Psychologiczne mechanizmy
uzależnienia
WYKA
AD 3
Wprowadzenie
Wyjaśnianie zjawiska uzależnień może
obejmować perspektywę:
" medyczną,
" psychologiczną,
" społeczną,
" filozoficzną.
1
Modele psychologiczne
" Psychologiczne rozumienie uzależnień odwołuje się
do sfery życia psychicznego, zwłaszcza do regulacji
emocji i schematów poznawczych. Model
psychologiczny opiera się na wybranej teorii
osobowości i opisuje funkcjonowanie psychiczne
człowieka językiem psychologicznych koncepcji.
Wykorzystuje dane teoretyczne i empiryczne z nauk
szczegółowych oraz zawiera propozycje
terapeutyczne.
" Modele psychologiczne uzależnienie traktują jako
zjawisko psychiczne, symptomy fizyczne w tym
podejściu mają znaczenie drugorzędne.
Uzależnienie psychiczne
Przedmiotem uzależnienia o cechach choroby
mogą być zarówno różne środki psychoaktywne
(np. heroina, kokaina, marihuana) jak też różne
zachowania nałogowe (np. hazard, seks, praca,
zakupy).
Uzależnienie psychiczne może odnosić się
np.: do patologicznej więzi z jakimś obiektem,
do specyficznych wzorców zaspokajania potrzeb
czy też do wyuczonych zachowań
adaptacyjnych.
2
Cechy uzależnienia psychicznego
wg S. Peele go:
" Główne życiowe gratyfikacje dostarczane są przez jeden
określony obiekt, a wszystkie aspekty życia spostrzegane są w
kategoriach związku z tym obiektem.
" Jeżeli człowiek jest uzależniony od jakiegoś obiektu, to
poszukuje zmian psychicznych w kontakcie z danym
obiektem, a kontakt ten odciąga go od innych relacji i zaczyna
kontrolować jego życie.
" Kontakt z obiektem uzależnienia jest w ogólnym bilansie
nieprzyjemny lub destrukcyjny.
" Człowiek nie jest zdolny do dokonania wyboru w sprawie
kontaktu z obiektem uzależnienia  mimo szkód i przykrości
stale dokonuje tego samego wyboru.
Czym się różni dobra więz
od
uzależnienia od jakiegoś obiektu?
 dobra więz
wzmacnia ego, kształtuje procesy
wolicjonalne i motywacyjne, a uzależnienie je
osłabia i zawęża.
 w silnym, ale dobrym, przywiązaniu człowiek nie
musi nadmiernie stosować mechanizmów
obronnych (zaprzeczania, racjonalizacji, projekcji,
itp.), natomiast uzależnienie zmusza do
stosowania psychicznych obron, wprowadza w
życie fałsz i nieadekwatny obraz rzeczywistości.
 dobre więzi w ogólnym bilansie mają charakter
konstruktywny i dostarczają więcej satysfakcji niż
przykrości.
3
Psychologiczne mechanizmy
uzależnienia wg. J. Mellibrudy:
" Zmiany w sferze emocjonalnej opisuje
mechanizm nałogowej regulacji uczuć.
" Zmiany w sferze poznawczej opisuje
mechanizm iluzji i zaprzeczania.
" Zmiany w sferze  ja (poczucie tożsamości i
funkcje adaptacyjno-integracyjne) opisuje
mechanizm rozpraszania  ja .
Nałogowa regulacja uczuć - geneza
Nałogowa regulacja zaczyna się od naturalnego
dążenia do dobrego stanu emocjonalnego. Poza
tym rozwojowi mechanizmu nałogowej regulacji
uczuć sprzyjają:
" Niska tolerancja na cierpienie psychiczne
" Zwiększone zapotrzebowanie na stymulację
" Częste ekstremalne doświadczenia emocjonalne
" Oderwanie przeżycia emocjonalnego od celów
podejmowanych zachowań (skutek emocjonalny
staje się celem)
4
Nałogowa regulacja - cechy
" Różnorodne stany i reakcje emocjonalne, niezależnie
od ich rzeczywistych z
ródeł, bardzo często są
doświadczane przez osobę uzależnioną jako
 emocjonalny głód - pragnienie zaspokojenia
(poprzez zachowanie nałogowe).
" Nałogowe regulowanie uczuć staje się głównym
sposobem osiągania stanów pozytywnych. Inne
zachowania i wzorce funkcjonowania tracą
dotychczasową moc regulacyjną.
" Uśmierzanie przykrości jest z
ródłem stanów
przyjemnych. Stąd przykre doświadczenia mają
znaczenie ambiwalentne  nie są jednoznacznie
przykre, gdyż zapowiadają stan przyjemny.
Nałogowa regulacja  cechy c.d.
" Osoba uzależniona ma silną tendencję do reagowania na stres
poczuciem zagrożenia, któremu często towarzyszą lęk, złość,
smutek i ból oraz gotowość do radzenia sobie ze stresem przy
pomocy prób bezpośredniego łagodzenia przykrych emocji
zamiast prób zmiany okoliczności tworzących stres.
" W chwilach nasilania się cierpienia i lęku zaczyna się
rozwijać proces panicznego poszukiwania ulgi. Zachowanie
nałogowe ma wtedy charakter wewnętrznego przymusu i
konieczności. Występuje dążenie do szybkiego złagodzenia
przykrych stanów emocjonalnych przy pomocy zachowania
nałogowego.
" Osoba uzależniona jest często bezbronna wobec własnych
pragnień, nie tylko z powodu ich siły, ale dlatego, iż
uruchamiają one czynności umysłowe, które uniemożliwiają
prawidłową orientację dotyczącą zagrożeń wynikających z
uzależnienia.
5
Mechanizm iluzji i zaprzeczania -
geneza
" Działanie mechanizmu nałogowej regulacji uczuć prowadzi do
licznych szkód w sferze indywidualnej i społecznej. Aby
podtrzymać nałogową regulację rozwija się wtedy nieświadomy
sposób zniekształcania doświadczenia tak, aby szkody związane
z nałogiem nie były tak oczywiste. W ten sposób dochodzi do
zmian w sferze poznawczej.
" Mechanizm iluzji i zaprzeczania opiera się na irracjonalnej
sferze umysłu oraz naturalnych obronach psychicznych, które
bronią  ja np. przed poczuciem niskiej wartości, niepokojem
lub odrzuceniem. Typowe mechanizmy obronne to np.:
zaprzeczanie, racjonalizacja, projekcja, idealizacja.
" Mechanizm iluzji i zaprzeczania (obrony  ja ) aktywizuje się
wtedy, gdy nasila się dążenie do uśmierzania przykrych stanów
emocjonalnych oraz gdy tematem procesów umysłowych stają
się sprawy związane z nałogiem, a więc wtedy, gdy osoba
uzależniona czuje się atakowana i zaczyna z
le o sobie myśleć.
Mechanizm iluzji i zaprzeczania
" U osoby uzależnionej powstaje całościowy i zwarty system
przekonań, który określa subiektywną wizję życia i świata
odizolowaną od rzeczywistości i podporządkowaną nałogowym
pragnieniom.
" W trakcie rozwoju uzależnienia obniża się zdolność do
weryfikacji spostrzeżeń i przekonań oraz sprawdzania ich
zgodności z realiami życiowymi. Powstaje wewnętrzny świat
"nałogowej logiki , który obejmuje specyficzne reguły myślenia.
" Typowe zasady takiego myślenia:  To wam się tak zdaje , "To
nie ja", "To nie dlatego", "To nie tak było", "Tym razem na
pewno się uda", "Od jutra będzie zupełnie inaczej", "Oni są do
mnie uprzedzeni", "Niewygodne fakty znikają gdy się o nich nie
myśli", "Wystarczy mocno chcieć aby to mieć" (wiara, że silne
pragnienia tworzą fakty), "Co by nie było to jakoś to będzie".
6
Mechanizm rozpraszania  ja
" Długotrwałe zmiany w sferze emocjonalnej i poznawczej (m.
nałogowej regulacji oraz m. iluzji i zaprzeczania) prowadzą
również do zmian w strukturze  ja , a więc dotyczą centrum
osobowości człowieka uzależnionego. Podstawowe funkcje
struktury Ja to: integrowanie doświadczenia osobistego,
utrzymywanie poczucia tożsamości i indywidualności, poczucia
kompetencji i wpływu na własne postępowanie, poczucia
wartości osobistej i sensu życia.
" W strukturze  ja powstaje trzeci z omawianych tu
mechanizmów uzależnienia, który uszkadza zdolność do
integrowania własnego doświadczenia, a co za tym idzie do
kierowania postępowaniem i do podejmowania decyzji przez
osobę uzależnioną.
Mechanizm rozpraszania  ja - c.d.
" Na powstanie tego mechanizmu mają wpływ powtarzające się
skrajne doznania i stany świadomości ( odloty i  doły ), oraz
przeciwstawne treści psychiczne dotyczące własnej osoby
( szmata   król życia ). Poza tym struktura  ja ulega
osłabieniu poprzez jednostronny i nierealny sposób adaptacji do
utraty kontroli nad zachowaniami nałogowymi (w oparciu o
mechanizmy obronne).
" Osoba uzależniona traci poczucie wpływu na bieg własnego
życia, ale tym bardziej pragnie sprawować kontrolę nad stanem
własnych emocji przy pomocy nałogowych zachowań. W
momentach gdy jej  ja jest zdominowane przez wyobrażenia o
własnej mocy i gdy nałogowo poprawia swoje samopoczucie,
zaczyna wierzyć w swą zdolność do sprawowania kontroli nad
własną sytuacją i do uratowania się przed klęską. Gdy trzez
wieje
traci te złudzenia, tak więc walka o panowanie nad zachowaniem
nałogowym staje się ostatnią formą obrony poczucia własnej
mocy i wartości osobistej.
7
Mechanizm rozpraszania  ja - c.d.
" Kluczowe doświadczenia osobiste u osoby uzależnionej
oscylują między poczuciem mocy i kontroli, a poczuciem
winy, wstydem i bezsilnością. Okresowe przerwy w
zażywaniu lub powstrzymywanie się o nałogu daje złudzenie
mocy, natomiast utrata kontroli nasila doświadczenia i
przekonania negatywne.
" Czasem próbą ratowania się przed upadkiem, rozumianym
jako utrata mocy i wartości, jest subiektywne wywyższanie
się (np. "duma alkoholika czy  honor hazardzisty ).
Przejawem tendencji do wywyższania się jest np. uporczywa
obrona przed wpływami innych ludzi (rodziny, przyjaciół,
terapeutów) nakłaniającymi do ograniczenia nałogu lub do
leczenia. Taka obrona przynosi paradoksalne poczucie
satysfakcji i mocy ("nie dałem się złamać"). Stanowi to
rozpaczliwą obronę złudzeń o osobistej wartości i mocy, lecz
uniemożliwia skorzystanie z możliwości przyjęcia pomocy.
Funkcjonowanie osoby uzależnionej
" Omówione trzy mechanizmy psychologiczne tworzą całościowy
system kontrolujący funkcjonowanie osoby uzależnionej. Dynamika
emocji zmuszająca do nałogowych zachowań, podporządkowanie
pracy umysłu tym pragnieniom oraz dezintegracja centrum
osobowości niezbędnego do kierowania zachowaniem, powodują, że
osoba uzależniona jest niezdolna do sprawowania skutecznej kontroli
nad nałogiem.
" Gdy sygnały o szkodach spowodowanych uzależnieniem przebiją się
jednak przez mechanizm iluzji i kontroli, to osoba uzależniona
zaczyna doznawać niepokoju, wstydu i poczucia winy oraz
postanawia, że ograniczy lub przerwie swoje zachowania.
Zrealizowanie tego zamiaru wymaga utrzymania przez jakiś czas w
strukturze  ja koncentracji uwagi i energii na tym postanowieniu
oraz podtrzymywania wewnętrznej ciągłości decyzji. Mechanizm
rozpraszania i rozdwajania  ja powoduje jednak dezintegrację tego
wewnętrznego wsparcia dla postanowienia i ciągłość
podtrzymywania decyzji zostaje przerwana. Decyzja traci swą moc i
pozostaje jedynie wspomnienie werbalnego aktu. Rozpoczyna się
proces nawrotu i następny cykl zażywania substancji lub nałogowego
zachowania.
8