ROZMNAŻANIE I ROZWÓJ, ETAPY ROZWOJU OSOBNICZEGO
Rozmnażanie, inaczej reprodukcja lub prokreacja, jest czynnością życiową, w wyniku której
powiększa się liczba osobników określonego gatunku. Rozmnażanie nie ma wpływu na
długość życia pojedynczego osobnika, natomiast jest konieczne dla przetrwania gatunku i
utrzymania ciągłości życia na Ziemi.
Człowiek rozmnaża się wyłącznie płciowo. Jest gatunkiem rozdzielnopłciowym (występują
osobniki płci żeńskiej i męskiej), z wyraz
nie zaznaczonym dymorfizmem płciowym
(zewnętrznymi cechami różnicującymi osobniki obydwu płci).
Proces powstawania gamet nazywany jest gametogenezÄ….
Powstawanie gamet wymaga redukcji o połowę ilości chromosomów w jądrze komórkowym.
Komórki ciała człowieka są diploidalne i zawierają 46 chromosomów, natomiast zarówno
plemniki, jak i komórki jajowe są haploidalne i zawierają 23 chromosomy. Dzięki temu, powstały
w wyniku połączenia gamet nowy organizm posiada prawidłową, diploidalną liczbę chromosomów.
Podział komórki zachodzący w trakcie powstawania gamet, w wyniku którego powstają
komórki potomne o zredukowanej o połowę liczbie chromosomów, nazywany jest mejozą.
Męski układ rozrodczy
Wewnętrzne narządy płciowe:
1. Jądra pełnią podwójną funkcję:
" wytwarzajÄ… plemniki,
" produkują męskie hormony płciowe (są gruczołami dokrewnymi).
Są narządem parzystym, położone są w mosznie, poza obrębem jamy brzusznej. Wewnątrz jąder
znajdują się liczne, kręte kanaliki nasienne, w których zachodzi proces powstawania plemników
(spermatogeneza).
2. Najądrza przylegają do jąder od góry, zachodzi w nich proces dojrzewania plemników
(spermiogeneza) oraz ich magazynowanie.
3. Nasieniowody - przewody, którymi wyprowadzane są dojrzałe plemniki, rozpoczynają się w
najądrzu, a kończą rozszerzeniem - bańką nasieniowodu, która z kolei przechodzi w
przewód wytryskowy uchodzący do cewki moczowej.
4. Cewka moczowa - ostatni odcinek dróg płciowych, wspólny dla układu moczowego i
rozrodczego, znajduje siÄ™ wewnÄ…trz prÄ…cia.
5. Gruczoł krokowy (prostata) - produkuje wydzielinę, której rolą jest zapewnienie
plemnikom odpowiedniego środowiska.
6. Pęcherzyki nasienne - wydzielają m.in. węglowodany będące z
ródłem energii dla
plemników.
Zewnętrzna narządy płciowe:
1. Prącie - jest narządem kopulacyjnym. Zakończone jest żołędzią prącia, w której znajduje
się otwór będący ujściem cewki moczowej. Wewnątrz znajdują się ciała jamiste - jest to
układ zatok, które w chwili podniecenia seksualnego wypełniają się krwią, powodując
erekcję (wzwód). Z zewnątrz prącie pokryte jest skórą, która nad żołędzią tworzy podwójny
fałd nazywany napletkiem.
2. Moszna - jest to rodzaj worka znajdującego się u podstawy prącia, wewnątrz którego
znajdują się jądra. Moszna zapewnia odpowiednią temperaturę do rozwoju plemników
(36°C). JÄ…dra powstajÄ… w jamie brzusznej i schodzÄ… do moszny w okresie życia pÅ‚odowego,
wyjątkowo niedługo po urodzeniu. Niezstąpienie jąder do worka mosznowego (wnętrostwo)
wymaga podjęcia odpowiedniego leczenia, gdyż prowadzi do niepłodności (w jamie
brzusznej jest zbyt wysoka temperatura do powstawania plemników).
Powstawanie plemników
Proces powstawania plemników nazywany jest spermatogenezą.
Spermatogeneza zachodzi wewnątrz jąder w kanalikach nasiennych. Przy ich wewnętrznej ścianie
znajdują się komórki, które są komórkami macierzystymi plemników (tzw. spermatogonia). W
wyniku różnych przemian oraz podziału mejotycznego powstają kolejno spermatocyty I rzędu,
spermatocyty II rzędu i na końcu spermatydy. Spermatydy są niedojrzałą postacią plemników i nie
mają zdolności ruchu. Z jednej komórki macierzystej powstają cztery spermatydy.
Spermatydy są transportowane wzdłuż kanalików nasiennych do przewodów znajdujących się w
najądrzach. Po drodze przechodzą szereg przemian, np. pozbywają się cytoplazmy i wykształcają
wić. Efektem jest powstanie w pełni dojrzałych plemników. Przemiany te zaczynają się już w
jądrze, ale główna ich część zachodzi w obrębie najądrza.
Proces przekształcania spermatyd w plemniki nazywany jest dojrzewaniem plemników lub
spermiogenezÄ….
Budowa plemnika
Dojrzały plemnik składa się z:
" główki, w której znajduje się jądro komórkowe. Na szczycie główki znajduje się akrosom
zawierający enzymy umożliwiające plemnikowi wniknięcie do komórki jajowej.
" witki umożliwiającej ruch. U nasady witki znajduje się wstawka, w której obecne są liczne
mitochondria.
Produkcja plemników rozpoczyna się w okresie pokwitania (13-16 lat) i może trwać do póz
nej
starości. Powstawanie plemników regulowane jest przez testosteron - męski hormon płciowy. U
młodych mężczyzn ilość plemników jest duża, póz
niej obniża się wraz z wiekiem.
Powstałe plemniki magazynowane są w najądrzu. Podczas stosunku płciowego wędrują przez
nasieniowód, łączą się z wydzieliną gruczołów pomocniczych i w chwili ejakulacji (wytrysku)
opuszczajÄ… organizm przez cewkÄ™ moczowÄ….
Wydzielina gruczołów pomocniczych wraz ze znajdującymi się w niej plemnikami nazywana jest
spermÄ… albo nasieniem.
Plemniki mogą być magazynowane w najądrzu do kilku tygodni. Po tym czasie są przez organizm
resorbowane. U młodych ludzi, w okresie pokwitania, gdy mechanizmy regulacyjne nie są
dostatecznie rozwinięte, plemniki opuszczają organizm w drodze polucji. Polucje (zmazy nocne) to
fizjologiczne zjawisko polegajÄ…ce na mimowolnych wytryskach nasienia podczas snu.
Żeński układ rozrodczy
Funkcje żeńskich narządów płciowych:
1. Jajniki pełnią podwójną rolę:
" dojrzewają w nich komórki jajowe,
" produkują żeńskie hormony płciowe: estrogen i progesteron (są gruczołami dokrewnymi)
Są parzystym narządem, leżą w obrębie miednicy po obydwu stronach macicy. Tuż pod
powierzchnią jajnika znajdują się liczne pęcherzyki, w których zachodzi dojrzewanie komórek
jajowych.
2. Jajowody - parzyste przewody, rozpoczynajÄ…ce siÄ™ rozszerzeniem zwanym lejkiem. Brzeg
lejka posiada wypustki, nazywane strzępkami. Mają one ułatwiać wychwycenie uwalnianej
z powierzchni jajnika komórki jajowej i skierowanie jej do dalszych części jajowodu. Tuż za
lejkiem znajduje się część zwana bańką jajowodu. Jajowody uchodzą do macicy.
Wewnętrzna powierzchnia jajowodu pokryta jest urzęsionym nabłonkiem.
3. Macica - jest miejscem rozwoju zarodkowego i płodowego. Kształtem przypomina gruszkę
i wyróżnia się w niej dno (górna ścianka), trzon (część środkowa) i szyjkę (część dolna).
Ściany macicy mają budowę trójwarstwową:
" warstwę zewnętrzną stanowi błona surowicza (otrzewna),
" warstwa środkowa utworzona jest przez mięśnie gładkie, dzięki którym narząd ten może się
rozciągać w czasie ciąży i kurczyć po jej zakończeniu,
" wewnętrzna część to błona śluzowa, której grubość zmienia się w zależności od fazy cyklu.
4. Pochwa jest narządem kopulacyjnym oraz kanałem, przez który następuje poród. Ściana
pochwy otoczona jest warstwą mięśni, dzięki którym jest ona elastyczna. Wewnętrzna
powierzchnia wyścielona jest błoną śluzową. Do momentu podjęcia współżycia seksualnego
błona śluzowa w okolicy ujścia pochwy tworzy fałd zwany błoną dziewiczą.
Powstawanie komórki jajowej
Podobnie jak w przypadku plemników, komórki jajowe powstają z diploidalnych komórek
macierzystych. Przebieg mejozy jest jednak nieco inny - podziały są nierównomierne i w efekcie
powstaje tylko jedna komórka jajowa. Pozostałe trzy komórki, zwane ciałkami kierunkowymi
albo polocytami, ginÄ….
Powstawanie komórek jajowych nazywane jest oogenezą.
Oogeneza zachodzi w dwóch etapach:
"' Etap I, czyli początek oogenezy przypada na okres życia płodowego. Wtedy komórki
macierzyste rozpoczynają podział mejotyczny. Zaraz na samym początku (w profazie I)
podział zostaje zatrzymany, a komórki w tym stadium nazywane są oocytami I rzędu. Wraz
z sąsiadującymi komórkami tworzą pęcherzyk  tzw. pęcherzyk Graafa i pozostają w
niezmienionej formie aż do okresu dojrzewania.
Przychodząca na świat dziewczynka ma już zdeterminowaną liczbę przyszłych komórek
jajowych.
"' Etap II rozpoczyna się w okresie dojrzewania (11-13 lat). Wtedy, pod wpływem hormonów
produkowanych przez przysadkę mózgową, rozpoczyna się cykliczne dojrzewanie komórek
jajowych. Dojrzewanie polega na dokończeniu wstrzymanego podziału komórkowego. W
czasie jednego cyklu płciowego dojrzewa zazwyczaj tylko jedna komórka jajowa, stąd
większość oocytów I rzędu nie zostaje nigdy wykorzystana.
Mejoza towarzysząca oogenezie jest najdłużej trwającym podziałem komórkowym -
rozpoczyna się w czasie życia płodowego, a kończy wraz z uwalnianiem poszczególnych
komórek jajowych (aż do okresu przekwitania).
Dojrzała komórka jajowa jest największą komórką w organizmie, ze względu na dużą ilość
cytoplazmy i zgromadzonego w niej materiału zapasowego. Otoczona jest dwoma osłonkami:
" osłonką przejrzystą przylegająca do komórki jajowej,
" wieńcem promienistym - są to komórki pochodzące z pękniętego pęcherzyka Graafa,
otaczające komórkę od zewnątrz.
Przebieg cyklu menstruacyjnego
Cykl menstruacyjny, zwany też cyklem miesięcznym albo cyklem płciowym, to szereg zmian
mających na celu przygotowanie organizmu kobiety do ciąży. Zmiany te przede wszystkim
obejmujÄ…:
" dojrzewanie i uwolnienie komórki jajowej,
" przygotowanie macicy do zagnieżdżenia się zarodka.
Przeciętny cykl trwa 28 dni. Początek cyklu to pierwszy dzień miesiączki (inaczej menstruacji). W
połowie cyklu (około 14 dnia) dochodzi do uwolnienia komórki jajowej.
Pęknięcie pęcherzyka na jajniku i uwolnienie dojrzałej komórki jajowej nazywane jest
owulacjÄ… albo inaczej jajeczkowaniem.
Cykl menstruacyjny podlega kontroli hormonalnej. Hormony wpływające na przebieg cyklu to:
Hormony gonadotropowe produkowane przez przysadkę mózgową:
"' hormon pęcherzykowy (FSH) wpływa na dojrzewanie komórki jajowej, powoduje rozwój
i powiększanie pęcherzyka Graafa,
"' hormon luteinizujący (LH) powoduje pęknięcie pęcherzyka i uwolnienie komórki jajowej.
Hormony produkowane w obrębie jajnika:
"' estrogen - hormon produkowany przez dojrzewający na jajniku pęcherzyk Graafa,
przygotowuje błonę śluzową macicy do zagnieżdżenia zarodka - powoduje jej pogrubienie,
rozpulchnienie i zwiększa ukrwienie dzięki rozwojowi naczyń krwionośnych,
"' progesteron - hormon produkowany przez ciałko żółte, będące blizną po pękniętym
pęcherzyku Graafa, wspomaga działanie estrogenu w rozbudowie błony śluzowej macicy,
warunkuje zagnieżdżenie się zarodka i podtrzymuje ciążę.
Owulacja dzieli cykl menstruacyjny na dwie fazy: fazę pęcherzykową (przed owulacją) i fazę
ciałka żółtego (po owulacji).
Przebieg zdarzeń w fazie pęcherzykowej:
W pierwszych dniach cyklu przysadka mózgowa rozpoczyna produkowanie hormonu
pęcherzykowego (FSH). Wzrastający poziom FSH powoduje rozwój znajdujących się na
jajniku pęcherzyków Graafa. Pobudzonych zostaje kilka z nich, ale przeważnie tylko jeden
dochodzi do pełnej dojrzałości. Znajdująca się wewnątrz komórka - oocyt I rzędu przystępuje do
kontynuacji wstrzymanego podziału i przekształca się w komórkę jajową. Jednocześnie pęcherzyk
powiększa się (jest wyraz
nie widoczny na powierzchni jajnika).
Rozwijający się pęcherzyk Graafa produkuje estrogen. Im większy pęcherzyk, tym więcej
wydziela on estrogenu, dlatego poziom tego hormonu wzrasta. Pod wpływem działania estrogenu
błona śluzowa macicy rozpulchnia się, ulega pogrubieniu i staje się lepiej ukrwiona.
Przysadka mózgowa kontroluje ilość estrogenu we krwi. Odpowiednio wysoki poziom hormonu
jest dla niej informacją o dojrzałości komórki jajowej. Powoduje to gwałtowny wyrzut hormonu
luteinizującego (LH), wywołującego owulację. Zdarzenie to ma miejsce około 14 dnia cyklu.
Przebieg zdarzeń w fazie ciałka żółtego (w przypadku gdy nie dochodzi do zapłodnienia):
Na jajniku w miejscu po pękniętym pęcherzyku tworzy się ciałko żółte. Rozpoczyna ono produkcję
progesteronu. Jednocześnie ilość estrogenu zaczyna spadać. Uwolniona komórka jajowa dostaje
się do jajowodu, gdzie w ciągu 24 godzin może ulec zapłodnieniu. Po tym czasie, jeśli do
zapłodnienia nie doszło, ulega degeneracji i zostaje przez organizm zresorbowana. Ciałko żółte na
jajniku zabliz
nia siÄ™ i staje siÄ™ coraz mniejsze. Tym samym produkuje coraz mniej progesteronu,
jego poziom we krwi zaczyna spadać.
Odpowiednio niski poziom progesteronu jest sygnałem dla przysadki mózgowej, że nie doszło do
ciąży i trzeba próbę prokreacji podjąć na nowo. Cykl menstruacyjny kończy się. Po upływie około
28 dni przysadka ponownie rozpoczyna produkcję FSH i organizm wchodzi w następny cykl.
Pod sam koniec cyklu pod wpływem niskiego poziomu progesteronu naczynia krwionośne w
śluzówce macicy obkurczają się prowadząc do obumierania komórek. Martwe komórki ulegają
złuszczeniu, co objawia się krwawieniem zwanym miesiączką lub menstruacją. Miesiączka
rozpoczyna siÄ™ w pierwszym dniu nowego cyklu.
Komórki jajowe dojrzewają w poszczególnych cyklach na przemian w prawym i w lewym jajniku.
W wyjątkowych przypadkach może dojść do uwolnienia komórek z obydwu jajników jednocześnie.
W przypadku gdy dochodzi do zapłodnienia, zarodek rozpoczyna wydzielanie hormonu -
gonadotropiny kosmówkowej, która wpływa na podtrzymanie funkcji ciałka żółtego. Przekształca
się ono w ciałko żółte ciążowe i przez pierwsze trzy miesiące ciąży produkuje progesteron. Hormon
ten warunkuje utrzymanie ciąży. Po trzech miesiącach funkcje ciałka żółtego przejmuje łożysko.
Cykle menstruacyjne rozpoczynają się w życiu kobiety w okresie pokwitania (11-13 lat), a kończą
w okresie menopauzy, inaczej klimakterium (50-55 lat).
Zapłodnienie
Zapłodnienie (łac. fertilisatio)  połączenie się komórek rozrodczych (męskiej i żeńskiej), w
wyniku czego powstaje nowa  nazywana zygotÄ….
U ssaków zapłodnienie może być skutkiem kopulacji pomiędzy osobnikami przeciwnych płci.
Warunkiem poczęcia jest wniknięcie plemnika do komórki jajowej. Ma to miejsce w najczęściej w
bańce jajowodu, aczkolwiek może dojść do połączenia gamet w innym odcinku układu rozrodczego
kobiety. Powstanie zygoty jest też pożądanym wynikiem inseminacji lub metody in vitro.
Podczas łączenia komórek dochodzi do przekazania potomstwu czynników dziedziczenia
zawartych w gametach (genów) pochodzących od obydwu organizmów rodzicielskich. Wynikiem
zapłodnienia, do którego u ludzi dochodzi zwykle pomiędzy 10 a 18 dniem cyklu miesiączkowego
kobiety, jest ciąża. Współcześnie naukowcy postrzegają zapłodnienie jako proces ciągły, trwający w
przypadku człowieka 12 24 godzin  nie sposób wyróżnić konkretnego  momentu zapłodnienia .
Ontogeneza to rozwój osobniczy organizmu, obejmujący ogół zmian zachodzących od
momentu jego pwostania aż do śmierci.
Ontogenezę człowieka podzielić można na dwa podstawowe etapy:
" Okres prenatalny to okres od momentu poczęcia do porodu. W tym czasie zachodzą
procesy kształtowania się organizmu i jego intensywny rozwój. Odbywa się wewnątrz
macicy, a zarodek, a póz
niej płód jest pod każdym względem zależny od organizmu matki.
" Okres postnatalny to okres rozpoczynający się narodzinami a kończący śmiercią
człowieka. Zaraz po urodzeniu dziecko jest niesamodzielne i wymaga stałej opieki ze strony
osób dorosłych, najlepiej matki. Wraz z upływem czasu zakres opieki ulega zmniejszeniu aż
do uzyskania pełnej samodzielności pod koniec wieku młodzieńczego. Wtedy też
zakończony zostaje rozwój człowieka.
W życiu człowieka wyróżnia się następujące okresy rozwojowe:
I. Okres zarodkowy (do 1 tygodnia ciąży)
Wkrótce po powstaniu, zygota zaczyna się dzielić, rozpoczynając z chwilą pierwszego podziału
okres zarodkowy. Zarodek jeszcze w jajowodzieprzechodzi stadium moruli (pierwsze 3-4 dni od
zapłodnienia) i jako blastula trafia do macicy. Tu  leżakuje przez następne 3-4 dni, przechodząc
stadium blastocysty z maksymalnym blastocelem wewnątrz, a po zaniku osłonki przejrzystej (zona
pellucida) w stadium trofoblastu (zmiana funkcjonalna).
Komórki na biegunie zarodkowym (zwykle tam gdzie jest mniej materiałów zapasowych), bardzo
szybko się mnożą tworząc wewnątrz węzeł zarodkowy a na powierzchni, początkowo syncytialny
trofoblast. Po uzyskaniu bezpośredniego kontaktu ze śluzówką macicy, zwykle ok. 10-12 dnia od
zapłodnienia, trofoblast wżera się w jej miąższ (koniec etapu jaja płodowego) i stopniowo pokrywa
się kosmkami (kosmówka kosmata). Macica ze swej strony tworzy doczesną podstawową. Gdy w
to miejsce po stronie zarodka dołączą komórki mezodermy (naczynia krwionośne, krew i tkanka
łączna) powstanie w 4. tygodniu łożysko typu krwiokosmówkowego.
Tymczasem węzeł zarodkowy rozwarstwia się tak że od strony trofoblastu (tej wgłębiającej się w
macicę) pojawia się kolejna przestrzeń wypełniona płynem i na całej powierzchni pokryta
ektodermą  to początek owodni. Po stronie blastocysty, pod ektodermą leży drugi listek zarodkowy
 endoderma. W tym momencie te dwie, w sumie niewielkie warstwy komórek, stanowią właściwy
zarodek w stadium gastruli. W dalszej kolejności pojawiają się komórki mezodermy i wciskają się
między warstwę ektodermy a endodermy. Około 15. dnia zarodek ma już trzy listki zarodkowe.
Endoderma rozwija się tworząc pęcherzyk żółtkowy wtórny (pusty gdyż jajo człowieka jest
oligolecytalne) oraz omocznię, natomiast owodnia rozrasta się otaczając zarodek i pozostałe błony
płodowe.
Tymczasem zarodek rośnie a przy okazji postępuje różnicowanie tkankowe i organogeneza
kończąca się w 8-9 tygodniu, powstaniem szpiku w kości ramieniowej (koniec etapu zarodka,
początek etapu płodu; niektórzy kończą tę fazę dopiero w 75 dniu). Ze względu na
niebezpieczeństwo powstania przyszłych wad płodu, należy w tym czasie wykonać profilaktyczne
badania na obecność antygenów przeciw cytomegalii, toksoplazmozie oraz różyczce.
Kalendarium (ą tydzień)
1. 4 - 5 tydzień - Zarodek ma ok. 4 mm długości i łączy się z łożyskiem pępowiną. Początek
rozwoju szkieletu i układu mięśniowego oraz nerwowego  stadium pozbawionej nerwów
cewki nerwowej. Pojawiają się zawiązki kończyn, nerek, tchawicy i płuc, wątroby i trzustki,
oczu i uszu.
2. 6 - 7 tydzień - Na początku 6 tygodnia zarodek ma ok. 6 mm a pod koniec 7 tygodnia już
ok. 12 mm długości wraz z ogonem. Dobrze widać gdzie powstanie głowa, pojawiają się
zaczątki serca które ma jeszcze stosunkowo prostą budowę (rybio-płazią) i składa się z
zatoki żylnej, przedsionka, komory i stożka tętniczego tworzących jeden ciąg. Z ciała
sterczą wypustki kończyn a pod koniec okresu zaczątki spiętych błoną pławną palców i
widoczne przez skórę ślady oczodołów. Wewnątrz różnicują się komórki gonad.
3. 8 - 9 tydzień - Zarodek waży ok. 1,2 - 1,5 grama i dochodzi do 3 cm długości. Z części
mózgowej wychodzi 12 par nerwów czaszkowych, unerwiających głowę oraz niektóre
narządy wewnętrzne. Kolejne nerwy powstają w dół, wzdłuż rdzenia kręgowego. Możliwe
są ruchy, ale nie odruchy, gdyż nerwy czuciowe zaczynają się tworzyć mniej więcej 2-3
tygodnie póz
niej (brak osłonek mielinowych znacznie ogranicza ich użyteczność). Na
głowie pojawiają się zawiązki nosa i uszu. Przestaje rosnąć ogon w efekcie wkrótce zostaje
przykryty przez część pośladkową. Początki kostnienia.
II. Okres płodowy
Płód jest to stadium rozwojowe zarodka, rozpoczynające się od ok. 12 tygodnia od chwili
rozpoczęcia się ciąży.
" Szósty tydzień - W tym czasie zarodek jest już wyodrębniony z otaczających go błon
płodowych i rozpoczyna się kształtowanie jego narządów zarówno wewnętrznych jak i
zewnętrznych. Oczy są bardzo szeroko rozstawione i przykryte powiekami. Zarodek
przypomina nieco kijankę z ugiętym tułowiem i ogonem, bije mu serce i posiada mózg. Inne
główne narządy jeszcze się rozwijają w tym nerki i wątroba. Głowa zarodka nabiera
wyraz
niejszych kształtów. Zarodek mierzy od 2 do 4 mm.
" Ósmy tydzień - Zaczynają uwidaczniać się rysy twarzy, zarodek ma już język i nozdrza.
Można zauważyć czubek nosa. Płód zaczyna się poruszać, jednak matka jeszcze tego nie
odczuwa. Zarodek mierzy ok. 3 cm.
" Trzeci miesiąc to okres, kiedy płód ma około 9-10 cm. Jego palce są w pełni wykształcone.
Można określić jego płeć za pomocą badania USG. Zaczyna przypominać człowieka.
Powieka zaczyna pokrywać oko, a na palcach u nóg i rąk rosną już paznokcie. Płód ma
nieproporcjonalnie dużą głowę w stosunku do tułowia. Słabo wykształcony nos. Oczy i nos
są już dobrze widoczne. W dziąsłach formują się zawiązki zębów. Zaczyna działać układ
nerwowy.
" Czwarty miesiąc - Płód nadal się powiększa. Osiąga długość 15-16 cm i waży 120-125 g.
Zaczyna wykonywać pierwsze ruchy. Zaczyna też ssać palec i połykać płyn owodniowy.
Pojawia się u niego zmysł smaku. Płód potrafi już robić różne miny, np. marszczy czoło,
wydyma policzki. Posiada też linie papilarne  oznakę jego niepowtarzalności. W mózgu w
ciągu minuty tworzy się 250 tysięcy komórek nerwowych. Jego serce przepompowuje 24
litry krwi na dobę. Płód zaczyna słyszeć dz
więki z zewnątrz.
" Piąty miesiąc - Długość płodu wynosi 23-30 cm, waga to ok. 280-300 g. W tym okresie
matka zaczyna wyczuwać ruchy płodu. Jest to okres, kiedy jego skóra grubieje i pokrywa się
delikatnymi włoskami, zwanymi meszkiem.
" Szósty miesiąc - Płód ma ok. 30 cm i waży 600-640 g. Ma delikatne brwi i rzęsy. Staje się
podobny do noworodka  chociaż jest jeszcze dużo szczuplejszy, ponieważ dopiero teraz
zaczęła się odkładać tkanka tłuszczowa. W tym miesiącu (22 tydzień) rodzą się najmłodsze
wcześniaki, które przeżywają.
" Siódmy miesiąc - Początek III trymestru ciąży  jest to bardzo ważny miesiąc, od którego
zależy to, czy dziecko urodzi się pośladkowo. Powinno się jednak odwrócić głową na dół.
Siódmy miesiąc to także czas intensywnego rozwoju mózgu i różnicowania osobowości.
Płód powinien ważyć w granicach 1200g-1900 g (odchylenia od normy nie są objawami
patologii) i mieć ok. 35-40 cm długości. Urodzenie po 28 tygodniu ciąży daje duże szanse
na przeżycie.
" Ósmy miesiąc - Płód ustawiony jest pozycją do porodu, zanika meszek płodowy, oczy są
niebieskie. Waży ok. 2,5 kg i mierzy 50 cm. Tkanka tłuszczowa osiąga już ostateczną
grubość.
" Dziewiąty miesiąc - Jest to czas, kiedy płód powinien ważyć ok. 3,5 kg, i mieć ok. 55 cm
długości. Zanika meszek, skóra różowieje. Płód jest gotowy do przyjścia na świat.Jest już
odwrócony głową w dół. Zaczyna coraz bardziej kopać; widać jak się przemieszcza.
Poród płodu o masie mniejszej niż 500 g przed 22 tygodniem ciąży (jest to uwarunkowane
osiągnięciami medycyny na polu utrzymania wcześniaka przy życiu) traktowane jest jako
poronienie, ze względu na skrajną niedojrzałość organizmu, uniemożliwiającą samodzielne życie
poza organizmem matki. Poród po 22 tygodniu ciąży, przy masie noworodka powyżej 500 g,
uznawany jest za poród przedwczesny wcześniaka o skrajnie niskiej masie urodzeniowej.
III. Okres noworodkowy
Okres noworodkowy jest czasem, w którym następuje pełne przystosowanie dziecka do
zmienionych warunków po urodzeniu. U noworodków donoszonych okres ten wynosi 28 dni, u
wcześniaków może ulec wydłużeniu.
Noworodek śpi około 21 godzin na dobę (występują jednak duże odchylenia osobnicze), budząc się
tylko w porach karmienia. Wyodrębnienie tego okresu z niemowlęctwa jest konieczne ze względu
na trwający w tym czasie okres adaptacji młodego organizmu do życia w nowym środowisku.
NaukÄ… zajmujÄ…cÄ… siÄ™ problemami zdrowotnymi tego okresu jest neonatologia. Noworodek jest
bezsilny i bezbronny wobec otoczenia. Po ok. 2 tygodniach życia rozpoznaje głosy bliskich.
Zachodzi przełom hormonalny, zmiana obrazu krwi, przepuszczalność błony jelitowej. Dziecko jest
podatne na infekcje, ma podwyższoną ciepłotę ciała. Ma wrodzone odruchy chwytne i ssania. Okres
ten kończy się wraz ze stabilizacją układów oddychania, krążenia, wydalania i gdy następuje
wyrównanie urodzeniowej masy ciała, póz
niej odpada pępowina, występuje obfita podściółka
tłuszczowa.
IV. Okres niemowlęcy
Wyodrębnienie okresu niemowlęctwa jest ważne z uwagi na mnogość i intensywność przemian
zachodzących w organizmie dziecka w tym czasie. Pierwszy miesiąc życia dziecka jest okresem
noworodkowym. Termin ten obejmuje okres od urodzenia (noworodek) do momentu kiedy potrafi
ono samodzielnie utrzymać postawę pionową (pionizacja).
Okres ten trwa około 12 miesięcy. W okresie tym następuje intensywny rozwój fizyczny,
umysłowy oraz psychiczny. Niemowlę odżywiane jest naturalnym pokarmem matki (do 6.
miesiąca życia). Według najnowszych standardów karmione powinno być na żądanie. Po 6.
miesiącu wprowadzane są do karmienia niemowlęcia pokarmy obce, początkowo papki, następnie
pokarmy stałe.
" Około 2./3. miesiąca niemowlę zaczyna wydawać pierwsze nieartykułowane dz
więki  jest
to tzw. głużenie, potrafi także ruszać głową na boki, położone na brzuchu unosi wysoko
głowę, a uśmiech dziecka staje się coraz bardziej świadomy.
" Około 6. miesiąca zaczyna dz
więki formułować bardziej świadomie (tzw. gaworzenie), z
pozycji na plecach trzymane za rÄ…czki podciÄ…ga siÄ™ do siedzenia, chwyta wszystko co jest w
jego zasięgu i posługuje się już obiema rękami.
" Około 7. miesiąca pojawiają się zęby mleczne, niemowlę wydaje dz
więki sylabowe
powtarzając te same sylaby, rozpoznaje usłyszane słowa i kojarzy je z przedmiotami, a także
reaguje na swoje imiÄ™.
W pierwszym okresie niemowlę przesypia większość dnia, przerywając sen jedynie na karmienie,
stopniowo zmniejszając długość snu do 12. godzin w nocy i paru godzin w ciągu dnia. Aktualnie
rekomendowana długość snu niemowląt (4 11 miesięcy) wynosi od 12 do 15 godzin na dobę.
Opisany rozwój niemowlęcia jest pewną normą przeciętną, natomiast indywidualny rozwój zależy
od wielu czynników, w tym genetycznych.
Niemowlęta poznają otaczającą je rzeczywistość przede wszystkim poprzez zmysły,
dominującym kanałem poznawania jest wówczas zmysł dotyku. W czasie trwania danego
okresu stopniowo poszerza się zakres możliwości poznawczych dziecka, w związku z tym pod
koniec danego okresu rozwojowego jego działania stają się mniej odruchowe, bezwolne, stopniowo
nabierając celowości.
V. Okres poniemowlęcy - wczesne dzieciństwo to okres pomiędzy 1. a 3. rokiem życia
człowieka.
Dawniej niemowlę, a teraz dziecko osiąga poziom ostrości wzroku charakterystycznego dla
człowieka dorosłego.
" W 2. roku życia uczy się dostrajać swoje ruchy do kształtu przedmiotów, ich wielkości i
oddalenia. Ma większą koordynację. Bardzo często dziecko w tym okresie naśladuje ruchy i
czynności otaczających go osób. Dziecko uczy się mówić, również ma bogatą mimikę i
gestykulację. W tym wieku, gdy dopiero uczy się wymowy, słowa są zniekształcone i
trudno je zrozumieć.
" W 3. roku życia dziecko wypowiada się poprawnie i w jego  słowniku jest 1000 1500
słów.
Wiek poniemowlęcy to drugi i trzeci rok życia. Tempo rozwoju somatycznego jest teraz znacznie
wolniejsze, mniejsze jest zapotrzebowanie na pokarmy, znika podskórna tkanka tłuszczowa,
dziecko staje siÄ™ znacznie szczuplejsze, ale za to sprawniejsze. Dziecko doskonali swojÄ… motorykÄ™ i
mowę, przez co staje się bardziej niezależne, samodzielne, poznaje otoczenie.
CharakterystycznÄ… cechÄ… dziecka w tym okresie jest ogromne zapotrzebowanie na ruch.
Nazywamy to  głodem ruchu i wrażeń . Dzieci z
le znoszą monotonne zajęcia  z trudem skupiają
się nad jedną czynnością na dłużej. Wielka ruchliwość prowadzi do zmęczenia, trzeba więc dbać,
by dziecko dużo spało.
W okresie poniemowlęcym dzieci chorują zazwyczaj na choroby zakaz
ne. Obecnie szczepienia
wyeliminowały większość tych chorób. Zwiększają się także ilości urazów. Dziecko ruchliwe
pozbawione doświadczenia wykazuje brak rozwagi i na przykład dotyka płomienia świecy, czy
skacze ze znacznej wysokości, ponieważ nie umie jej ocenić.
W trzecim roku życia dziecko zaczyna stawiać pytania: Co to jest?
W tym okresie dziecko powinno już opanować świadome oddawanie moczu i kału. Uzębienie
mleczne ustala się w pełnym zakresie (20 zębów). W związku z tym zmienia się sposób żywienia
dziecka, które coraz bardziej przechodzi z pokarmów papkowatych i półstałych na stałe.
VI. Dzieciństwo
1. Okres przedoperacyjny (od 2 do 7 lat)
Schematy poznawcze dziecka zaczynają rozwijać się w kierunku nowych, coraz bardziej złożonych
struktur. W tym wieku u dziecka pojawia się nowy typ myślenia  myślenie konkretne (dosłowne
podejście do obserwowanej rzeczywistości, brak myślenia abstrakcyjnego  oderwanego od
konkretu) i wyobrażeniowe (polegające na tworzeniu się w umyśle dziecka umysłowych
reprezentacji, mentalnych schematów reprezentujących konkretne obiekty, zdarzenia). Na danym
etapie dziecko powoli zaczyna odrywać swoje myślenie od konkretów, rozumienie rzeczywistości
zaczyna coraz bardziej zależeć od procesów myślowych pośrednio powiązanych z doświadczeniem.
Chociaż myślenie dziecka wciąż dotyczy jednostkowego przypadku, czynności umysłowe
zaczynają być związane z symbolicznymi procesami myślowymi  stają się uwewnętrznione.
Myślenie na tym etapie życia określane jest jako egocentryczne (dziecko przyjmuje siebie za
główny punkt odniesienia, jest silnie skoncentrowane na sobie).
2. Okres operacji konkretnych (od 7 do 11 lat)
Na tym etapie pojawia się umiejętność logicznego rozumowania. Wyobrażenia dziecka stają się
coraz bardziej ograniczone zasadami rozumowania, takimi jak przyczyna  skutek. Chociaż
myślenie dziecka wciąż zależne jest jeszcze od bezpośredniego doświadczenia, następuje rozwój
wyższych struktur poznawczych, kształtują się podstawowe pojęcia.
VII. Dojrzewanie
Okres życia między dzieciństwem a dorosłością, charakteryzujący się przeobrażeniami w budowie i
wyglądzie ciała (dojrzewanie biologiczne), psychice  kształtowaniu osobowości (dojrzewanie
psychiczne), postawach wobec własnej i drugiej płci (dojrzewanie psychoseksualne), pełnieniu roli
społecznej (dojrzewanie społeczne).
Dojrzewanie jest uzależnione od czynników genetycznych, płciowych, środowiskowych,
klimatycznych, kulturowych.
Fazy dojrzewania:
1. Przygotowawcza faza przedpokwitaniowa (prepubertalna).
2. Faza dojrzewania właściwego (pubertalna).
3. Popokwitaniowa faza dorastania (postpubertalna).
Dojrzewanie dziewczÄ…t
Dojrzewanie dziewczyny to zmiany fizyczne, ale także psychiczne i emocjonalne. Pierwsze objawy
dojrzewania mogą pojawić się między 9., a 14. rokiem życia. Menarche, czyli pierwsza miesiączka
to znak, że pokwitanie dziewcząt się rozpoczęło. Zanim jednak pierwsze krwawienie wystąpi,
pojawiają się także inne zmiany, a po pierwszej miesiączce dojrzewanie płciowe dziewczyny się nie
kończy.
Fazy dojrzewania dziewczÄ…t
Pokwitanie dziewcząt i chłopców jest wywołane uaktywnieniem produkcji hormonów płciowych.
Podwzgórze uaktywnia produkcję gonadotropin (LH i FSH) przez przysadkę. U dziewczynek
początkowo pojawia się hormon o nazwie estriol, póz
niej inne estrogeny oraz progesteron.
Pierwszymi zwiastunami dojrzewania jest przybranie na wadze oraz zwiększenie wzrostu, co
dzieje się około 9.  14. roku życia. Mogą się pojawić pierwsze, delikatne włosy na wargach
sromowych. Pocenie się jest intensywniejsze niż w dzieciństwie, pot zaczyna mieć nieprzyjemny
zapach.
Dorastanie nastolatek
Nastolatka coraz bardziej interesuje się swoim ciałem, zwracając jednocześnie dużą uwagę na swój
wyglÄ…d.
W miarę dojrzewania pojawiają się dalsze zmiany. Pokwitaniowy skok wzrostu, między 9., a 13.
rokiem życia, jest mniej gwałtowny niż podczas dojrzewania chłopców, jednak nadal obecny.
Zmienia się także sylwetka dziewczynki, przekształcając się w kobiecą figurę. Biodra stają się
szersze, talia węższa, a kształty zaokrąglone. Także rysy twarzy stają się bardziej  dorosłe .
Pojawia się telarche, czyli dojrzewanie gruczołów sutkowych. Piersi stają się coraz bardziej
zaokrąglone, a otoczka wokół sutka nabiera intensywniejszego koloru. Owłosienie łonowe staje się
obfitsze. Takie zmiany sÄ… klasyfikowane jako faza przedpokwitaniowa.
W fazie pokwitania właściwego, między 10., a 16. rokiem życia, zewnętrzne narządy płciowe, czyli
wargi sromowe, powiększają się. Pubarche, czyli pojawienie się owłosienia łonowego, następuje
około 2 lata po rozpoczęciu rozwoju piersi. W tym czasie można zauważyć także owłosienie pod
pachami. Menarche występuje około 12.  16. roku życia. Początkowo jest ona nieregularna i może
być bolesna. Z czasem staje się zazwyczaj regularniejsza i często także mniej bolesna. Niestety u
niektórych kobiet miesiączka jest bolesna i nieregularna także po okresie dojrzewania. Jeśli
krwawienie miesięczne jest szczególnie obfite i bolesne, należy zgłosić się do ginekologa.
Zakończenie dojrzewania u dziewcząt
W momencie ustabilizowania się cyklu menstruacyjnego, zazwyczaj około 12.  14. roku życia,
można powiedzieć, że dojrzewanie płciowe dziewczynek zakończyło się. Pełna dojrzałość fizyczna
i emocjonalna nadchodzi jednak dopiero około 20. roku życia. Wtedy piersi osiągnęły już swoje
docelowe kształty, owłosienie pojawiło się w okolicach narządów płciowych, pod pachami, w
mniejszej ilości na nogach i rękach, włosy łonowe są gęste i kręcone. Osiągnięty zostaje w tym
czasie także ostateczny wzrost.
Duża ilość hormonów płciowych zwykle niekorzystnie odbija się na stanie skóry, gdyż powoduje
ona nadmierną produkcję łoju. Zarówno u dziewczynek, jak i u chłopców pojawia się trądzik
młodzieńczy. Nadmierna ilość hormonów może także skutkować brakiem równowagi emocjonalnej
i wywoływać tzw. bunt nastolatka.
Dojrzewanie chłopca
Dojrzewanie to zmiany fizyczne, psychiczne, społeczne i hormonalne zmieniające dziecko w
dorosłą osobę. W tym czasie rozwijają się drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe. Dojrzewanie
chłopca może rozpocząć się już w wieku 9 lat, choć może to także mieć miejsce około 14. roku
życia. Pokwitanie u chłopców trwa 2  5 lat i nie jest to zależne od momentu rozpoczęcia
dojrzewania. Moment pierwszych zmian i czas ich trwania jest częściowo zależny od tego, jak
szybko i długo dojrzewali mężczyz
ni w rodzinie ojca, chociaż nie jest to regułą.
Fazy dojrzewania
Faza prepubertalna to faza utajona, rozpoczynająca się około 2 lata przed widocznymi
zmianami związanymi z dojrzewaniem. Impulsy powstające w podwzgórzu, do tej pory regularne
i niezbyt silne, stają się częstsze i intensywniejsze. W pewnym momencie podwzgórze zaczyna
także produkować gonadoliberynę (inaczej LHRH - luteinizing-hormone-releasing hormone, czyli
hormon uwalniajÄ…cy hormon luteinizujÄ…cy). Ten hormon, kiedy osiÄ…gnie odpowiedni poziom,
uwalnia gonadotropinę z przysadki mózgowej. Gonadotropina to z kolei hormon wpływający na
funkcjonowanie gonad, czyli gruczołów płciowych. Kiedy na organizm zaczyna działać
gonadotropina, rozpoczyna się pokwitanie właściwe.
Faza pubertalna to najdłuższa faza, trwająca około 4 lata, między 10., a 16. rokiem życia. Ta
faza to pokwitanie właściwe. W tym czasie gruczoły płciowe w jądrach zaczynają produkować
testosteron, pod wpływem gonadotropiny. Testosteron to męski hormon płciowy odpowiedzialny za
produkcję plemników, czyli spermatogenezę, a także na wykształcenie się wtórnych cech
płciowych. Są to, m.in. męska budowa ciała czy męski typ owłosienia. Testosteron pobudza także
popęd płciowy i w pewnym stopniu wpływa na kształtowanie się cech charakteru, takich jak
śmiałość, odwaga, a nawet skłonność do ryzyka.
Faza postpubertalna to okres, w którym zmiany się stabilizują, a chłopiec osiąga dojrzałość
płciową.
Objawy dojrzewania
Początkowo widoczne zmiany dotyczą tylko narządów płciowych, czyli penisa i moszny. W
dzieciństwie, aż do początku dojrzewania, nie rosną i przez ten czas pozostają niemal identyczne. Z
chwilą rozpoczęcia produkcji testosteronu, ich rozmiar się zwiększa. Moszna robi się luz
niejsza,
zwisa nieco niżej, zmienia się także jej kolor, skóra staje się ciemniejsza, a jądra się powiększają.
Po pewnym czasie swój rozmiar zmienia także penis, który pogrubia się i wydłuża. Kształtuje
się także żołądz
.
Dopiero, kiedy zaczną pojawiać się te zmiany, można zauważyć pierwsze owłosienie łonowe.
Są to niezbyt gęste, raczej proste włosy, pojawiające się początkowo u nasady członka. Docelowo
owłosienie łonowe pojawi się także nad członkiem, na mosznie, po wewnętrznej stronie ud i wokół
odbytu. Włosy są zwykle tego samego koloru co na głowie. Owłosienie łonowe będzie bardziej
kręcone i gęstsze niż na początku okresu dojrzewania. Póz
niej pojawia się owłosienie pod pachami
i na nogach, a jeszcze póz
niej na twarzy, a u niektórych chłopców również na klatce piersiowej.
Testosteron powoduje także częstą w okresie dojrzewania nadpotliwość oraz związany z nadmierną
produkcją łoju, co powoduje trądzik młodzieńczy. Okres dojrzewania chłopców to czas
gwałtownego wzrostu, zmian w budowie ciała. Zwiększa się masa mięśniowa, barki robią się
szersze, a sylwetka coraz bardziej przypomina męską. Szybkie rośnięcie może obniżyć odporność
organizmu, a także wywołać bóle stawów.
Mutacja głosu u chłopców to faza przejściowa między dziecięcym głosem, a głosem mężczyzny,
wywołana działaniem testosteronu. Trudno wtedy zapanować nad wysokością głosu, który się
łamie, pojawia się też częsta chrypka. Rozrastają się wtedy chrząstki krtaniowe, wydłużają się
struny głosowe, powiększa się tchawica. U niektórych pojawia się jabłko Adama, czyli
powiększona chrząstka tarczowata.
Normalny dla chłopców w okresie pokwitania jest nasilony pociąg seksualny. Powoduje on, tzw.
polucje nocne (zmazy nocne), czyli wytryski nasienia podczas snów erotycznych. Zwiększa się
także potrzeba akceptacji wśród rówieśników. W tym wieku dochodzi do pierwszych
eksperymentów z używkami, takimi jak alkohol, narkotyki i papierosy. Potrzeba akceptacji wyraża
się także przynależnością do subkultur młodzieżowych. Może pojawić się także bunt wobec
dorosłych.
Medyczne problemy okresu dojrzewania:
" W związku z wahaniami poziomu hormonów, a zwłaszcza androgenów, często pojawia się
potliwość, oraz zmiany skórne w postaci trądziku młodzieńczego.
" Często w tym wieku występuje depresja (np. w wyniku braku akceptacji w grupie
rówieśniczej).
" U dziewcząt może wystąpić anoreksja i bulimia.
" Gwałtowny wzrost przyczynia się do osłabienia układu odpornościowego
Psychospołeczne problemy okresu dojrzewania:
" Potrzeba akceptacji w grupie rówieśniczej (a także ciekawość, uczucie "dorosłości" lub inny
czynnik psychologiczny) może skłaniać nastolatków do zainteresowania używkami
(alkohol, papierosy, narkotyki).
" Duża potrzeba niezależności zachęca młodzież do buntu przeciwko rodzicom, wyrażanego
np. przez uczestnictwo w subkulturach młodzieżowych, wagary, konflikty z prawem bądz

zainteresowanie sektami.
" Narastający popęd seksualny może wywoływać poczucie winy, zwłaszcza u młodzieży
wychowanej w konserwatywnym środowisku.
VIII. Dorosłość  określenie stanu dojrzałości fizycznej, (w biologii odnosi się do
organizmu), zwykle człowieka (mężczyzny lub kobiety), który nie jest dzieckiem.
Uzyskanie pełnoletniości jest momentem formalnie oznaczającym dorosłość (mylnie utożsamianą z
dojrzałością).
Dawniej dorosłość była wyznaczana na kilka różnych sposobów, a mianowicie przez:
" osiągnięcie dojrzałości biologicznej lub fizycznej,
" przejście serii testów dowodzących gotowości dziecka do dorosłego życia (inicjacja),
" osiągnięcie pewnego wieku,
" poczęcie i urodzenie dziecka.
Kryteria dorosłości:
" według Houle'a dorośli to osoby w przedziale od 18 do 60 roku życia, mieszkający
samodzielnie, a także uczący się w instytucjach w niepełnym wymiarze godzin;
" według Wernera dorosłość definiuje:
" niezależność ekonomiczna,
" odpowiedzialność,
" adekwatne uczestnictwo w życiu kraju,
" troska o najbliższych.
" według J.W. Johnstone'a i R.J. Rivery dorosłymi są:
" osoby, które posiadają własne mieszkanie i przekroczyły 21 lat,
" osoby niemające 21 lat pozostające w związku małżeńskim,
" osoby niemające 21 lat będące głową rodziny,
" osoby mające 21 lat lub więcej pozostające w siłach zbrojnych, które łączę silne
więzi z domem rodzinnym,
" osoby mające 21 lat lub więcej mieszkające w internacie lub akademiku i mocno
związane z członkami rodziny.
Proces dorosłości na skali wzrost  regres w ujęciu C.C. Cogginsa
Dorosłość to proces rozwoju psychicznego, który jest usytuowany w 4 grupach postaw:
" wobec siebie  cechuje je duża samoświadomość, adekwatna samoocena (gdyż zaniżona i
zawyżona jest barierą) oraz koncentracja na rozwoju,
" wobec innych  charakteryzują się rozumieniem innych, poczuciem solidarności z innymi,
koncentracjÄ… na nich oraz szacunkiem wobec innych,
" wobec świata i życia (postawa kluczowa)  znamionuje je zaangażowanie w sprawy
codzienności, orientacja proaktywna (zajmując się sprawami codziennymi musimy mieć na
uwadze, czy przyniesie to pożytek w przyszłości, w bliższej lub dalszej perspektywie) oraz
gotowość na ryzyko niepowodzeń
" wobec wiedzy i procesu jej zdobywania  cechuje je wiedza o problemach i sposobach ich
rozwiÄ…zywania.
Cechy dorosłego
Wymienione tu zostały niektóre cechy osobowości, które symbolizują dorosłość w większości
kultur. Nie zawsze jest pełna zgodność pomiędzy poniższymi cechami a cechami człowieka o wieku
określającym go prawnie dorosłym. Te cechy to:
" samokontrola,
" stabilizacja społeczna,
" niezależność,
" odpowiedzialność,
" taktowność,
" samodzielność,
" powaga,
" wytrzymałość,
" doświadczenie,
" obiektywność,
" samowolne decyzje.
Zdaniem neurologów proces dojrzewania mózgu - od którego zależy wykształcenie się powyższych
cech - trwać może nawet do 25. roku życia, lecz czasem może następować przed szesnastym rokiem
życia.
Psychiczne atrybuty człowieka dorosłego:
" zdolność do abstrakcyjnego myślenia,
" umiejętność formułowania odpowiedzi na pytania dotyczące jego jako osoby, oraz członka
społeczeństwa i istoty we wszechświecie,
" gotowość do podjęcia i wykonywania pracy zawodowej,
" umiejętność dokonywania wyborów wartości oraz własnego miejsca w świecie,
" aktywne uczestnictwo w procesach interakcji społecznych,
" dojrzałe relacje interpersonalne z innymi,
" zdolność do w miarę obiektywnej oceny siebie i innych, zajmowania stanowiska wobec
innych osób, problemów i wartości,
" doświadczenie zdobywane poprzez uczestnictwo w różnego rodzaju sytuacjach, styczność z
innymi ludz
mi oraz wewnętrzne przeżycia i własne postępowanie, które mają wpływ na
ukształtowanie się tożsamości oraz samooceny,
" umiejętność podnoszenia kwalifikacji.
IX. Starzenie się  zmniejszenie zdolności do odpowiedzi na stres środowiskowy, które
pojawia się w organizmach wraz z upływem czasu, naturalne i nieodwracalne
nagromadzenie się uszkodzeń wewnątrzkomórkowych, przerastające zdolności organizmu
do samonaprawy. Starzenie się powoduje utratę równowagi wewnętrznej organizmu, co
zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Prowadzi do upośledzenia funkcjonowania komórek,
tkanek, narządów i układów, zwiększa podatność na choroby (np. choroby krążenia,
Alzheimera, nowotwory), wreszcie prowadzi do śmierci.
Nauka zajmująca się starzeniem to gerontologia. Gerontologii nie należy mylić z geriatrią, która
jest nauką o chorobach wieku podeszłego.
Charakterystyczne objawy starzenia:
" utrata masy mięśni i kości,
" zanik komórek funkcjonalnie czynnych różnych narządów i zastępowanie ich przez tkankę
łączną (stłuszczenie wątroby),
" przekształcenie budowy i czynności skóry prowadzące do osłabienia jej roli jako bariery
ochronnej organizmu,
" pogorszenie ostrości wzroku i słuchu,
" wydłużony czas reakcji powodowany spadkiem średniej szybkości przewodzenia w
komórkach ze 100% w wieku 40 lat do 85% powyżej 80. roku życia,
" spadek podstawowej przemiany materii ze 100% w wieku 40 lat do ok. 80% powyżej 80.
roku życia, upośledzenie czynności wątroby, spadek aktywności enzymów,
" procentowy wzrost zawartości tłuszczu w organizmie, a spadek zawartości wody,
" spadek maksymalnej pojemności wydechowej ze 100% w wieku ok. 30 lat do ok. 40%
powyżej 80. roku życia,
" spadek przepływu nerkowego osocza ze 100% w wieku ok. 30 lat do ok. 50% powyżej 80.
roku życia; zmniejsza się też przepływ krwi przez inne narządy,
" obniżenie kwasowości soku żołądkowego,
" zmniejszenie perystaltyki jelitowej,
" zmniejszenie powierzchni całkowitej błon śluzowych przewodu pokarmowego, a co za tym
idzie zmniejsza się wchłanianie z jelit,
" obniżenie stężenia albumin w osoczu.
Wpływ środowiska może znacznie zmienić długość życia większości organizmów. Usunięcie
negatywnych czynników z otoczenia oraz zmiany w fizjologii mogą znacznie wydłużyć
oczekiwany wiek, w którym dany osobnik umrze ze starości. Przykładem może być wydłużenie
życia ludzi w XX wieku oraz eksperymenty dokonane na długowiecznychnicieniach.
Okres starzenia trudno jest precyzyjnie oddzielić od rozwoju z uwagi na zapętlenie i nierozłączność
tych procesów.