Nauczyciele terapeuci
 zapowiedz
zmian
Jadwiga JastrzÄ…b
Rola i zadania
nauczyciela terapeuty
y
le zbudowany dom można rozebrać i zbudować od nowa, ale z
le wychowanego człowieka nie da
się wychować drugi raz.
Jan Władysław Dawid
Stan pomocy
przecież w ciągłym lęku przed kolejnym niepowodze-
psychologiczno-pedagogicznej
niem, sprzeciwiają się regułom życia społecznego,
Pomoc terapeutyczna w naszym kraju jest rozpro- nie realizują obowiązków szkolnych, a w konsekwen-
szona instytucjonalnie i zróżnicowana organizacyjnie. cji desperacko opuszczają progi szkoły. Owi decyden-
Ma długoletnią tradycję wywodzącą się z poradnic- ci są odpowiedzialni za niedostateczne zaspokajanie
twa, a od lat siedemdziesiątych XX wieku zagościła specjalnych potrzeb edukacyjnych i rozwojowych
w szkołach, przedszkolach, świetlicach środowisko- omawianej kategorii uczniów. Warto, by przemówiły
wych, domach dziecka i podobnych placówkach. do nich słowa pedagoga Jana Władysława Dawida:
W formie zespołów korekcyjno-kompensacyjnych eg- y
le zbudowany dom można rozebrać i zbudować
zystuje ze zmiennym szczęściem, w zależności od nowa, ale z
le wychowanego człowieka nie da się
od kondycji oświatowych finansów. Manipulowanie wychować drugi raz.
opiekÄ… i pomocÄ… specjalistycznÄ… jest szkodliwe, rzu-
Status prawny
tuje destrukcyjnie na jednostkowe losy ludzkie bez-
nauczyciela terapeuty
bronnych w tej sytuacji dzieci i młodzieży. Czy któryś
z decydentów zastanawia się nad samopoczuciem po- Wiele osób zajmuje się pracą korekcyjno-kom-
zbawionych opieki uczniów? Gdy czują się opuszcze- pensacyjną i wyrównawczą. Ich liczby, poziomu kwa-
ni, cierpią z tytułu swoich niepowodzeń szkolnych, lifikacji oraz zasięgu i charakteru działania nie da się
gdy popadają w zwątpienie wobec swoich możliwo- ustalić. Posiadają mniej lub bardziej profesjonalne
ści, wobec możliwości szkoły  wkraczają na drogę przygotowanie, uzyskane w różnym trybie i w różnych
deprywacji psychicznej, mówiąc z goryczą o bezsen- formach kształcenia specjalistycznego. Na terenie
sie szkoły, a także i bezsensie własnego życia. Żyją swoich placówek działają często w pojedynkę. Nie
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 7
wiadomo, jak radzą sobie w kwestiach merytorycz- we wspomnianym wyżej ż15. Natomiast w ż8 niedo-
nych, metodycznych, organizacyjnych, samokształ- puszczalny jest brak zapisu o kwalifikacjach nauczy-
ceniowych i doskonalenia zawodowego. cieli do pracy w klasach terapeutycznych. Brak
Zapewne za stan taki odpowiada w pierwszej konkretnego określenia stanowiska i charakteru pracy
kolejności: Karta Nauczyciela (Ustawa z dnia 26 nauczyciela terapeuty uniemożliwia wypracowanie za-
stycznia 1982 z póz
niejszymi zmianami), która łożeń statutowych jego działalności. Byłoby to realne
w artykule 42 nie wymienia nauczyciela terapeuty tylko w świetle wytycznych prawa oświatowego.
w tabeli stanowisk nauczycielskich i dalej nie wykazu-
Uzasadnienie potrzeby udzielania
je go wśród specjalistów zatrudnianych w szkołach
pomocy psychologiczno-pedago-
i placówkach. W ustawie o systemie oświaty z 1991 r.
gicznej
i wstosownych aktach wykonawczych do niej braku-
je stanowiska terapeuty w grupie stanowisk pracow- Zaspokajanie specjalnych potrzeb edukacyjnych
ników pomocy psychologiczno-pedagogicznej, uczniów ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się
nie podlega dyskusji, bo wymagają oni, bardziej niż
inni, swoistego prowadzenia pedagogicznego. CiÄ…gle
nowe, różnorodne sytuacje dydaktyczne i wychowaw-
cze, przekraczające stan aktualnych możliwości po-
znawczych, wydolności wysiłkowej i odporności
na sytuacje trudne, wywołują u ucznia dyskomfort po-
znawczy i emocjonalny. PoczÄ…tkowo zapowiadajÄ… nie-
powodzenia szkolne, a nieprzezwyciężone prowadzą
do znacznego spadku przystosowania szkolnego
ucznia. Stopniowo spychajÄ… go na margines klasy
i szkoły oraz prowadzą do wykluczenia (ekskluzji).
Brak właściwej interwencji pedagogicznej to czę-
Dr Jadwiga Jastrząb mówi o doniosłości roli nauczyciela terapeuty oraz
jego znaczeniu w procesie pomocy psychologiczno-pedagogicznej
sto droga do klęski edukacyjnej nie tylko w wymiarze
osobistym  samego ucznia, ale także w wymiarze
ujętych w Rozporządzeniu MENiS w sprawie zasad społecznym  jego szkoły, rodziny, środowiska lokal-
udzielania i organizacji pomocy psychologiczno- nego. Klasyczna odpowiedz
na pytanie: kto powinien
pedagogicznej w publicznych przedszkolach, ucznia uchronić przed taką sytuacją, wskazuje na na-
szkołach i placówkach (Dziennik Ustaw z 2003 r. uczycieli i rodziców, a nawet samego ucznia. Jednak
nr 11 poz. 114). Dotyczy to ż 15., w którym mówi się doświadczenia pokazują, że nie jest ona prawdziwa
obszernie o stanowiskach pedagoga i psychologa z wielu powodów. Znane są fazy niepowodzeń niejaw-
szkolnego, logopedy i doradcy zawodowego, wska- nych, ukrytych i maskowanych, gdy uczeń nakładem
zując rolę, cele i zadania zbieżne ze spełnianymi własnego wysiłku i ambitnych starań chce je poko-
obecnie przez kompetentnych terapeutów. W ż 7. nać, oraz jawnych, dostrzeganych, przekraczających
pkt. 1.1. zbyt ogólnikowo brzmi zapis o kwalifikacjach stan jego możliwości, niosących znaczny bagaż nega-
nauczyciela do prowadzenia zajęć korekcyjno-kom- tywnych skutków. Im sprostać może tylko skutecz-
pensacyjnych, skoro nie ma on dalszego rozwinięcia na interwencja psychopedagogiczna w formie
8 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
diagnozy, psychoprofilaktyki i profesjonalnego do- łaniach wpływa na poprawę ich umiejętności szkol-
radztwa. Takich zadań podjąć się może z powodze- nych, sprawności psychomotorycznej, komunikacji
niem fachowiec, kompetentny, oddany sprawie językowej, powodzenia w nauce, samopoczucia i za-
nauczyciel terapeuta. Nauczyciel terapeuta to niepod- chowania w szkole oraz poza nią. Dzięki temu uczy
ważalny fundament opieki i pomocy psychologiczno- ich akceptacji własnych ograniczeń.
-pedagogicznej, traktowanej jako jeden z trzech Miano nauczyciel terapeuta powinno nosić
filarów wspierających jakościowo reformę polskiej w sobie określoną wartość. Swego czasu nadawały ją
szkoły. By mógł efektywnie pełnić swoją rolę, wyma- trzy stopnie specjalizacji zawodowej. Pod określony-
ga prawnie zagwarantowanego statusu zawodowego mi rygorami mogły do nich aplikować osoby z kwali-
wśród stanowisk nauczycielskich. fikacjami do pracy terapeutycznej, zajmujące się nią
na co dzień przez ściśle określone lata swojej dzia-
Terapeuta  wzorzec własny
łalności zawodowej. Tak też powinno być współcze-
Kim jest terapeuta, jaki tworzy wzorzec wła- śnie. Do miana kompetentnego terapeuty mógłby
sny i na ile go bezkompromisowo realizuje, zale- pretendować ten kto:
ży od jego osobowości, w tym od talentu i powołania  włada operatywnie interdyscyplinarną, zintegrowa-
pedagogicznego, od profilu wykształcenia, wiedzy, ną wiedzą merytoryczną i metodyczną w zakresie dia-
umiejętności, kompetencji, systemu wartości, jaki gnozy psychopedagogicznej, terapii pedagogicznej,
wyznaje, od kreatywności i aktywności własnej. Takim poradnictwa terapeutycznego;
kontekstem operuję w czasie autorefleksji, analizy li-  wykazuje wykształcone na przestrzeni określonych
teratury, a także podczas kontaktów z innymi terapeu- lat pracy umiejętności: diagnozowania, organizowa-
tami, gdy myślę, kim są, co sobą reprezentują, czego nia działań terapeutycznych, konstruowania progra-
potrzebują, jak z nimi współpracować. mów działalności terapeutycznej, dostosowanej
Terapeuta to specjalista posiadający przygo- do potrzeb, możliwości i ograniczeń uczniów o spe-
towanie merytoryczne i metodyczne oraz umiejętność cjalnych potrzebach edukacyjnych;
organizacji odpowiednich zajęć dla osób, którymi się  posiada własny warsztat diagnostyczny i terapeu-
zajmuje. Jego wykształcenie opiera się na podsta- tyczny oraz dorobek w praktyce psychopedagogicz-
wach psychopedagogiki, która ma cechy nauki sto- nej, pozytywną ocenę pracy w roli nauczyciela
sowanej i zajmuje siÄ™ psychologicznymi aspektami terapeuty, adekwatnÄ… i stabilnÄ… samoocenÄ™;
oddziaływań pedagogicznych na podmiot edukacji.  posiada ewidencję, dokumentację, wytwory pracy
Jest świadomy problemów szkolnych swoich przypadków objętych pomocą psychologiczno-peda-
uczniów, szuka obszarów stwarzających szansę ich gogiczną: diagnozy wyjściowe, okresowe, końcowe,
sukcesu, pobudzając aktywność, motywację i wytrwa- globalne wraz z analizą i interpretacją, programy tera-
łość w przezwyciężaniu nadmiaru trudności. Jest peutyczne, plany ich realizacji powiązane z ewentu-
znawcą metod i technik oraz środków diagnozy i tera- alnymi weryfikacjami i modyfikacjami;
pii, które stosuje w taki sposób, by angażowały  dysponuje gabinetem terapii, który jest odpowiednio
uczniów w rozwiązywanie określonych zadań i wyko- umeblowany, wyposażony w niezbędne sprzęty, środki
nywanie odpowiednich czynności, wpływających dydaktyczne, pomoce specjalistyczne, fachową litera-
na oczekiwane zmiany przewidziane w przyjętym pro- turę, dokumentację różnych obszarów działalności.
gramie terapeutycznym. W swoich efektywnych dzia-
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 9
Cele pomocy psychopedagogicznej
nych, ale i nieprzewidzianych, ubocznych, niekiedy na-
Cel ogólny opieki i pomocy psychopedagogicz- wet niepożądanych. Pełnienie funkcji niesie ze sobą
nej to tworzenie warunków służących zaspokojeniu zarówno szereg doznań pozytywnych, jak i
specjalnych potrzeb uczniów. ryzykodoznań przykrych z tytułu porażek. To ryzyko jest
Cele szczegółowe stanowiące zadania dla wkalkulowane w koszty misji, jaką jest pomoc psycho-
terapeuty i wyznaczające jego role: logiczno-pedagogiczna. Zadania wytyczają określone
l wyzwala u ucznia stan aktywności poznawczej zakresy czynności, mających wpływ na wywoływanie
i motywacji do nauki, wywołuje chęć uzyskiwania suk- pożądanych skutków. Czynności są z kolei najprostszą,
cesów oraz redukowania negatywnych postaw wobec celową jednostką działania, w skład którego wchodzą.
szkoły i siebie samego,
Role terapeuty wraz z zakresem
l wdraża ucznia do zrozumienia własnych trudności
zadań i realizacją celów
i podjęcia starań o skuteczne ich pokonywanie,
l rozwija w uczniu umiejętność samooceny, auto- psychoedukator, gdy organizuje i prowadzi zajęcia
kontroli i autokorekty, korekcyjno-kompensacyjne dla osób ze specyficzny-
l przygotowuje ucznia do sprawnego funkcjonowa- mi trudnościami w pisaniu i czytaniu, pomaga im
nia na terenie macierzystej klasy z poczuciem własnej w przezwyciężeniu istniejącego stanu, zabezpiecza
wartości, wiarą w siebie i z zaufaniem wobec środo- przed niepowodzeniami szkolnymi, wspomagając re-
wiska szkolnego i do startu w szkołach ponadpodsta- konstrukcję wiedzy i umiejętności przedmiotowych
wowych wybranych świadomie i krytycznie z uwzględ- kinezyterapeuta i rehabilitant, gdy usprawnia mo-
nieniem stanu własnych możliwości, torykę, doskonali grafomotorykę, chcąc osiągnąć
l usprawnia, koryguje funkcje i procesy percepcyj- optymalny poziom czynności manualnych i graficz-
ne, motoryczne i psychiczne, zaangażowane w pro- nej strony pisma odręcznego oraz gdy koryguje posta-
ces uczenia się i przyswajania wiedzy szkolnej, wę ciała
l eliminuje lub znacznie minimalizuje zaległości psychokreator procesów stymulacji i usprawniania
i nieprawidłowości w wiedzy i umiejętnościach szkol- rozwoju psychomotorycznego, gdy dąży do osiągnię-
nych, stanowiących bazę do kontynuowania nauki cia jego sprawności na oczekiwanym poziomie
na poszczególnych szczeblach kształcenia podstawo- reedukator, gdy w procesach korekty zaburzeń roz-
wego i ponadpodstawowego. woju stosuje zabiegi naprawcze, a w procesach kom-
Rola to istotna funkcja, ważne zadanie o charakte- pensacji deficytów odkrywa i dostosowuje drogi
rze misji w określonym przedsięwzięciu. Przedsię- zastępcze, substytuty dotychczasowych dróg i stylów
wzięciem jest w tym przypadku pomoc psycho- działania
logiczno-pedagogiczna w postaci terapii pedagogicz- logoterapeuta, jeżeli zajmuje się kształceniem języ-
nej, będącej postępowaniem leczniczym, stosującym kowym, w tym rozwojem mowy w aspekcie rozumie-
różne zabiegi stymulujące, usprawniające, korygujące, nia, artykulacji, ekspresji, rozwijaniem kompetencji
kompensujące stan i poziom rozwoju psychomotorycz- komunikacyjnych, społecznych
nego oraz osiągnięć szkolnych, którego efektem staje psychoterapeuta, kiedy wzmacnia poziom odpor-
się powodzenie szkolne ucznia. Funkcja w tym przed- ności na sytuacje trudne, stwarza uczniowi okazje
sięwzięciu rozumiana jest jako ogół czynności i ich do zdystansowania się od przykrych przeżyć przez
skutków związanych z wykonywaniem zadań zamierzo- uzyskiwanie sukcesów, i tym wpływa na zmianę po-
10 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
stawy wobec siebie i problemów edukacyjnych, po- ne i optymalizujące rozwój w fazie wczesnej i nie-
głębia jego samoświadomość i pomaga w obiektyw- zwłocznej interwencji).
nej samoocennie l Diagnoza specjalistyczna nieprawidłowości roz-
socjoterapeuta, gdy chroni ucznia przed wpływem woju i niższego niż oczekiwany poziomu osiągnięć
traumatyzującego środowiska, a pozwala współist- szkolnych  eksploracja przyczyn oraz warunków
nieć z innymi w atmosferze życzliwości, lojalności przezwyciężania (działania rozpoznawcze, interpreta-
i wsparcia cyjne, prognostyczne, naprawcze w fazach wczesnej,
diagnosta, gdy dokonuje badań specjalistycznych koniecznej i niezwłocznej interwencji).
w celu ustalenia charakteru potrzeb, wykrycia specy- l Diagnoza środowiska wychowawczego uczniów 
ficznych trudności w uczeniu się, by ustalić program ocena czynników sprzyjających lub zakłócających
pomocy terapeutycznej, a w jej trakcie i po zakończe- prawidłowy przebieg rozwoju, edukacji i adaptacji
niu dokonać pomiaru efektów i stanu dalszych potrzeb społecznej każdego dziecka (działania rozpoznawcze,
doradca w sprawach pomocy psychologiczno-peda- interpretacyjne, prognostyczne, naprawcze w fazach
gogicznej w trakcie rad pedagogicznych, posiedzeń wczesnej, koniecznej i niezwłocznej interwencji).
zespołów problemowych, konsultacji dla rodziców l Diagnoza osiągnięć bieżących, semestralnych,
mediator, gdy uczestniczy w rozwiązywaniu różnych końcoworocznych i finalnych całego procesu pomocy
spraw wymagających jego bezstronnego udziału psychopedagogicznej  pomiar efektywności i stopnia
i wsparcia przezwyciężenia specyficznych trudności w uczeniu
metodyk, gdy swoją wiedzę i doświadczenia stara się się, niepowodzeń szkolnych oraz zakresu nadal utrzy-
przekazywać innym nauczycielom, studentom, słu- mujących się problemów (działania psychometryczne
chaczom studiów podyplomowych i innych form do- ukończonych cyklów terapeutycznych, interpretacja
skonalenia zawodowego nauczycieli wyników  prognostyczno-profilaktyczne wobec dal-
animator różnych przedsięwzięć upowszechniają- szej kariery szkolnej ucznia w fazach wczesnej inter-
cych świadomość i wiedzę na temat problemów wencji i/lub koniecznej i nieustannej interwencji).
psychoedukacyjnych, kształcących niezbędne umie- l Opieka psychopedagogiczna  organizacja wa-
jętności wspomagania rozwoju psychomotorycz- runków do wyrównywania szans edukacyjnych i utrzy-
nego mania względnie niezachwianej linii rozwoju
badacz, gdy zajmuje się analizą, interpretacją i uogól- i edukacji uczniów (działania profilaktyczne, progno-
nianiem wyników swojej działalności, publikuje i pre- styczne, optymalizujące, naprawcze w fazach wcze-
zentuje swoje osiągnięcia na forum publicznym snej interwencji i/lub koniecznej i nieustannej
eksperymentator, nowator, gdy szuka nowych roz- interwencji).
wiązań diagnostycznych, terapeutycznych, organiza- l Pomoc psychopedagogiczna  konstruowanie ra-
cyjnych, kształceniowych dla siebie i innych mowych i indywidualnych programów terapeutycz-
nych oraz planowanie ich realizacji zgodnie
Płaszczyzny działania i obowiązki
z zasadami pracy korekcyjno-kompensacyjnej (dzia-
nauczyciela terapeuty
łania naprawcze w każdej fazie koniecznej i niezwłocz-
l Diagnoza przesiewowa umiejętności szkolnych nej interwencji).
uczniów  eksploracja możliwości i ograniczeń l Terapia pedagogiczna  zajęcia w grupach, ewen-
w osiągnięciach edukacyjnych (działania profilaktycz- tualnie indywidualne, zapewniające wspomaganie
Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji 11
l Ścieżka terapeutyczna  opracowanie przez
wszystkich nauczycieli i wdrożenie do procesu eduka-
cji sposobów dostosowania metod, warunków i wy-
magań edukacyjnych zgodnych ze specjalnymi
potrzebami rozwojowymi, edukacyjnymi i wychowaw-
czymi uczniów.
l Poradnictwo psychopedagogiczne  współpraca
z rodzicami, instytucjami specjalistycznymi na płasz-
czyznach sprzyjających pomyślnemu rozwojowi
ucznia, znoszenie barier edukacyjnych, dostosowanie
wymagań edukacyjnych i warunków sprawdzianu czy
egzaminu zewnętrznego.
l Psychoedukacja, pedagogizacja nauczycieli, rodzi-
ców i uczniów w formie warsztatowej w celu zrozumie-
nia przez nich i zaakceptowania problemu specjalnych
potrzeb edukacyjnych uczniów ze specyficznymi trud-
rozwoju, korygowanie jego nieprawidłowości, rekon- nościami w uczeniu się i wyposażenia ich w umiejęt-
struowanie wiedzy i umiejętności szkolnych oraz przy- ności udzielania im adekwatnej pomocy.
stosowania szkolnego (działania profilaktyczne, l Warsztat diagnostyczny i terapeutyczny  tworzenie
prognostyczne, optymalizujÄ…ce, naprawcze w fazach miejsca i bazy efektywnej pracy psychopedagogicznej,
wczesnej interwencji i/lub koniecznej i nieustannej prowadzenie dokumentacji zgodnie z zarzÄ…dzeniem dy-
interwencji). rektora szkoły i rzeczywistymi potrzebami.
l Koordynacja działań wszystkich sektorów odpo- l Rekrutacja i kwalifikacja uczniów do opieki tera-
wiedzialnych za sens i efekty pomocy psychologicz- peutycznej, kontrola realizacji obowiÄ…zku szkolnego
no-pedagogicznej w aspekcie edukacyjnym, wycho- i frekwencji na zajęciach terapeutycznych.
wawczym, terapeutycznym, dotyczących indywidual- Zakres przedstawionych ról, zadań, obowiązków
nych przypadków, a także kategorii określonych proble- i płaszczyzn działania wymaga specyficznych technik
mów (działania doradcze, konsultacyjne, negocjacyjne pracy i nakładu czasu na ich pełne zrealizowanie. Za-
między zainteresowanymi: psychologiem, pedago- dania dowodzą, że terapeuta powinien zajmować kon-
giem, logopedą, socjoterapeutą, wychowawcami klas, kretne stanowisko pracy i tylko jemu poświęcać
nauczycielami zajęć edukacyjnych, placówkami spe- uwagę zawodową.
cjalistycznymi).
Skrót wykładu wygłoszonego podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Nauczycieli Terapeutów w Gdańsku.
Pełna wersja z obszerną bibliografią dostępna na www.ptd.edu.pl
Jadwiga Jastrząb  doktor nauk humanistycznych, wykładowca na UMK w Toruniu, terapeutka.
Kawaler Orderu Uśmiechu. Członek zespołu redakcyjnego czasopisma  Wychowanie na co dzień ,
autorka i redaktor publikacji książkowych, pomocy i programów terapeutycznych. Stworzyła Toruńską
Szkołę Terapeutyczną.
12 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji
© 2008 Jupiterimages Corporation