Joanna Ginter
Polska współczesność
w poezji
Marcina Åšwietlickiego
Gdańsk 2007
 1
 A to Polska właśnie 1  napisał w 1901 roku Stanisław Wyspiański, wskazując na serce
polskiej chłopki. Zdanie to na stałe weszło do kanonu narodowych powiedzeń, przez ponad sto
lat będąc powtarzane i parafrazowane zarówno przez patriotów, jak i ich przeciwników. Wydaje
się, że na każdy absurd polskiej współczesności mamy gotową odpowiedz
 słowa Poety z Wesela,
którymi zresztą podpisać możemy znaczną  jeśli nie większą  część dorobku polskiej poezji. Od
początku literatury polskiej poeci angażowali się bowiem w bieżące sprawy polityczne piórem,
pisząc na przykład:  [& ] Polaku! Ziemia spustoszona / Podolska leży [& ] Skujmy talerze na
talary [& ] 2, albo ukazywali wady społeczeństwa:  O czymże Polska myśli i we dnie, i w nocy? /
Żeby sześć zaprzęgano koni do karocy 3.  Święta miłość kochanej ojczyzny osiągnęła swoje
apogeum w okresie nieistnienia państwa; nie dziwi zatem, że w dwudziestym wieku poeci
próbowali zerwać z brzemieniem polskości.  A wiosną  niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę 4 
pisał Jan Lechoń w tomie Karmazynowy poemat, tuż po odzyskaniu przez państwo niepodległości.
Niedługo wiosna cieszyła czytelników; wszak w dwudziestym wieku  jak nie wojna, to stan
wojenny 5. Pod koniec stulecia nawet kontestatorzy poezji zaangażowanej nie wierzyli, że jej
odrzucenie jest możliwe.  SPAA
EM y
LE. W TYM KRAJU, W KTÓRYM ZNÓW OJCZYZN
A NIE
WIOSN
ZOBACZ
 6  mówi podmiot wiersza Marcina Świetlickiego Pogo, nawiązując do
Lechoniowego Herostratesa. Wyraz znów nie jest tu użyty przypadkowo: jako przysłówek wskazuje
na powtarzalność, na to, że po raz kolejny Polska zwycięża wiosnę, nie tylko zresztą
w poezji, lecz także w rzeczywistości pozaliterackiej. Jako partykuła znów wyrażać może natomiast
zniecierpliwienie mówiącego takim stanem rzeczy. Podmiot wyłącza się z grona sympatyków
tematu ojczyzny poprzez użycie trzecioosobowej formy  zobaczą (zamiast narzucającej się
w sposób oczywisty zobaczymy). Zachowuje dystans wobec kraju,  W KTÓRYM WCI
Å» WI
CEJ
I WI
CEJ PALANTÓW / NOSI PRZY SOBIE BROC
 7 i  W KTÓRYM WZORCEM M
ŻCZYZNY JEST
KSI
DZ ALBO HANDLARZ 8. Smutny to kraj, skoro jedyne w nim  jaśniejsze momenty
sprowadzone zostajÄ… do  czarnych oliwek ,  wina  Sophii-Riesling i  rewolucji seksualnej .
Smutny, a przy tym obłudny:  KOLABORUJ
Z PISMEM KATOLICKIM, / NIE MAJ
C NAWET
1
S. Wyspiański, Wesele, Warszawa 2000, s. 279.
2
J. Kochanowski, Pieśń V. W: Tenże, Fraszki. Dramaty. Pieśni, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa 2000,
s. 294 295.
3
W. Potocki, Zbytki polskie. W: M. Adamczyk, B. Chrząstowska, J. T. Pokrzywniak, Starożytność  oświecenie.
Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej, wyd. 13, Warszawa 1999, s. 320.
4
J. Lechoń, Herostrates. W: T. Wroczyński, Literatura polska dwudziestolecia międzywojennego. Podręcznik
dla klasy trzeciej szkoły średniej, wyd. 7, Warszawa [2000], s. 67.
5
W. Broniewski, Rozmowa z historiÄ….
6
M. Świetlicki, Pogo. W: Tenże, 49 wierszy o wódce i papierosach, Wrocław 2004, s. 21.
Wszystkie cytaty ze Świetlickiego zostały w niniejszej pracy wyróżnione KAPITALIKAMI.
7
Ibidem.
8
Ibidem.
 2
KOÅšCIELNEGO ÅšLUBU, / NAWET NIE B
D
C BIERZMOWANY! 9  oznajmia podmiot, którego
utożsamiać możemy z samym Świetlickim, korektorem  Tygodnika Powszechnego . Jakie
stanowisko zająć wobec takiego państwa, wobec polskiej współczesności, w której śnią się pisane
od wielkiej litery  Idee i  ObowiÄ…zki ? Postawa opozycjonisty spotyka siÄ™ z wykluczeniem,
ujętym w parentezę:  JAK CI SI
/ NIE PODOBA  TO WYPIERDALAJ! 10. Czyżbyśmy zatem byli
skazani na tańczenie  sobie tytułowego poga w ogniu,  SIEDZ
C PRZED LUSTREM, ZUPEA
NIE
NIERUCHOMO, Z ZAMKNI
TYMI | OCZAMI 11, co najwyżej  WYJ
C BEZGA
OÅšNIE 12?
Poezja Marcina Świetlickiego w dużej mierze nasycona jest takimi właśnie  czarnymi
oliwkami ,  perwersjami i  zdradami , z których to  posługując się określeniem Marcina
Piaseckiego   ulepione zostały obrazy współczesnej Polski. Obrazy te, choć subiektywne i
niekoniecznie optymistyczne, sÄ… prawdziwe, bo widziane  PO ZDJ
CIU CZARNYCH OKULARÓW 13,
przysłaniających  przerażający świat. Czasem przybierają one formę scenek rodzajowych. Oto
gdzieś, gdzie nie ma  ŻADNYCH WIDOKÓW! [& ] ŻADNEJ / ARCHITEKTURY I ŻADNEJ
PRZYRODY! 14,  BABA NA A
AWCE W ÅšWIETLE, PRZEBUDZONA CHA
ODEM 15 karmi gołębie.
Zarówno kobieta, jak i wykonywana przez nią czynność, budzą niesmak, choć Świetlicki do ich
opisu nie używa ani jednego epitetu. Turpistyczny obraz polskiej współczesności wynurza się
przede wszystkim z ostatniego wersu:  CZYM ONA KARMI TE GOA

BIE? TO WYGL
DA JAK
MI
SO 16. Obraz tym smutniejszy, jeśli uświadomimy sobie, że ta kobieta to tylko  Pierwsza
zmiana , a jej miejsce zajmie niebawem inny bezdomny karmiciel ptaków.
GdzieÅ› indziej samotny  HENRYK KWIATEK PRZYJAy
NIA
SI
Z GOÅšCIEM ZE ÅšWI
TEGO
OBRAZU. / BO Z KIM SI
MIAA
PRZYJAy
NIĆ? NO PRZECIEŻ NIE Z KSI
DZEM, / CO RAZ W ROKU PO
KOL
DZIE CHODZIA
[& ] PRZECIEÅ» NIE Z LISTONOSZEM, / CO RAZ NA MIESI
C MU RENT

PRZYNOSIA
 17. Tak wygląda codzienność współczesnego Polaka, pogodzonego z losem,
prowadzącego jałowe życie. Jego potrzeby ograniczają się do czysto materialnej  pożyczki . Ale
czy potrzeby ducha, takie jak  MIA
OŚĆ  uczucie w naszej kulturze uważane za wielkie, więc
zapisane (mniej lub bardziej ironicznie) wielkimi literami  są możliwe, gdy mieszka się samotnie
w  blokowisku przeraz
liwie czarnym , jakich wiele we współczesnej Polsce?
Samotność nie dotyczy wyłącznie mieszkańców blokowisk. W innym wierszu o znaczącym
tytule Nieomal proza, Poznań mamy do czynienia ze  znanym z kultury motywem : bezimienny
9
Ibidem.
10
Ibidem.
11
Ibidem, s. 22.
12
Ibidem.
13
M. Świetlicki, Pod wulkanem. W: Tenże, Schizma, wyd. 2, Czarne 1999, s. 60
14
M. Świetlicki, Pierwsza zmiana. W: Tenże, Schizma& , s. 9.
15
Ibidem
16
Ibidem.
 3
mężczyzna,  NAGI I SAMOTNY / W HOTELOWYM POKOJU, ZMIENIAJ
CY Z A
ÓŻKA / STACJE
TELEWIZYJNE CO PI
TNAŚCIE SEKUND 18, nie może spać. Z jego powodu nie śpi też portierka:
 NA WPÓA
DO CZWARTEJ ZAMÓWIA
BUDZENIE. / PORTIERKA NIE ŚPI, ABY ZBUDZIĆ TEGO, /
KTÓRY NIE ŚPI 19.
W poezji Świetlickiego pojedynczy, zindywidualizowany człowiek, taki jak Henryk Kwiatek,
rzadko znajduje się na pierwszym planie. Częściej występują bohaterzy anonimowi  wymieniony
wyżej jeden z gości hotelowych czy karmiąca gołębie, jedna z wielu,  baba . Najchętniej jednak
Świetlicki zastępuje człowieka ludz
mi  pozbawionymi cech jednostkowych,  MARSJAC
SKIMI
TROSZECZK
, TROSZECZK
TAKIMI / JAK Z KLOCKÓW LEGO LUDZIKAMI 20. W niektórych
wierszach pobrzmiewajÄ… echa swoistej antropofobii:  LUDZIE W AUTACH, LUDZIE NA
PRZEDMIEŚCIACH, LUDZIE W BRAMACH, LUDZIE / W WÓZECZKACH, W CIEMNIACH, LUDZIE
W TRZECIM AKCIE, LUDZIE W IZBACH / CHORYCH, W ZAMKNI
TYCH SKLEPACH, LUDZIE
W OPAA
ACH, UPAA
ACH I A
ACHACH, / LUDZIE W POTRZEBIE, W PRZECI
GACH, W PORZECZKACH,
W PRZESTWORZACH, / LUDZIE W PROTEÅšCIE, LUDZIE NA WYBORACH, LUDZIE NA TAPECIE,
LUDZIE / LUDZIOM, NIE MAM PO CO WYCHODZIĆ Z DOMU 21. Ta przypadkowa (czy aby na
pewno?) wyliczanka prowadzi do podstawowego wniosku: ludzie są wszędzie, opanowali cały
świat, nawet  przestworza , produkują masowo swoje podobizny (na przykład  na tapecie );
będąc podmiotem kultury, stają się także jej przedmiotem, wytworem. Ludzkie twarze są
wszechobecne; w wierszu M  W sierpniu czytamy:  NA POCZ
TKU PRZEZ MIASTO PA
YN
LI
I TWARZE / Z REKLAM, ULIC I MIESZKAC
JEDN
TYLKO STAA
Y / SI
DLA NICH TWARZ
, JEDN
,
WROG
, OBC
 22  wrogą twarzą miasta. Podobne do klocków LEGO  [& ] LUDZIKI SI
KA

BI
,
/ MAJ
HEA
MY I MEDYTUJ
W DOA
ACH, RUSZAJ
R
KAMI [& ] 23. W swoich codziennych pracach
stanowią bezimienną miejską masę, przypominającą automaty,  masziny . W wierszu Styczeń
poeta nazywa ich nawet  zabitymi , odmawiając sensu życia tym, którzy jedynie  ZNAJDUJ

SOBIE PRAC
, MIESZKANIE, KOBIET
. / ZE ÅšCIAN ZDRAPUJ
FARB
. / MALUJ
DRZWI I OKNA. /
WCHODZ
DO A
ÓŻKA I DRŻ
 24.
Åšwietlicki zatem zdecydowanie zrywa z PeiperowskÄ… afirmacjÄ… miasta, masy i maszyny.
Miasto, przypominajÄ…ce  CZARN
KOŚĆ ROZJAŚNIAN
NIEKIEDY ÅšWIATA
AMI / MALEC
KICH
17
M. Świetlicki, Henryk Kwiatek. W: Tenże, 49 wierszy& , s. 32
18
M. Świetlicki, Nieomal proza, Poznań. W: Tenże, Pieśni profana, Czarne 1998, s. 33.
19
Ibidem.
20
M. Świetlicki, Maszina. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 39.
21
M. Świetlicki, Noc. W: Tenże, Nieczynny, Warszawa 2003, s. 49.
22
M. Świetlicki, M  W sierpniu. W: Tenże, Schizma& , s. 59.
23
M. Åšwietlicki, Maszina, op.cit.
24
M. Świetlicki, Styczeń. W: Tenże, Schizma& , s. 55.
 4
SAMOCHODÓW 25, ukazuje swoje demoniczne oblicze: bezdomni karmią gołębie (czy raczej jakieś
ich mięsożerne deformacje), zabici żyją, żyją maszyny i postacie z klocków.  ZA OKNEM BESTIA,
TRAMWAJE JAK CZOA
GI 26,  KRAKÓW I NOWA HUTA. / SODOMA Z GOMOR
. / Z SODOMY DO
GOMORY / JEDZIE SI
TRAMWAJEM 27; nie dziwi zatem postawa podmiotu wiersza Listopad, niemal
koniec świata:  OCH, GOTÓW JESTEM JUŻ WYJŚĆ Z TEGO MIASTA, R
CE WYTRZEĆ O / LIŚCIE, CAA
Y
TEN KURZ, TA
USZCZ MIASTA / WYTRZEĆ O LIŚCIE [& ] 28. Wydaje się, że nie ma nic prostszego
i przyjemniejszego niż ucieczka z miasta, ale&  NIE RZUCIA
EM NICZEGO I NIE POJECHAA
EM, /
ZWAŻYWSZY, ŻE NIC JUŻ NIE ISTNIEJE POZA MIASTEM 29  czytamy w wierszu któregoś dnia
w sierpniu 89. Miasto w wierszach Świetlickiego to jedyny stały i pewny element polskiej
rzeczywistości:  MIASTO STOI JAK STAA
O 30,  MIASTA | ZOSTAN
 31, bo  ZOSTAA
Y
OSWOJONE 32.
Oswojony Kraków to drugie oblicze miasta, które wraz z całą swoją kulturalną topografią
( GROBY KRÓLEWSKIE, / NOBLISTKI I NOBLIŚCI 33) daje siłę twórczą i inspirację poetom
formatu autora Lusterka samochodu:  PI
KNIE PAN ADAM ZAGAJEWSKI POWRACA DO MIASTA. /
OPIEWAĆ PI
KNO [& ] A MIASTO JEST POJEMNE BARDZO. / WKRÓTCE PRZYJAD
WSZYSCY 34.
I choć Świetlicki nie należy do tych  Wszystkich , którzy opiewają polski Babilon, to przecież
w jednym z wierszy pisze:  I NIE KOCHAM NIKOGO, LECZ KOCHAM TO MIASTO. / ONO MI ROBI
TAKIE RZECZY, KTÓRYCH / ŻADNA KOBIETA BY NIE POTRAFIA
A / I ŻADNA BY NA PEWNO NIE
PODJ
A
A SI
 35. Nawet na zagubienie w miejskim świecie jest rada:  JEŚLI ZABA

DZI SI

W NIEZNANYM MIEÅšCIE, / WYSTARCZY KR
ŻYĆ, / POJAWI SI
SZERSZA / ULICA, POPROWADZI,
DOPROWADZI DO / CENTRUM / LUB WYPROWADZI Z MIASTA 36.
Na tle miejskiej infrastruktury Świetlicki ukazuje polską współczesność, współczesnego
Polaka, który  żyjąc w mieście  zobowiązany jest do wykonywania rytualnych niemal czynności,
nazywanych  trybem życia . W skład trybu życia wchodzą nieskomplikowane wybory:  herbata
albo kawa ,  Caro lub Extra Mocne ,  słuchać lub mówić . Dzień zaczyna się  kawą
i papierosami , kończy  kamiennym snem . Zwykłe czynności to:  wycieczki osobiste ,
 wyprowadzanie psa ,  nalewanie wody do miski ,  wyrzucanie gości ,  wkładanie ,
25
M. Åšwietlicki, Pod wulkanem, op.cit.
26
M. Świetlicki, Pierwsze kopnięcie. W: Tenże, Schizma& , s. 58.
27
M. Świetlicki, Opluty. W: Tenże, 49 wierszy& , s. 24.
28
M. Świetlicki, Listopad, niemal koniec świata. W: Tenże, Schizma& , s. 30.
29
M. Świetlicki, Któregoś dnia w sierpniu 89. W: Tenże, Trzecia połowa, Poznań 1996, s. 23.
30
M. Świetlicki, Odbycia. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 26.
31
M. Świetlicki, Tlenie. W: Tenże, Czynny do odwołania, Wołowiec, 2001, s. 41.
32
Ibidem.
33
M. Świetlicki, Jechać. W: Tenże, Nieczynny& , s. 26.
34
Ibidem.
35
M. Świetlicki, Nowy pozytywizm. W: Tenże, 49 wierszy& , s. 56.
36
M. Świetlicki, Nico. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 14.
 5
 wyjmowanie . Codzienność zamyka się w zdaniach:  DO PRACY PRZED POA
UDNIEM ALBO PO
POA
UDNIU / PI
TNASTK
LUB JEDYNK
[& ] JEŻELI SPADNIE ŚNIEG, TO TRZEBA RANO WSTAĆ I /
UPRZ
TN
Ć ŚNIEG 37. O hazardzie można tylko marzyć, zamiast  istotnych lektur czas zajmują
 W KINIE JEDYNIE FILMY OGL
DANE KTÓRYŚ / RAZ Z RZ
DU 38. Bliższych kontaktów
międzyludzkich nie ma ( ŻADNYCH PRZYJAZNYCH DOMÓW 39), erzac miłości przybiera formę
wymuszonej przez kulturę  drastycznej monogamii . Znajdujący się w takim położeniu
współczesny człowiek skazany jest na  KAMIENNY SEN I DRESZCZE WEWN
TRZ KAMIENNEGO
SNU 40  na drżenie cechujące wspomnianych przeze mnie wcześniej  zabitych w Styczniu.
W Schizmie, drugim tomie wierszy Świetlickiego (w którym znalazły się m.in.: Styczeń, Tryb
życia, Listopad, niemal koniec świata, M  W Sierpniu czy Pierwsza zmiana), podmiot drży nieustannie,
opisując miasto i polską współczesność:  LÓD Z CHMUR NA MIASTO ŚWIECI. / KRAW
ŻNIKI
BIAA
E / OSTATNI
BIEL
. / Z APTEK ZAPACH GUy
LICY. KWIAT BEZ NAZWY NA SZYBIE / ZE
ÅšWIATA
A I ZARAZKÓW / ZROBIONY. / NIE OPOWIADAM HISTORII, DRŻ
 41. Lecz jest to dopiero
 początek poczucia zagrożenia,  NIEBAWEM / SPADNIE BA
OTO 42. Polska współczesność jawi
się w całym tomie jako  ogród koncentracyjny (ten cytat z wiersza Przed wyborami 
 w którym o wyborach nie ma skądinąd ani słowa 43, jak zauważył Paweł Dunin-Wąsowicz  to
również tytuł pierwszej płyty Świetlików, kapeli rockowej, której jako autor słów i wokalista
przewodzi Świetlicki). Określenie to jest dwuznaczne. Z jednej strony  WSZYSTKO SI
UKA
ADA 44
w ogród, locus amoenus, nasuwając przyjemne skojarzenia z kwiatami, naturą; z drugiej strony epitet
 koncentracyjny , pozostający w stałym związku z wyrazem obóz, przywołuje na myśl miejsce
zbiorowej zagłady. Czyżby więc wszystko, co nas otacza, prowadziło do całkowitego zniszczenia,
nęcącego pozornym pięknem? Świetlicki zręcznie posługuje się absurdem: ludzie opalający się
przy ogrodzeniu Majdanka  [& ] PRZEA
AÅ»
/ ZA OGRODZENIE  I TAM  WEWN
TRZ  / CZUJ

SI
JESZCZE / BEZPIECZNIEJ 45. Polska (czy wręcz globalna) rzeczywistość daje poczucie
absurdalnego bezpieczeństwa i to właśnie na nim zasadza się zagrożenie.
 Jak przezwyciężyć zagrożenie, jak w takiej sytuacji oswoić świat?46  pyta
w artykule Z czego Marcin Åšwietlicki lepi poezjÄ™? Marcin Piasecki.   Odpowiedz
: poprzez jego
37
M. Świetlicki, Tryb życia. W: Tenże, Schizma& , s. 42.
38
Ibidem, s. 43.
39
Ibidem, s. 42.
40
Ibidem, s. 43.
41
M. Świetlicki, Początek. W: Tenże, Schizma& , s. 7.
42
Ibidem.
43
P. Dunin-Wąsowicz, Oko smoka. Literatura tzw. pokolenia  brulionu wobec rzeczywistości III RP, rys. M.
Åšwietlicki, Warszawa 2000, s. 16.
44
M. Świetlicki, Przed wyborami. W: Tenże, Schizma& , s. 23.
45
M. Åšwietlicki, W czerwcu 1986. W: Ibidem, s. 18.
46
M. Piasecki, Z czego Marcin Świetlicki lepi poezję? W: Sporne postaci polskiej literatury współczesnej.
Kontynuacje. Pod red. A. Brodzkiej i L. Burskiej, Warszawa 1996, s. 64.
 6
poznanie, coś w rodzaju inwentaryzacji. Wędrujemy więc przez ulice, strych, piwnice domostw 47.
Nasze epist
m
rozpoczynamy  tak jak Stanisław Barańczak w wierszu Gdzie się zbudziłem  od
własnego ciała, zataczając w kierunku świata coraz większe koła. Podmiot wiersza Świat
otwierającego Schizmę mówi:  NA POCZ
TKU JEST MOJA GA
OWA W MOICH R
KACH. / NAST
PNIE
Z TEGO MIEJSCA ROZCHODZ
SI
KOA
A. / KOA
O STÓA
KWADRATOWY. KOA
O POKÓJ. KOA
O /
KAMIENICA. KOA
O ULICA. KOA
O MIASTO. KOA
O / KRAJ. I KONTYNENT OPASANY KOA
EM. /
KOA
O PÓA
KULA. KOA
O. KOA
O WSZYSTKO 48.
W wierszu tym Świetlicki odmawia Polsce pozycji centralnej, tworząc układ
antropocentryczny. Koła rozchodzą się nie od  kraju , ale od pojedynczego człowieka, podmiotu
wiersza i podmiotu świata. Układ ten jest zgodny z dwudziestowieczną koncepcją odrzucania
tematów patriotycznych przez poezję, popularną po powstaniu Rzeczpospolitej  zarówno
drugiej (tu przywołam jeszcze raz Herostratesa Lechonia), jak i trzeciej, czego z kolei wyraz
nym
przykładem może być napisany w 1988 roku przez Świetlickiego wiersz Dla Jana Polkowskiego.
Świetlicki krytycznie odnosi się w nim do  poezji niewolników , która  ŻYWI SI
IDE
 49,
w której  BOHATEROWIE SIEDZIELI W WI
ZIENIACH, / A ROBOTNIK JEST BRZYDKI, ALE
WZRUSZAJ
CO / UŻYTECZNY 50, natomiast  DRZEWA MAJ
KRZYŻE / WEWN
TRZ  POD KOR

Z KOLCZASTEGO DRUTU 51. Rodzima martyrologia to niejedyny aspekt  poezji niewolników ;
podmiot zauważa, że  niewolnicy niezwykle szybko przechodzą  UPIORNIE / DA
UG
I PRAWIE
NIEMOŻLIW
DROG
/ OD LITERY DO BOGA 52, a zamiast pisać o najbliższych im współczesnych
zjawiskach i problemach ( Z
B MNIE BOLI, JESTEM / GA
ODNY, SAMOTNY, MY DWOJE, NAS
CZWORO, / NASZA ULICA 53),  mówią cicho słowa-zaklęcia:  WANDA / WASILEWSKA, CYPRIAN
KAMIL NORWID, / JÓZEF PIA
SUDSKI, UKRAINA, LITWA, / TOMASZ MANN, BIBLIA I KONIECZNIE
COŚ / W JIDISZ 54. Czy wiele wspólnego z polską współczesnością ma literatura oparta na
fenomenie Norwida lub Piłsudskiego? Według Świetlickiego odpowiedz
brzmi  nie , niemniej
Polacy z najbliższego mu Krakowa żyją mitem przeszłości:  GDYBY W TYM MIEŚCIE NADAL
MIESZKAA
SMOK / WYSTAWILIBY SMOKA  ALBO KRYJ
C SI
/ W SWOICH KRYJÓWKACH PISALIBY
WIERSZE  MALEC
KIE PI
STKI GROÅ»
CE SMOKOWI 55, nieprowadzące jednak do żadnych
konkretnych zmian.  PATRZ
W OKO SMOKA / I WZRUSZAM RAMIONAMI 56  mówi podmiot
47
Ibidem.
48
M. Świetlicki, Świat. W: Tenże, Schizma& , s. 5.
49
M. Åšwietlicki, Dla Jana Polkowskiego. Cyt. za: P. Dunin-WÄ…sowicz, op. cit., s. 13.
50
Ibidem.
51
Ibidem.
52
Ibidem.
53
Ibidem.
54
Ibidem.
55
Ibidem, s. 14.
56
Ibidem.
 7
w ostatniej strofie. Smok jest w tym wierszu zamiennią idei  idei tak odległej, nierealnej,
mitycznej jak smok wawelski, a przy tym niepełnej i niezupełnie prawdziwej jak  WODNISTE
SUBSTYTUTY KRWI 57.
W Do Jana Polkowskiego  ironiczny narrator uważa doraz
ne zaangażowanie polityczne poezji
za fałszywą grę i przeciwstawia mu pisanie liryki osobistej o rzeczach najbliższych
i najprostszych 58  piszą autorzy słownika Parnas Bis. Paweł Dunin-Wąsowicz, przywołując
wiersz Van Morrison, Jim Morrison, Patti Smith, Jimi Hendrix się drą, zwraca uwagę, że te najbliższe
i najprostsze rzeczy przybierają często formę zjawisk popkultury59. Rzeczywiście, w poezji
Marcina Świetlickiego polska współczesność jawi się często poprzez wydarzenia i postacie, które
znamy z ekranu telewizora.  NOBEL DLA IBISZA! 60  zawoła przewrotnie poeta w tytule jednego
z wierszy z 1997 roku, ukazującego infantylizm myślowy popularnego polskiego prezentera
w rozmowie z równie popularną wówczas piosenkarką, Justyną Steczkowską. Świetlicki sprzed
dekady to przede wszystkim profan popkulturowych świętości. W wierszu Duzia woda dokonuje
przeróbki słów piosenki zespołu Hey, nagranej w  zdaje się  słusznej moralnie intencji pomocy
ofiarom powodzi z 1997 roku:  NIC / NAPRAWD
NIC NIE POMOŻE / JEŚLI TY / NIE POMOŻESZ /
ÅšWI
TY BOŻE&  61. Wtrącając te słowa w wiersz i zastępując część piosenki ironiczną formułką
 święty Boże ,  Świetlicki kpi sobie z niej w żywe oczy 62, podważając tym samym w jakimś
stopniu sens akcji na rzecz potrzebujących. Tak zwaną powódz
tysiąclecia, największą klęskę
żywiołową III Rzeczpospolitej, wpisuje Świetlicki w polityczny krajobraz Polski z 1997 roku:
 ALEKSANDER / KWAÅšNIEWSKI OTO / WCHODZI DO NATO. / JEDN
R
K
/ PODPISUJE /
KONSTYTUCJ
, / DRUG
R
K
/ KONTROLUJE / POWÓDy
 63. Z jednej strony trwa  okres
przedwyborczy i powstaje nowa konstytucja; z drugiej  teleobiektywy skierowane sÄ… na
wylewające rzeki. Świetlicki ogląda powódz
oczami zaaferowanego społeczeństwa, nazywa ją
 duzią wodą , niczym ciekawe świata, niepotrafiące jeszcze poprawnie wymawiać niektórych
głosek dziecko. Nie sądzę, aby była to forma deprecjacji poważnego w skutkach zjawiska; poeta
chciał raczej pokazać, jak wygląda fenomen powodzi obserwowany z boku, przez pryzmat
poszukujących sensacji mediów i żądnego atrakcji społeczeństwa. Refleksję nad sensem świata
57
Ibidem, s. 13.
58
Parnas Bis. SÅ‚ownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku, oprac. P. Dunin-WÄ…sowicz, K. Varga, wyd. 2
poprawione i rozszerzone, Warszawa 1995, s. 132.
59
Szerzej o tym: P. Dunin-WÄ…sowicz, Oko smoka& , s. 14.
60
M. Świetlicki, Nobel dla Ibisza! W: Tenże, Pieśni profana& , s. 48.
61
M. Świetlicki, Duzia woda. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 37.
62
P. Dunin-WÄ…sowicz, Oko smoka& , s. 19.
63
M. Świetlicki, Duzia woda. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 36.
 8
profan Świetlicki zamyka w refrenie swojej pieśni:  BÓG / STWORZYA
ÅšWIAT / DLA POTRZEB /
POWODZI / I TELEWIZJI 64.
Współczesny Polak przypomina sobie o świecie dopiero po włączeniu telewizora. Dzięki
telewizji widzi powódz
, politykę i sławy formatu Ibisza czy Steczkowskiej. Swoich sił spróbować
może w konkursach audio-tele, przecież  ZAGADKI S
UPIORNIE / PROSTE, MUSZ
TAKIE BYĆ, /
ZADZWONI WI
CEJ OSÓB / I ZAMEJLUJE WI
CEJ, / I ESEMESÓW B
DZIE / WI
CEJ, WSZYSTKIM
WYJDZIE TO / TYLKO NA DOBRE, ZIEMIA / OBIECANA, PRZESA
ANA / ZA ZALICZENIEM
POCZTOWYM 65. Jednakże nie na telewizji wyczerpuje się słownik popkulturowych wyrazów
w poezji Åšwietlickiego.
W McDonald sie znajdziemy porównanie człowieka do hamburgera, w innym wierszu
tytułowe wakacje spędza się na pustkowiu,  ABY / DZIECKO SI
TROCH
CHOCIAÅ» UWOLNIA
O
OD / BATMANA I SPIDERMANA 66, jeszcze gdzie indziej nawet  ŚMIERĆ MA WALKMANA 67.  JAK
ZWIERZ
TA 68 żyje się  BEZ TELEFONU. / BEZ SAMOCHODU [& ] BEZ KOMPUTERA 69.
Telefon, samochód, komputer,  mejle i  esemesy  to elementy codzienności przeciętnego
Polaka, świadczące o tym, że Polska dorównuje (lub bardzo chce dorównać) Europie. Podmiot
wiersza Baczność!, otwierającego tom Czynny do odwołania, kilkakrotnie powtarza:  SKOC
CZYA
O SI

DZIECIC
STWO. BACZNOŚĆ! 70. Z jednej strony w dorosłe życie wkracza młodzież, wbrew swojej
woli zobligowana od tej chwili do uczestnictwa w manifestowaniu polskości ( JUŻ SI
NIE
SCHOWAMY. / JUÅ» B
DZIEMY ZMUSZENI GA
OSOWAĆ. I TAC
CZYĆ / WSZYSTKIE PRZEDZIWNE
NARODOWE TAC
CE 71); z drugiej strony kończy się dzieciństwo Polaków jako społeczeństwa:
 WSZYSCY WEJDZIEMY PRZEZ EUROP
DO / SUPERMARKETU-KATEDRY, TAM PREZYDENT CZEKA
[& ] WSZYSCY ZAÅšPIEWAMY / PIOSENK
NAPISAN
PRZEZ TO CUDNE PAC
STWO 72. Polskość
sprowadza tu Świetlicki do narodowej maskarady  jednolicie  przemiłych , choć sztucznych
uśmiechów, rytualnych tańców i śpiewów, w których uczestniczą wszyscy, stając się  JEDNYM
OGROMNYM RÓŻAC
CEM 73. W wierszu Baczność! jednostka zatem znowu zostaje wchłonięta przez
społeczeństwo; tu jednak Świetlicki więcej uwagi poświęca opisowi mentalności tego
społeczeństwa.
64
Ibidem.
65
M. Świetlicki, Moje życie z Masłowską. W: Tenże, Nieczynny& , s. 30.
66
M. Świetlicki, Wakacje. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 40.
67
M. Świetlicki, Nie dam tytułu. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 32.
68
M. Świetlicki, Druga pieśń profana. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 62.
69
Ibidem.
70
M. Świetlicki, Baczność! W: Tenże, Czynny do odwołania& , s. 6.
71
Ibidem.
72
Ibidem.
73
Ibidem.
 9
Po pierwsze, demaskuje  prawdziwych mężczyzn , którzy swoją nowoczesność manifestują
poprzez przyjęcie nowych trendów w muzyce ( NA ZAJ
CIACH RYTMIKI ZAPOZNAMY SI
/
Z MUZYK
TECHNO 74), literaturze ograniczonej do publicystyki ( NAPISZEMY FELIETON DO
KOLOROWEGO / PISEMKA 75) czy ogólnie rozumianej działalności medialno-artystycznej
(I POPROWADZIMY / TELEWIZYJNY PROGRAM KULTURALNY 76). Po drugie, włącza supermarket
w sferÄ™ sacrum, nazywajÄ…c go  supermarketem-katedrÄ… . Aluzja jest wyraz
na: duży wielobranżowy
sklep samoobsługowy przyciąga w niedzielę tylu  wiernych , co katedra, stając się nową mekką
Polaków. Po trzecie wreszcie, poeta formułuje marzenie Polaków o podwyższeniu standardu
życia w Europie:  [& ] WYWALCZYMY SOBIE DOST
P - DO CIEPA
YCH ZAGRANICZNYCH MÓRZ
I INTERNETU. - STWORZYMY JEDN
SUPERSPRAWN
ZGODN
/ SIEĆ KOMÓRKOW
. BACZNOŚĆ!
LEPSZE PAPIEROSY, / LEPSZY ALKOHOL. WCI
Å» LEPSZE I LEPSZE / PODPASKI I PAMPERSY,
SAMOCHODY, PROSZKI 77. Åšwietlicki wymienia tu produkty typowe dla naszej epoki: samochody,
symbolizujące postęp techniczny, podpaski i pampersy, rozpowszechniane w Polsce od
kilkunastu lat za pomocą reklam, oraz szybko zbywalne proszki, które w węższym ujęciu
oznaczają modne dziś farmaceutyki przeciwbólowe i uspokajające, a w szerszym znaczeniu mogą
symbolizować współczesną cywilizację, opartą na sypkich półproduktach: środkach spożywczych
instant czy proszkach do prania i czyszczenia. Listę osiągnięć uzupełniają ponadczasowe, choć
ulepszone, papierosy i alkohol.
Z Baczności! wyłania się patriotyzm  przedziwny , widziany oczami obrazoburcy. Niejedyny
to wiersz, którego podmiot ironizuje  narodowe tańce i hymn  cudnego Państwa (do hymnu
Świetlicki odwołuje się jeszcze w wierszu 30 kwietnia 94, trawestując pierwsze zdanie:  JESZCZE
POLSKA NIE ZGIN
A
A W CIEMNOŚCIACH 78). W tekście utworu Świetlików zatytułowanego & ska
pada pytanie:  DLACZEGO TWÓJ NIEPOKÓJ TAK OBRACA SI
WOKÓA
WYRAZÓW:
NIEPODLEGA
OŚĆ WOLNOŚĆ  RÓWNOŚĆ  BRATERSTWO  POLSKA OD MORZA DO MORZA 
BEZROBOCIE  PODATKI  GAZETA WYBORCZA? 79. W następnym zdaniu podmiot nazywa
wymienione wyżej pojęcia  małymi wyrazami , a nawet  wyrazami najmniejszymi . Do słownika
 wyrazów najmniejszych wpisuje zÅ‚ote hasÅ‚o demokracji, francuskie Liberté-Égalité-Fraternité,
panslawistyczny slogan o Polsce sięgającej granicami od Bałtyku do Morza Czarnego, tytuł
sztandarowego dziennika III RP oraz dwa pojęcia wzbudzające największe emocje społeczne, bo
dotyczące zarobków i wydatków. O te wyrazy  zahaczają języki Polaków tak często, że
74
Ibidem.
75
Ibidem.
76
Ibidem.
77
Ibidem.
78
M. Świetlicki, 30 kwietnia 94. W: Tenże, Trzecia połowa& , s. 22
79
M. Świetlicki, & ska. W: Świetliki: O.gród K.oncentracyjny (dwa dni póz
niej) [audio-CD], Kraków 1995
(wkładka z tekstami piosenek, s. 4).
 10
pozbawione zostały pierwotnej ekspresji; niemniej negować może je tylko profan narodowych
wartości.
Czy Świetlicki jest takim profanem, czy może  tylko uważnym obserwatorem,
pozwalajÄ…cym sobie na niegroz
ną literacką kontestację, okraszoną trafnymi, choć nie zawsze
cenzuralnymi metaforami? W jego poezji polskość nie nabierze wymiaru tyrtejskiego, bo przecież
 ZA OKNEM NI CHUJA IDEI 80. Idee zastępuje więc tym, czego za oknem najwięcej: obrazami
miasta, w którym za dnia  ST
ŻENIE DUP NIEZMIERNE 81, choć  PUSTE ULICE NOC
PUSTO 82,
i przez które przejeżdżają środki masowego transportu pełne ludzi ( W TRAMWAJU NIE SIADAĆ, /
BO TRZEBA ZARAZ UST
POWAĆ 83). Oprócz anonimowej masy ludzkiej przez jego wiersze
przewijajÄ… siÄ™ postacie konkretne, o znaczÄ…cych nazwiskach, wpisywane jednak w bardzo osobiste
sytuacje:  DZISIAJ  / DZISIAJ DOSTAA
EM LIST OD PAPIEŻA. / PISZE  / PISZE, ŻE JESTEM
NIEZA
Y 84,  ZNOWU WYGRAA
WYBORY ALEKSANDER KWAÅšNIEWSKI. / ZNOWU TO WINA
KOREKTY 85,  W REDAKCJI TYGODNIKA POWSZECHNEGO ODEZWAA
SI
TELEFON [& ]
W SA
UCHAWCE ODEZWAA
SI
CZESA
AW / MIA
OSZ ZDECYDOWANIE GA
OSEM CZESA
AWA
MIA
OSZA. /  TU CZESA
AW MIA
OSZ  POWIEDZIAA
.  Z KIM MÓWI
?  ZAPYTAA
. /  MARCIN
ÅšWIETLICKI  ODPOWIEDZIAA
EM, ZGODNIE Z PRAWD
, GA
OSEM / MARCINA ÅšWIETLICKIEGO. 
TO JA POPROSZ
Z KIM INNYM  / POWIEDZIAA
CZESA
AW MIA
OSZ 86. Za tytuły wierszy często
służą poecie daty, dzięki którym rejestruje współczesność m.in. jako  KRONIKARZ WRZEŚNIA
97 87, gdyż  MIA
O B
DZIE  NA PRZYKA
AD  W LIPCU 11, / PRZYPOMNIEĆ SOBIE CENY I TRYB
ŻYCIA 88, a polską teraz
niejszość będzie mógł podsumować w przyszłości słowami:  ŻYLIŚMY
W CZASACH, / W KTÓRYCH ADAM MICHNIK / WYBORNIE ZNAA
SI
NA POEZJI 89.
Świetlicki jest niewątpliwie kronikarzem swoich czasów. Celowo napisałam  swoich , a nie
 naszych , gdyż obraz  nibywolnego kraju , jak nazywa ojczyznę w wierszu Naziemie, składa
zazwyczaj  z sumy bardzo osobistych przeżyć z życia prywatnego 90. W iluż to wierszach autor
wykorzystał imię swojego syna, Maćka (np. Pięć wierszy religijnych, Maszina, Urbi et Orbi), wymienił
numery tramwajów, którymi jez
dzi do pracy (tramwaje pojawiają się w każdym tomiku), czy
nazwiska osób, z którymi przyszło mu się spotkać (m.in. Andrzeja Sosnowskiego, Tomasza
80
M. Baran, M. Sendecki, M. Świetlicki, Wiersz wspólny. Cyt. za: P. Dunin-Wąsowicz, Oko smoka& ., s. 17.
81
M. Świetlicki, Do zwisu i z powrotem. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 45.
82
M. Świetlicki, Ukłucia. W: Tenże, Schizma& , s. 44.
83
M. Świetlicki, Polska trzy. W: Tenże, Nieczynny& , s. 33.
84
M. Świetlicki, Brejkanie. W: Tenże, Czynny do odwołania& , s. 9.
85
M. Świetlicki, Winienie. W: Tenże, Czynny do odwołania& , s. 47.
86
M. Świetlicki, Rozmawianie (na koniec wieku). W: Tenże, Czynny do odwołania& , s. 39.
87
M. Świetlicki, Heliotrop, akwamaryn. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 52.
88
Ibidem.
89
M. Świetlicki, Wiersz dla Zbigniewa Herberta (dedykowany Wisławie Szymborskiej). W: Tenże, Pieśni
profana& , s. 15.
90
P. Dunin-WÄ…sowicz, Oko smoka& , s. 16.
 11
Kunza, Tadeusza Pióry, Marcina Barana, Pawła Dunina-Wąsowicza, Wojciecha Wencla)?! Trudno
wyznaczyć granicę między autorem a podmiotami wierszy zorientowanych autobiograficznie.
Obok ogólnej refleksji w większości wierszy Świetlickiego pojawiają się osobiste retrospekcje.
O administracyjnych kompetencjach państwa pisze na przykład:  DZISIAJ DOSTAA
EM PISMO OD
PAC
STWA. / PAC
STWO CHCE, BYM SI
ZGA
OSIA
W STOSOWNYM URZ
DZIE. / PAC
STWO NIE PROSI,
PAC
STWO Å»
DA. / TO NIEMOŻLIWE PRZECIEŻ / OCZEKIWAĆ BY / PAC
STWO PROSIA
O 91, by zaraz
potem dokonać prywatnego wyznania w formie spowiedzi:  NIE CHODZIA
EM GA
OSOWAĆ / NA
URZ
DNIKÓW PAC
STWA. / SAM SOBIE JESTEM WINIEN. / NIE BRAA
EM PAC
STWOWYCH KARTEK /
NA PAC
STWOW
WÓDK
, / PAC
STWOWE PAPIEROSY / I PAC
STWOW
M
K
. / NIE BRAA
EM
PAC
STWA TALONÓW / NA BONY PAC
STWOWE. / SAM SOBIE JESTEM WINIEN. / MUSZ
WYZNAĆ,
ŻE JEDNAK / PODST
PNIE KORZYSTAA
EM Z PAC
STWA KOMUNIKACJI [& ] 92. Osobistych przeżyć
jednostki dotyczy także seria wierszy o wspólnym tytule Polska (Polska z tomu Zimne kraje, Polska
2 z tomu Zimne kraje 2 oraz Polska Trzy z tomu Nieczynny). O Polsce jest w nich stosunkowo
niewiele, choć w pierwszym z nich  Åšwietlicki wspomina o «gównianym prawicowym pisemku 
«MÅ‚odej Polsce 93, a w trzecim zastanawia siÄ™ miÄ™dzy innymi nad sprawiedliwoÅ›ciÄ… w naszym
kraju:  TO SZALENIE POLSKIE: / DAĆ, ZABRAĆ, SPRZEDAĆ. NA PRZYKA
AD W BUA
GARII / NIKT BY,
NA PEWNO NIKT BY TAK SI
NIE ZACHOWAA
 94.
Polska współczesność w poezji Świetlickiego jest częścią współczesnego  rozbebeszonego
świata (określenie z wiersza Warszawa dla niepalących). Sama musi więc być rozbebeszona 
pofragmentowana, rozrzucona bez ładu po różnych wierszach, we wszystkich tomach. Poza tym
jest ściśle związana z indywidualnymi przeżyciami, o czym pisał już w pierwszym numerze
 Tekstów Drugich (1990) Marian Stala:  [& ] opcja Świetlickiego jest w swej istocie odmową
uczestnictwa w świecie wykraczającym poza przeżycia jednostkowe i międzyosobowe. Nie są
ważne idee, ani wspólnoty, nieistotna jest polityka, etyka, metafizyka. Naprawdę jest tylko własny,
odrębny i osobny świat. To on gwarantuje wolność, tylko on jest wolnością [& ] 95. Kolejne
kilkanaście lat działalności artystycznej Świetlickiego pokazało, jak trudno o swój odrębny świat
(wszak w większości wierszy  ŚWIAT STOI PRZED NAMI / POTWOREM 96) i o swoją wolność. Sam
autor manisfestu Dla Jana Polkowskiego ostatecznie  nie zatrzasnÄ…Å‚ drzwiczek z tektury przed
PolskÄ…, co zauważa PaweÅ‚ Dunin-WÄ…sowicz:  Wielokrotnie przyrównywano poetów «bulionu do
Skamandrytów. Tak samo mieli zrywać z narodowym cierpiętnictwem, jak Jan Lechoń
91
M. Świetlicki, K. W: Tenże, Nieczynny& , s. 22.
92
Ibidem.
93
P. Dunin-WÄ…sowicz, Oko smoka& , s. 16.
94
M. Åšwietlicki, Polska Trzy. W: Nieczynny& , s. 33.
95
M. Stala, Polkowski, Machej, Åšwietlicki, Tekieli& ,  Teksty Drugie R. 1: 1990, nr 1, s. 57.
96
M. Świetlicki, Nowe przygody czerwonego hrabiątka. W: Tenże, Pieśni profana& , s. 29.
 12
ogłaszający niegdyś w Herostratesie pragnienie zobaczenia wiosną nie Polski, ale po prostu wiosny.
Ale właśnie Lechoń okazał się potem tym, który pisał najwięcej nie o wiośnie, lecz o Polsce. Ten
sam paradoks powtórzył się obecnie, w latach 90. na temat sfery życia publicznego wypowiadał
się najprawdopodobniej najwięcej autor wiersza Dla Jana Polkowskiego 97.
Świetlicki polską współczesność opisuje często i chętnie  poprzez zdarzenia z prywatnego
życia, obserwacje miasta i jego mieszkańców, zjawiska popkultury i wynalazki cywilizacji, czy
wreszcie  paradoksalnie  poprzez swojÄ… podstawowÄ… ideÄ™  zakwestionowanie  Idei . Lektura
jego wierszy pozostawia czytelnika z nieodpartym wrażeniem, że współczesny świat jest czymś
potwornym, nietrwałym, że już osiągnięto  [& ] PUNKT, W KTÓRYM / ŚMIERTELNOŚĆ RZECZY
MATRWYCH NIE PRZYGN
BIA [& ] 98. Dlatego w jego wierszach mniej jest przygnębienia, a więcej
niepokoju; piękno i cisza podszyte są jakimś  złem lub  złym i nawet otwierające płytę Perły
przed wieprze spokojne słowa  ładny dzień zamieniają się w  ładny finał :  NAJPIERW SI
/
POJAWI RANKA NA MEJ DA
ONI [& ] POTEM CIEC
[& ] SA
OC
CE SI
ROZPADA. / POPIÓA
LÅšNI
CY /
NA ZIEMI
SPADA [& ] BESTIE RZ
DZ
[& ] PRÓŻNIA SPADA W PRZEPAŚĆ 99.
Świetlickiego możemy nazwać poetą współczesności rozkładającej się i drżącej.
Współczesność w jego wierszach to egzystencja Polaka, czasami poszerzona do egzystencji
człowieka w ogóle, czasem zawężona do bardzo indywidualnego trybu życia jednostki. W każdym
z tych trzech aspektów teraz
niejszość przedstawiona zostaje w kategoriach dekadencji
i pesymizmu. Świetlicki nie odwołuje się do mitu aureae aetatis, nie przeciwstawia teraz
niejszości
przeszłości. Z drugiej strony, nie daje również nadziei na polepszenie bytu społeczeństwa
i jednostki w przyszłości.
97
P. Dunin-WÄ…sowicz, Oko smoka& ., s. 18.
98
M. Świetlicki, Śmiertelność rzeczy martwych. W: Tenże, Trzecia połowa& , s. 9.
99
M. Åšwietlicki, A
adnienie. W: Tenże, Czynny do odwołania& , s. 25 27.
 13
B i b l i o g r a f i a
L i t e r a t u r a p o d m i o t u :
Świetlicki Marcin: 49 wierszy o wódce i papierosach, Wrocław 2004;
Świetlicki Marcin: Czynny do odwołania, Wołowiec 2001;
Åšwietlicki Marcin: Nieczynny, Warszawa 2003;
Świetlicki Marcin: Pieśni profana, Czarne 1998;
Åšwietlicki Marcin: Schizma, wyd. 2, Czarne 1999;
Świetlicki Marcin: Trzecia połowa, Poznań 1996;
Świetliki: O.gród K.oncentracyjny (dwa dni póz
niej) [audio-CD], Kraków 1995.
L i t e r a t u r a p r z e d m i o t u :
[Brodzka Alina:] Sporne postaci polskiej literatury współczesnej. Kontynuacje. Pod red. A. Brodzkiej
i L. Burskiej, Warszawa 1996;
Dunin-Wąsowicz Paweł: Oko smoka. Literatura tzw. pokolenia  brulionu wobec rzeczywistości III RP,
rys. M. Åšwietlicki, Warszawa 2000;
[Dunin-Wąsowicz Paweł:] Parnas Bis. Słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku, oprac. P. Dunin-
-WÄ…sowicz, K. Varga, wyd. 2 poprawione i rozszerzone, Warszawa 1995;
Stala Marian: Polkowski, Machej, Åšwietlicki, Tekieli& ,  Teksty Drugie R. 1: 1990, nr 1.