Temat referatu:

Etapy rozwoju procesu poznania według Jean’a Piageta

























J. Piageta (1896-1980) przedstawia się często jako naukowca, który z biologa stał się psychologiem, aby następnie z badacza psychiki dziecięcej przekształcić się w teoretyka poznania. Szukając rozwiązania zasadniczych problemów rozwoju J. Piaget poświęcił się badaniom rozwoju psychicznego dziecka a w szczególności jego procesów poznawczych jak spostrzeganie, wyobraźnia, pamięć, poznanie przestrzeni, stosunki ilościowe, związki przyczynowo-skutkowe. Wyniki tych badań pozwoliły wyjaśnić jak, począwszy od elementarnego poznania zmysłowo-ruchowego, dzięki rozwojowi systemów myślowych, możliwe jest obiektywne rozumienie rzeczy i zjawisk. Badacz szukał odpowiedzi na najważniejsze pytanie: Jak narasta wiedza o świecie?

Rozwój jest dla J. Piageta ciągłą konstrukcją. Na każdym jego etapie kształtują się charakterystyczne struktury. Badanie tego rozwoju polega przede wszystkim na wykryciu specyfiki tych struktur i wyjaśnieniu kolejności i mechanizmu ich kształtowania się. Struktura stanowi pewien system przekształceń podlegających określonym prawom. J. Piaget podaje trzy podstawowe właściwości struktury:

1. stanowi ona całościowy system

2. jest systemem przekształceń

3. przekształcenia są skutkiem procesów regulacyjnych.

Dla piagetowskiej teorii rozwoju dziecka, wiek chronologiczny nie jest sprawą zasadniczą. O tym czy mamy do czynienia z istotnym stadium rozwoju, decydują trzy niezbędne warunki:

1. występowanie specyficznej, całościowej struktury

2. niezmienność następstwa struktur

3. każda struktura charakterystyczna dla stadium wyższego, stanowi wynik przekształcenia struktury poprzedniej i włączenia jej do nowej.

Piaget nie neguje możliwości przyspieszenia rozwoju przez oddziaływanie środowiska społecznego i nauczania, uważa jednak, że zmieniając tempo rozwoju nie można zmienić kolejności etapów rozwojowych lecz trzeba ją uwzględniać. Jak dotąd badania nie przyniosły odpowiedzi na pytanie, jakie są granice i skutki przyspieszania rozwoju. Można jednak przypuszczać, że przeciążenie układu nerwowego nadmiarem informacji może wywołać skutki negatywne dla prawidłowego funkcjonowania i dalszego rozwoju tego układu.

Piaget w drodze własnych badań podkreśla zasadniczą rolę zależności między organizmem a środowiskiem, jednocześnie wskazując konieczność ciągłej wymiany między tymi elementami. Podstawą tej wymiany są czynności regulacyjne, które przekształcają cechy i struktury organizmu oraz pomagają mu w dokonaniu wyboru środowiska i jego elementów, w sposób optymalny. W pracach dotyczących inteligencji i rozwoju umysłowego dziecka J. Piaget opisuje kolejno powstające struktury umysłu, kształtowane dzięki czynnościom wykonywanym na przedmiotach. Czynności te są koordynowane i tworzą schematy zmysłowo-ruchowe będące uogólnioną formą czynności.

Ogólnie charakteryzując teorię rozwoju procesu poznania J. Piageta można powiedzieć, że jest to ciągły proces zmierzający do osiągnięcia równowagi. Autor chce udowodnić, że kolejno powstające struktury poznawcze, od prostych systemów do ogólnego teorii, są systemami otwartymi, czyli każdy postęp poznania jest motorem dalszego postępu co nasuwa nowe pytania, hipotezy i poszukiwania.

Rozwój psychiczny, który rozpoczyna się w chwili narodzin a kończy w wieku dorosłym można porównać z procesem wzrostu i polega on przede wszystkim na dążeniu do równowagi. Z punktu widzenia funkcjonalnego, istnieją mechanizmy stałe dla każdego wieku oraz struktury zmienne o różnych postaciach w zależności od stopnia intelektualnego rozwoju.

Analiza tych struktur (form równowagi) wskazuje różnice poziomów zachowania. Na tej podstawie J. Piaget wyróżnia cztery etapy rozwoju.

I. - okres niemowlęctwa - przed rozwojem mowy i myślenia (od 1,5 do 2 lat)

II. - okres wczesnego dzieciństwa - intuicyjna inteligencja, spontaniczne uczucia, podporządkowanie dorosłym (od 2 do 7 lat)

III. - okres dzieciństwa - początki logiki, moralne i społeczne odczucia współdziałania (od 7 do 11-12 lat)

IV. - okres młodzieńczy - abstrakcyjne operacje intelektualne, kształtowanie osobowości, wchodzenie w społeczeństwo dorosłych (od 11-12 do 17-18 lat)



I Okres - niemowlęctwa

Piaget dzieli go na trzy fazy:

1. odruchów i pierwszych tendencji instynktowych oraz pierwszych emocji.

2. pierwszych nawyków ruchowych i zorganizowanych spostrzeżeń oraz pierwszych zróżnicowanych uczuć.

3. inteligencji praktycznej (sensoryczno-motorycznej).

Okres niemowlęctwa cechuje niezwykły rozwój umysłu. Inteligencja pojawia się znacznie szybciej niż mowa. Jest to inteligencja praktyczna, która dotyczy manipulowania przedmiotami a zamiast słów posługuje się „schematami działania”. Okres ten ma największe znaczenie dla całego późniejszego rozwoju. Podczas gdy w punkcie wyjściowym noworodek sprowadza wszystko do siebie (własnego ciała) to w punkcie końcowym - gdy zaczyna się mowa i myślenie, potrafi już lokalizować siebie jako jedno z ciał w poznawanym przez siebie świecie.

Tę rewolucję intelektualną charakteryzują cztery podstawowe procesy: konstrukcja kategorii przedmiotu i przestrzeni oraz przyczynowości i czasu. Są to kategorie praktyczne, odniesione do działania, a nie pojęcia myślowe.



II Okres - wczesnego dzieciństwa

Wraz z pojawieniem się mowy zachowania dziecka ulegają zmianie. Dzięki mowie dziecko może odtwarzać swoje przeszłe działanie pod postacią opowiadania i określać słowami działania przyszłe. Wynikają z tego trzy zasadnicze konsekwencje:

1. możliwość wymiany między jednostkami

2. pojawienie się właściwego myślenia, opartego na mowie wewnętrznej i systemie znaków

3. powiązanie działania z „doświadczeniami umysłowymi”.

W tym okresie życia występują trzy ogólne modyfikacje zachowań: socjalizacja, myśl, intuicja. Socjalizacja jest głównym skutkiem pojawienia się mowy dlatego, że staje się możliwa wymiana i stała komunikacja między jednostkami. Małe dziecko mówi nie tylko do innych ale też nieustannie mówi do siebie. Monologi te są porównywalne z tzw. mową wewnętrzną (myślą) dorosłych i młodzieży, stanowią uzupełnienie działania. Brak zróżnicowania u dziecka między własnym ja a rzeczywistością zewnętrzną prowadzi do wywyższania własnego punktu widzenia. Jednak podporządkowanie się dorosłym i umieszczenie ich ponad sobą powoduje, że dziecko dochodzi do kompromisu między tym wyższym punktem widzenia a swoim własnym.

Najbardziej przystosowaną do rzeczywistości postacią myślenia wczesnego dziecka, jest myślenie intuicyjne. Intuicja jest w pewnym sensie logiką wczesnego dzieciństwa. Dziecko zawsze twierdzi, nigdy nie udowadnia. Można wyróżnić tu dwa przypadki myślenia intuicyjnego:

1. praktyczną inteligencję, która przygotowuje pojęcia techniczne jakie będą się rozwijać aż do wieku dorosłego - dziecko jest tu często bardziej rozwinięte w zakresie działania niż mowy.

2. myślenie zmierzające do poznania ale w dziedzinie eksperymentalnej - dziecko zastępuje tu logikę intuicją.

Intuicja w porównaniu z logiką jest w mało stałej równowadze ale w porównaniu z czynnościami przedsłownymi okresu niemowlęctwa stanowią znaczne osiągnięcia.



III Okres dzieciństwa

Decydującym punktem zwrotnym w rozwoju umysłowym jest przeciętnie wiek 7 lat zbiegający się z początkiem okresu szkolnego. W każdym aspekcie życia psychicznego obserwuje się tu pojawienie nowych form organizacji, które utrwalają równowagę konstrukcji poprzednich okresów i zapoczątkowują szereg konstrukcji nowych.

Dziecko staje się tu zdolne do współdziałania ponieważ nie miesza już własnego punktu widzenia z punktem widzenia innych. Możliwe już stają się dyskusje i poszukiwanie uzasadnienia czy dowodów dla własnych twierdzeń. Dziecko staje się zdolne do początków refleksji - myśli zanim zacznie działać - a refleksja jest wewnętrznym rozważaniem, dyskusją z samym sobą. Na tym etapie w przypadku inteligencji chodzi o początki logiki rozumianej jako umiejętność skoordynowania punktów widzenia różnych jednostek jak i punktów widzenia tej samej jednostki.

W rozwoju myślenia wyłaniają się tu nowe formy interpretacji (skorygowane z poprzednich okresów). Jedną z najprostszych form tej interpretacji przyczynowo-skutkowej jest tłumaczenie przez identyfikację. Do wielkich zdobyczy tak przeobrażonego myślenia należy zdobycie czasu oraz przestrzeni, pojmowanych jako ogólne schematy myślenia a nie tylko działania czy intuicji. Intuicja będąca najwyższą formą równowagi jaką osiąga myślenie okresu wczesnego dzieciństwa (od 2 do 7 lat) ma odpowiedniki w operacjach myślenia po 7 roku życia. W tym wieku tworzy się cały szereg całościowych systemów, które przekształcają intuicję w różne operacje. Systemy te powstają w myśleniu dziecka w związku ze ścisłą odwracalnością tych operacji i osiągają przez to gotową, ostateczną strukturę.

W okresie drugiego dzieciństwa następują też głębokie przeobrażenia w uczuciowości, charakteryzuje się ona pojawieniem nowych uczuć moralnych (szacunek, sprawiedliwość, reguła) oraz organizacji woli. W miarę jak regulują się uczucia pojawia się wola. Jest ona wynikiem operacji rozumu, regulatorem energii, który stawia jedne dążenia ponad innymi. Wola pojawia się w momencie konfliktu tendencji czy intencji np. wybór między przyjemnością a obowiązkiem.

W opisywanym wcześniej okresie rozwoju istotnym regulatorem było zainteresowanie: wystarczyło zainteresować się pracą by znaleźć siły dla jej prowadzenia a brak zainteresowania wstrzymywał dopływ energii. W okresie trzecim takim regulatorem jest właśnie wola, która staje się odwracalna i dlatego można ją przyrównać do operacji: gdy obowiązek jest chwilowo słabszy od przyjemności, wola przywraca wartości zgodnie z ich hierarchią i tym samym prowadzi do przewagi słabszego dążenia. Działa więc tak samo jak logiczna operacja.



IV Okres - młodzieńczy

Dojrzewanie w okresie młodzieńczym instynktu płciowego cechują chwilowe zachwiania równowagi, które nadają charakterystyczne zabarwienie temu ostatniemu okresowi ewolucji psychicznej. Mogły by one odgrywać drugorzędną rolę gdyby nie to, że myślenie i uczuciowość powodują często przesadne ocenianie ich doniosłości.

Dziecko myśli konkretnie od problemu do problemu, i nie łączy swoich rozwiązań za pomocą ogólnych teorii, które wskazałyby na rozwiązanie. A w okresie młodzieńczym pojawia się zainteresowanie dla problemów nieaktualnych, niezwiązanych z realnością. Występuje tu łatwość tworzenia abstrakcyjnych teorii. Ta nowa forma myślenia wyłania się z myślenia konkretnego, charakterystycznego dla okresu drugiego dzieciństwa i przechodzi w tzw. myślenie formalne, gdzie logiczne operacje wkraczają na płaszczyznę samych idei. Myślenie konkretne stanowi wyobrażenie możliwego działania a myślenie formalne - wyobrażenie wyobrażenia możliwych działań. Formalne operacje są operacjami z wcześniejszego myślenia konkretnego ale zastosowane są do hipotez czy zadań.

Równolegle do rozwoju umysłowego rozwija się i utwierdza uczuciowe życie okresu młodzieńczego przez zdobycie osobowości i wtopienie się jej w społeczeństwo dorosłych. Osobowość kształtuje się pod koniec dzieciństwa wraz z organizacją reguł i wartości oraz utwierdzaniem woli, czyli w momencie kształtowania się „programu życia”. Dzięki rodzącej się osobowości jednostka stawia się na równi ze starszymi ale czuje się odmienna od nich wskutek budzącego się w niej nowego życia. Dlatego plany życiowe w tym okresie się pełne szlachetnych uczuć, wielkich projektów czy mistycznego zapału.

Społeczności okresu młodzieńczego są, jak pisze J. Piaget, społecznościami dyskutującymi, przebudowują wspólnie świat lub zwalczają świat rzeczywisty. Prawdziwa adaptacja do społeczeństwa dokona się automatycznie z chwilą kiedy młody człowiek przekształci się z reformatora w realizatora. Równowagę tę przyniesie praca zawodowa. Właściwa wiekowi młodzieńczemu metafizyka, pasje, wyobrażenia są zatem przygotowaniem do osobistej twórczości, istnieje bowiem ciągłość między kształtowaniem osobowości a późniejszym dziełem człowieka.



W rozwoju umysłowym występuje więc głęboka jedność procesów, począwszy od budowy świata praktycznego przez niemowlę za sprawą sensoryczno-motorycznej inteligencji i jej przedłużenia w postaci praktycznej inteligencji wczesnego dzieciństwa przez poznanie świata konkretnego w drugiej fazie dzieciństwa, aż do świata skonstruowanego w hipotetyczno-dedukcyjnym myśleniu wieku młodzieńczego.

Sprężyną działań na każdym szczeblu rozwoju jest uczuciowość, która nadaje wartość działaniom i reguluje energię. Ale uczuciowość jest niczym bez inteligencji, która podsuwa jej środki i rozjaśnia cele. W rzeczywistości - jak podkreśla Piaget - najwyższym dążeniem działania ludzkiego jest osiągnięcie równowagi, rozum, który wyraża najwyższą formę tego zrównoważenia jednoczy w sobie i inteligencję i uczuciowość.

















BIBLIOGRAFIA:



1. Stanisław Łojewski - „Elementy metodologii projektowania systemów przestrzennych”

2. Jean Piaget - „Studia z psychologii dziecka”.