ródło uposażeo rektora i profesorów, sprawy
kredytów dla studentów i ustalenie toku pracy uczelni, zatwierdzenie egzaminów oraz powiązanie nauki z życiem przez
uczestnictwo studentów w rozprawach sądowych. Krakowska uczelnia wzorowała się na Padwie i Bolonii. Tak jak i tam
studenci wybierali ze swego grona rektora, który jest zwierzchnikiem scholarów, oni też mają wyłączne prawo wyboru
swoich profesorów. Rektor ma prawo sądzenia studentów w sprawach cywilnych i jego wyrok jest b
Apelacyjny. Wszyscy scholarzy składają mu przysięgę i winni mu są posłuszeostwo. Na uniwersytecie było 8 katedr
prawnych, a tylko 2 katedry medycyny i jedna sztuk wyzwolonych, zakaz otwarcia wydziału teologii.
Dzieje Uniwersytetu Krakowskiego od XV do XVIII wieku:
1. Kultura umysłowa a ruchy społeczne.
Zmiany gospodarcze i społeczne w paostwach europejskich wpływały na rozwój kultury umysłowej. W środowiskach
mieszczaoskich i szlacheckich kształcenie młodzieży stało się konieczne. Podstawą takiego wykształcenia była
głównie nauka praktyczna, polegająca na przyswajaniu pewnej wiedzy ogolnej. Młodzież szlachecka poznawała
sztukę wojskową, zagadnienia polityki, nowe metody zarządzania, zaś adepci sztuk rzemieślniczych i zawodu
kupieckiego u obcych mistrzów zaznajamiali się ze sposobami i metodami działania. Obok wiedzy praktycznej
przyczyniającej się do ujednolicania postaw, poglądów i obyczajów, młodzież zdobywała w szkołach parafialnych,
przykościelnych, a także w miejskich i prywatnych, podstawowy zasób wiedzy teoretycznej. Umiejętnośd czytania i
pisania w języku łacioskim, poznanie działao matematycznych, znajomośd katechizmu otrzymały w Polsce dośd
szerokie masy społeczeostwa. Pod koniec XV w. liczba szkól na wsi i w miastach doszła do 3500. dzięki nim życie
umysłowe rozwinęło się na tyle, że można było przyswajad, chociaż powierzchownie prądy kulturalne, powstałe w
paostwach europejskich. Z nich dwa prądy o dużym znaczeniu, które przyniosły twórczy ferment w rozwoju życia
umysłowego w Polsce, zasługują na uwagę. Są to ruch husycki i humanizm. Pierwszy z nich, husytyzm, reformatorski
ruch religijny wywodzący się z Czech, nazwę otrzymał od nazwiska Jana Husa, pisarza czeskiego i rektora
uniwersytetu w Pradze w 1403. głoszony przez Husa program i jego postulaty odebrania duchowieostwu władzy
świeckiej, majątków i przywilejów oraz hasła powrotu do cnót moralnych pierwotnego chrześcijaostwa przerodziły
się wkrótce w potężny ruch religijno-ludowy o podłożu narodowym. Poglądy Husa szybko przyjęły się w Polsce. Po
śmierci Kazimierza Wielkiego Polacy wyjeżdżali na studia do Pragi, tworząc tam oddzielną nację dzięki temu prądy
husyckie dotarły do Polski. Z czasem krakowscy mistrzowie pod wpływem czeskich przeciwników Husa potępili
wyraz
nie jego nauki. Spalenie Husa po uznaniu go za heretyka nie zakooczyło ruchu reformacyjnego w Polsce. Ruch
ten odegrał jednak znaczną rolę w Polsce w narodzinach własnego poglądu na ogólniejsze sprawy życia społecznego.
Włączył też ludzi nauki ze środowiska krakowskiego studium generalne do walki o poprawę położenia najniższych
warstw społecznych. Drugi prąd  renesansowy  określonym mianem humanizmu, powstał we włoskich miastach
na przełomie XIII i XIV w. w póz
niejszych stuleciach objął wszystkie kraje europejskie i drogą kontaktów Polaków z
zagranicą dotarł do Polski, stając się jednym z czynników ruchu umysłowego w kraju. Humanizm przyczyniła się do
rozkwitu polskiej literatury, rozwoju ruchu wydawniczego oraz wzbudzenia zainteresowao nauką i oświatą wśród
szerszych warstw społeczeostwa. Humanizm na tle odrodzenia odznacza z jednej strony znajomośd bogatej
spuścizny wiedzy antycznej i świadomą kontynuację tradycji greckiej i rzymskiej twórczości umysłowej, a z drugiej
kierował zainteresowania na cele i sprawy ludzkiego życia. Humaniści byli myślicielami wyróżniającymi się głęboką
wiedzą, szczególnie erudycyjną, opartą na znajomości dzieł starożytnych, a mając szerokie zainteresowania
intelektualne byli nosicielami i twórcami swoistego fermentu intelektualnego, bowiem, krytykując średniowieczne
stosunki i ustrój społeczny, podważali tradycyjną wiedzę, ustalone zwyczaje; nie związani trwale z jednym
środowiskiem wędrowali z kraju do kraju głosząc swoje poglądy. W Polsce powstaje narodowa kultura artystyczna.
Ważnym wreszcie elementem ruchu umysłowego w Polsce tego okresu był rozwój języka polskiego. Obok
kultywowania przez h
Manistów klasycznej łaciny, polscy pisarze odrodzenia zaczynają wprowadzad język polski do utworów literackich.
Szczególną rolę spełniają tutaj Mikołaj Rej i Jan Kochanowski, z całą świadomością dążąc do rozwijania kultury języka
narodowego, co przy wynalazku druku i możliwości szerokiego oddziaływania na kręgi społeczeostwa polskiego
przyniosło ogromny wzrost zainteresowao intelektualnych.
2. Odnowienie uniwersytetu w Krakowie.
Po małżeostwie królowej Jadwigi z wielkim księciem litewskim powstały warunki dla odnawiania uniwersytetu w
Krakowie. Celem odnowienia stała się wielka misja nawrócenia na chrześcijaostwo Litwy, a narzędziem miało byd 
wykształcone duchowieostwo. Jadwiga sprowadziła 3 wybitnych profesorów wykładających w Pradze: mateusza z
Krakowa, Hieronima z Pragi, Jana Szczeknę, którzy wraz z gronem wychowanków Janem Isnerem, Mikołajem
Wigandi, Stanisławem ze Skarbimierza opracowują program odnowy uniwersytetu według tradycji z 1364. w
4
programie tym celem uniwersytetu miało byd ogólne podniesienie oświaty oraz współdziałanie z interesami
paostwa. Przeważyły jednak wpływy grona możnowładztwa duchownego i świeckiego, które zdecydowało, że
głównym celem działania odnowionej uczelni ma byd akcja chrystianizacji ziem litewsko-ruskich. W pierwszych
latach największą liczbę katedr miał wydział sztuk wyzwolonych, jego zadaniem miało byd przygotowanie kadr
polskiej inteligencji i nauczycieli szkół. Wybór rektora należał do grona profesorów. Pierwszym rektorem został
Stanisław ze Skarbimierza. Okres trudnych początków trwał przez pierwsze kilka lat i o przezwyciężeniu kryzysu
zdecydowało grono profesorów przybyłych z Pragi. Życie naukowe uniwersytetu skupiało się w czterech wydziałach.
Na ich czele stali dziekani wybierani co roku lub co pół roku przez ogół magistrów macierzystego wydziału. Głową
uczelni był rektor wybierany spośród profesorów czynnych całego uniwersytetu. Do niego należały sprawy
administracyjne i sądowe; swoje obowiązki wykonywał przy pomocy konsyliarzy, powoływanych dla każdego
rektoratu. Studenci po złożeniu rektorowi przysięgi wypełniania obowiązków ustalonych w statutach
uniwersyteckich, wpisywał się do metryki uczelni i oddawał pod bezpośrednią opiekę jednemu z magistrów wydziału
sztuk wyzwolonych, który miał czuwad nad tokiem jego studiów. Nauka w tych czasach trwała cały rok, przerywały ja
niedziele i święta, które w całym roku stanowiły 120 dni. W zakres studiów wchodziło słuchanie wykładów, czytanie i
objaśnianie pism różnych autorów, obejmujących dogmatykę, gramatykę, poezje średniowieczną, a od kooca XV
poezje klasyczną. Dalszy etap zdobywania wiedzy stanowiła samodzielna lektura, następnie dysputy. Po dwuletnim
studium zdawano egzamin na tytuł bakałarza który był pierwszym stopniem uniwersyteckim. Następnym był stopieo
magistra sztuk wyzwolonych.
3. Okres świetności uniwersytetu.
Powodem do sławy nauki polskiej w skali międzynarodowej był rozkwit krakowskiej szkoły matematyczno-
astronomicznej. Kraków był wówczas jedynym uniwersytetem posiadającym osobne katedry dla astronomii i
astrologii. Na okres rozkwitu nauk astronomicznych w Krakowie przypada największego astronoma polskiego,
Mikołaja Kopernika. Uzyskane tam podstawy wiedzy astronomicznej wpływają na jego naukowe zainteresowania.
Jego dzieło O obrotach ciał niebieskich odegrało zasadniczą rolę w podniesieniu poziomu astronomii matematycznej.
Najważniejszym założeniem poznawczym Kopernika było przeświadczenie, że stosowanie metod nauk
matematycznych prowadzi do poznania rzeczywistości. To przeświadczenie stąlo się podstawą całego
przyrodoznawstwa i przyniosło doniosłe w dziejach ogólnoludzkiej myśli badawczej odkrycie dobowego i
precesyjnego ruchu Ziemi. Połączyło ono naukę starożytną, średniowieczną i epoki odrodzenia z nauką nowożytną,
przywróciło jednośd między astronomią i kosmologia. Na przełomie XV i XVI wieku swój rozkwit przezywa geografia.
Udział uniwersytetu w rozwoju nauk medycznych rozpoczyna się dopiero w XVI w. brak studiów anatomicznych
ogromnie osłabia pozycje wydziału. Stanisław ze Skarbimierza w przeddzieo zwycięstwa grunwaldzkiego w
specjalnym traktacie sformułował w sposób naukowy, oparty na przepisach prawa kanonicznego, istotę wojny
sprawiedliwej, jej dopuszczalnośd, sposób prowadzenia i skutki.
Koncylia yzm, głoszący wyższośd soboru nad papieżem, stał się Az do lat siedemdziesiątych XV stulecia niemal
oficjalną doktryna uniwersytetu. Rozwój studiów humanistycznych przez cały wiek XVI i pierwszą połowę XVII
koncentrował się głownie wokół stworzenia odmiennej, humanistycznej rekonstrukcji polskiej przeszłości dziejowej,
rekonstrukcji  odpowiadającej warstwie rządzącej i nowym kryterium nauk historycznych. Z uniwersytetu wyszli
uczeni rozwijający twórczo naukę poza jego murami Jan długosz, Mikołaj Kopernik, Bernard Wapowski, Andrzej
Frycz Modrzewski.
4. Zmierzch świetności uniwersytetu w XVII w.
W połowie XVII w. rozkwit Akademii Krakowskiej uległ poważnemu zahamowaniu. Niechęd dla nowych prądów i
utrzymanie tradycyjnego porządku nauczania wyrażały się m.in. tym że nadal wykładano astronomie Ptolemeusza, a
nie Kopernika. Nadal zwracano większą uwagę na prawo kanoniczne, a nie na prawo polski i prawo rzymskie. Te
objawy konserwatyzmu uniwersyteckiego spowodowały odejście wybitnych profesorów. Inna przyczyna osłabienia
uczelni krakowskiej było powstanie licznych uniwersytetów za granicą zwłaszcza w Niemczech, i odejście
cudzoziemskiej młodzieży. Akademia krakowska w XVII w przechodziła ciężki kryzys. Jako centrum studiów
uniwersyteckich stała się głównie szkołą mieszczan i części niezamożnej szlachty. Podejmowanie próby modernizacji
studiów i wprowadzanie katedr nowoczesnych przedmiotów nie wpłynęły jednak w sposób dostateczny na rozwój
uczelni. Akademia została usunięta od szerszych spraw natury paostwowej i społecznej, a jej działalnośd
sprowadzono do zajęd dydaktycznych. Dopiero reforma przeprowadzona przez KEN u schyłku XVIII w. przekształciła
studium generalne w Krakowie w nowoczesny uniwersytet.
Inne akademie i nieakademickie szkoły polskie.
1. Kolegium Lubraoskiego w Poznaniu. (1519)
Akademie Lubraoską ufundował Jan Lubraoski w 1519. wykładano przede wszystkim przedmioty wchodzące w skład
7 sztuk wyzwolonych. Utworzono 3 katedry ściśle humanistyczne: gramatyka, poezja i retoryka, jedną dla
matematyki z astronomią i jedna dla teologii. Kolegium swym charakterem było zbliżone do tzw. gimnazjów
5
akademickich, które zasadniczo miały program szkół średnich, z dodatkiem w formie nadbudowy, akademickich
kursów filologii, prawa i teologii. Uczyli w Kolegium profesorowie polscy i zagraniczni z Francji i Niemiec. Kolegium
mimo podejmowanych starao, nie przekształcono w uniwersytet i przez cały czas istnienia miało ono charakter
szkoły średniej.
2. Uniwersytet w Wilnie. (1579)
Założony przez Jezuitów, którym chodziło o walkę z reformacją. Największy rozkwit przypada na pierwsza połowę
XVII w. początkowo posiadał tylko dwa fakultety teologiczny oraz sztuk wyzwolonych i filozofii. Król Władysław IV
zezwolił na utworzenie wydziałów: lekarskiego i prawa, a także udzielił przywilejów nadawania stopni doktorskich.
Wydziału medycznego nie uruchomiono. W XVIII w. w akademii powstało nowoczesne obserwatorium
astronomiczne.
3. Akademia w Zamościu. (1595)
Założona przez hetmana Jana Zamoyskiego i zgodnie z założeniem założyciela stanowiła połączenie modnego
wówczas zakładu humanistycznego i akademii rycerskiej. Realizatorem planów Zamoyskiego był Szymon
Szymonowic. Akademia Zamoyska od początku miała opracowany bardzo szczegółowy program zajęd. Program
dowodzi, że nie chodziło tu o pełny uniwersytet lecz o szkołę o poziomie wyższym od szkoły średniej, rozwijającą
pracę twórczą w modnych naukach humanistycznych: historia, filologia klasyczna. Przez dłuższy czas była uczelnią
jednowydziałową z dodatkowymi katedrami prawa, medycyny i teologii. Z czasem jednak zaczęła się przekształcad w
uczelnie wielowydziałową. Akademia Zamoyska była szkoła odrodzenia miała służyd nauce i ojczyz
nie kształcąc
młodzież szlachecką w nowoczesnej, tzn., humanistycznej kulturze, i jednocześnie przygotowując ją do przyszłej
pracy publicznej w paostwie. Istniała do 1784 kształcąc młodzież południowo wschodnich ziem Polski.
4. Uniwersytet we Lwowie.
Dzięki staraniom jezuitów Król Jan Kazimierz wystawił w 1661 akt fundacyjny podnoszący ich kolegium, założone w
1606 do rangi pełnoprawnej Akademii z tytułem Uniwersytetu. W akademii wykładano teologie scholastyczną i
moralną, filozofię, retorykę, poetykę, gramatykę oraz prawo kanoniczne i rzymskie, nauki matematyczno-fizyczne.
Profesorem akademii był m.in. Grzegorz Piramowicz. Z Akademii wywodzą się: Franciszek Karpioski, Ignacy Krasicki.
Kasata zakonu spowodowała przekształcenie Akademii w liceum  szkołę średnią, zwana Akademia Stanową.
5. Szkolnictwo różnowiercze.
Szkolnictwo katolickie było utrzymywane z funduszy kościelnych i miejskich oraz z uposażeo króla. Szkoły
różnowiercze, nie mając ustalonych środków materialnych, powstawały tylko tam, gdzie znalez
li się fundatorzy
zapewniający utrzymywanie nowo zakładanej szkoły. Pierwszą szkołę różnowierczą założono w Pioczowie 1551. była
to pierwsza szkoła o profilu humanistycznym. Rozwijano w niej filologie klasyczną, łacioską, grecką, wprowadzając
jednocześnie język polski jako pomocniczy w wykładach i jako język religii. Organizacje szkoły ujęto w ścisłe ramy
zajęd lekcyjnych z ustalonym programem nauki. Do XVII istniały uczelnie w Szocku, Bełżycach, Wilnie i Kiejdanach. W
Wielkopolsce kalwini prowadzili wspólne szkoły z bradmi czeskimi. (Gimnazjum w Lesznie). Gimnazjum w Toruniu i
Gdaosku, obok młodzieży mieszczaoskiej wychowywały wielu synów szlachty protestanckiej. Szkoły te wprowadzały
już także systematyczne lekcje j. polskiego. Najwyższy poziom wychowawczy i naukowy osiągnęły szkoły ariaoskie.
Arianie znalez
li opiekę u wybitnych uczonych i znalez
li tez poparcie u szlachty, dzięki czemu do ich szkół, na przykład
do założonej w 1602 szkoły w Rakowie, przyjeżdżała również młodzież innych wyznao, znajdując sławnych mistrzów i
wysoki poziom nauk filozoficznych, matematycznych i teologicznych. szkoła stała się też ośrodkiem ruchu
drukarskiego. Nietolerancyjna uchwała sejmowa z 1638 zamknęła działalnośd wielu szkół różnowierczych i tylko
niektóre z nich istniały jeszcze w XVIII i XIX w. rozkwitowi szkół różnowierczych w Polsce towarzyszył upadek
katolickich szkół niższych (parafialnych, kolegiackich, katedralnych). Sytuacje zmieniło sprowadzenie do Polski
zakonu jezuitów 1564, założonego przez Ignacego Layolę w 1534. celem nowego zakonu miała byd obrona
katolicyzmu przed ruchem reformacyjnym. Dla osiągnięcia swojego celu jezuici zajęli się wychowaniem młodzieży,
zakładając od połowy XVI w. różnego rodzaju i stopnia szkoły w całej Europie. Wkrótce tez uzyskali monopol na
nauczanie w szkolnictwie średnim. Zapewniali swym uczniom wzorowe wykształcenie humanistyczne skupiając się
na łacinie i literaturze łacioskiej, bezpłatne nauczanie i jednolity program we wszystkich szkołach. W 1586 powstała
w Krakowie własna szkoła średnia Akademii Krakowskiej, jej głównym zwierzchnikiem była Akademia.. nowo
powołana szkoła otrzymała nazwę szkól Nowodworskich. Do czasów włączenia szkół Nowodworskich do sieci szkół
średnich KEN był to zakład naukowy Akademii Krakowskiej.
Działalnośd Komisji Edukacji Narodowej.
Była to instytucja paostwowa podlegająca bezpośrednio Sejmowi, która objęła swym zasięgiem całe szkolnictwo polskie.
Była pierwszą w Europie paostwową władzą oświatową o charakterze odrębnego ministerstwa. Została powołana przez
Sejm 15 X 1773 pod  protekcją króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Ster działao Komisji, której oddano wszystkie
generalne akademie, szkoły publiczne, gimnazja, kolonie akademickie objęło ośmiu członków: czterech przedstawicieli
senatu i czterech posłów. Z ramienia senatu weszli: biskup Płocki Michał Poniatowski, wojewoda gniez
nieoski August
6
Sulkowski, biskup wileoski Ignacy Massalski i podkanclerz litewski Joachim Chreptowicz. Szlachtę reprezentowali: były
kanclerz wielki koronny Andrzej Zamojski i starosta Antoni Ponioski ze strony Korony, a z Litwy starosta generalny ziem
polskich Książe Adam Czartoryski i marszałek litewski Ignacy Potocki. Komisje wybrano na 7 lat a przewodniczącym
został Massalski.
Podstawą całej reformy szkolnej stały się przepisy komisji, w których ustalono program dla poszczególnych szkół oraz
nowe metody pedagogiczne i dydaktyczne. Przepisy te ujęto w formie Ustaw. KEN działała energicznie i wszechstronnie
w duchu postępowym i obywatelskim. Komisja wprowadziła rewolucyjne zmiany w organizacji i programie nauczania
ówczesnej szkoły, nie tylko w skali polskiej ale też Europejskiej. Ujęła w jeden system całośd organizacji szkolnej, a także
raz n zawsze odebrała monopol duchowieostwu. Oddając kierownictwo w ręce osób świeckich, a program szkoły
układając pod utylitarnym kontem widzenia, odrzucono skostniały już humanizm i retorykę łacioską, a wprowadzono
nową naukę i jej nowoczesne metody. W miejsce łaciny wszedł język polski, jako wykładowy dla wszystkich
przedmiotów. Dla opracowania podręczników utworzono w lutym 1755 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych.
Przewodniczył mu Ignacy Potocki, a na sekretarza powołano Grzegorza Piramowicza.
Reforma Akademii Krakowskiej.
Oprócz wprowadzenia filozofii eklektycznej, gruntownej odnowie uległ program nauk matematycznych; powstały
wówczas cztery nowe katedry. Projekt Kołłątaja zrywał zdecydowanie z panującym w akademii Krakowskiej kierunkiem
scholastyczno-łacioskim i kierował go ku praktycznym naukom, powiązanym z potrzebami kraju. Odpowiadał tez
przekonaniom członków KEN i został przez nich uznany jako oficjalny plan reformy Akademii. Projekt znosił tradycyjne
cztery wydziały w ich miejsce wprowadzając pięd akademii: pięknych nauk, filozofów, lekarską, prawa i teologii. Reformę
przeprowadził Hugo Kołłątaj w 1780 zarówno w zakresie materialnych jak i prawnych podstaw, a także na polu
organizacji nauczania oraz kierunków uprawianych nauk. Kołłątaj usunął częśd profesorów i zniósł dawne przestarzałe
scholastyczne metody nauczania, zwiększył dochody uczelni, podniósł uposażenie kadry. Ustalił organizacyjną łącznośd
nauczania i badao naukowych, język ojczysty miał się stad wykładowym językiem uczelni.
Akademia Wileoska
W pierwszej połowie XVIII w. nastąpił pełny regres. Na taka sytuację wpłynęły obok przestarzałego już jezuickiego
programu nauczania, takie wypadki jak wojna domowa po śmierci Augusta II, a także wielkie pożary w latach 1737 i
1746., które na długo przerwały naukę.
Uniwersytety polskie w czasach niewoli politycznej:
1. Uniwersytet Wileoski.
W kwietniu 1803 nadany przez cara  Akt potwierdzenia dał uczelni nazwę Cesarskiego Uniwersytetu Wileoskiego.
Wbrew swej nazwie pozostał polskim ośrodkiem studiów wyższych, a obdarzenie go szeroką autonomia i bogate
uposażenie pozwoliły na rozwijanie badao naukowych. Nowoczesna organizacja, doskonała kadra naukowa,
nawiązanie łączności z ruchem naukowym całej Europy przyniosły Uniwersytetowi najświetniejsze lata rozwoju. W
początkach XIX w. grono profesorskie miało charakter wielonarodowościowy. Dlatego też nie można było wykładad
w języku polskim. Przez długie lata wykładano w języku łacioskim, często po francusku i niemiecku, a zdarzało się
także w języku włoskim i angielskim. Dopiero młode kadry profesorów systematycznie wprowadzały język polski. W
latach 1817-1823 z inicjatywy studentów wileoskich powstaje Towarzystwo Filomatów (Tadeusz Zen Adam
Mickiewicz), mając początkowo charakter samokształceniowy. Z tego towarzystwa wyłaniają się inne tajne i jawne
zrzeszenia młodzieżowe: Związek Przyjaciół mający objąd wszystkie warstwy narodu, Promieniści, i patriotyczny
związek Filareci. Działalnośd towarzystw przerwały aresztowania i zesłanie w głąb Rosji 20 filomatów i filaretów. I
maja 1832 Mikołaj I polecił zamknąd Uniwersytet Wileoski. W zasięgu oddziaływania Uniwersytetu Wileoskiego
znajdowało się Gimnazjum Wołyoskie, nazwane Liceum Krzemienieckim. Szkoła ta odegrała poważną rolę w rozwoju
oświaty i kultury polskiej, a w pewnym stopniu i nauki. Liceum otworzono w 1805 a zamknięto w 1831. nauka trwała
10 lat doborowy zasób profesorów i doskonałe zaplecze pomocniczych urządzeo pozwoliło na rozwinięcie
niektórych nauk pomocniczych. Przy Liceum istniały też szkoły specjalistyczne: szkoła Geometrów Praktycznych i
Szkoła Mechaników.
2. Pierwszy uniwersytet w Warszawie.
Uroczysta inauguracja uniwersytetu odbyła się 19 maja 1818 otrzymał zaś on nazwę Królewskiego Uniwersytetu
Warszawskiego. Uniwersytet obejmował pięd wydziałów: teologiczny, prawa i administracji, lekarski, filozoficzny,
nauk i sztuk pięknych. Katedry zostały obsadzone w ogromnej większości przez Polaków, ludzi młodych
pochodzących głównie ze szlachty i mieszczaostwa. Uniwersytet istniał 13 lat.
Ważną rolę w organizowaniu szkolnictwa wyższego odegrał Stanisław Staszic. Po upadku paostwa działalnośd jego
wyrażała się nie tylko w twórczości naukowej, ale i w konkretnej pracy organizacyjnej i administracyjnej. Był
współorganizatorem i czynnym członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, dla którego zbudował
wspaniały gmach. Brał udział w tworzeniu pierwszego uniwersytetu w Warszawie.
3. Uniwersytet Jagiellooski w latach 1815-1852
7
Uniwersytet nazwany w 1817 Jagiellooskim uregulował sprawy finansowe, które w wcześniejszych latach
paraliżowały jego działalnośd, jednakże nie stał się nowoczesna uczelnią akademicką. Na przeszkodzie stanął brak
fachowego personelu i zablokowanie napływu studentów z Galicji i zaboru rosyjskiego. Utworzono tez Towarzystwo
Naukowe Krakowskie (1815). Nowy statut zapewniał dużą autonomię uniwersytetowi i jego rektorowi. Organem
zwierzchnim uczelni ustanowiono Wielką Radę Uniwersytetu, do której wchodziły również przedstawiciele władz
Wolnego Miasta Krakowa.
Autonomia uniwersytecka została niemal całkowicie zniesiona już w 1821 r., a stało się to w skutek integracji
miejscowych czynników konserwatywno-kleryklasnych, współdziałających z władzami zaborczymi. Mimo trudnych
warunków UJ wykształcił jednak wielu uczonych, którzy w póz
niejszych latach weszli do polskiego życia naukowego.
Los wolnego Miasta i Uniwersytetu dokonał się w 1846 r. z chwilą wcielenia Krakowa do monarchii austriackiej.
Uniwersytetowi odebrano charakter polski przez wprowadzenie wykładów częściowo w j. niemieckim, częściowo w
j. łacioskim. W j. polskim wykładano tylko dwa nieobowiązkowe przedmioty: literaturę polska i kodeks prawa
francuskiego. Kiedy w 1848 wybuchła w Wiedniu Wiosna Ludów, UJ momentalnie zrzucił z siebie skorupę niemiecką.
Ogólne wypadki polityczne, przełom spowodowany Wiosną Ludów, otworzył przed nim nowy, bardziej pomyślny,
chod znowu krótkotrwały okres. Masowy udział młodzieży uniwersyteckiej w ruchach wolnościowych zmusił jednak
rząd austriacki doprowadzenia nieco liberalniejszej polityki. Po 1852 przyszły nowe zarządzenia i rozpoczął się nowy
okres germanizacji uniwersytetu.
4. Uniwersytet lwowski do połowy XIX w.
Restaurowany przez Józefa II uniwersytet lwowski, zwany Józefioskim, opierał się na wzorach austriackich i miał
profesorów obcokrajowców. Akademia Lwowska przetrwała do pierwszego rozbioru i kasaty jezuitów w 1773. w
tym samym jednak roku w budynkach Akademii zaczęto tworzyd studia specjalistyczne, wzorowane na
zreformowanych w Austrii uniwersytetach. Uniwersytet Józefioski przestał istnied i w latach 1805-1817 jego miejsce
zajęło liceum z wydziałami: filozoficznym, prawnym, teologicznym i studium chirurgicznym.
8