ARCH. MED. S
D. KRYM., 2010, LX, 55-58 PRACE POGL
DOWE
Rafał Skowronek1, Czesław Chowaniec2
Polska entomologia sądowa  rys historyczny, stan obecny
i perspektywy na przyszłość
Polish forensic entomology  the past, present and future perspectives
1
Koło Naukowe STN przy Katedrze i Zakładzie Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej
Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach
2
Z Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej i Toksykologii Sądowo-Lekarskiej Śląskiego Uniwersytetu
Medycznego w Katowicach
Kierownik: dr n. med. C. Chowaniec
Medycyna sądowa coraz częściej korzysta z osią- i ilościowej owadów znalezionych na zwłokach,
gnięć innych nauk biologicznych, które mogą zostać
zwłaszcza wtedy, gdy zastosowanie innych
wykorzystane, m.in. w dochodzeniu pośmiertnym.
metod medyczno-sądowych jest utrudnione.
Jedną z nich jest entomologia sądowa  nauka oparta
Czasem z jej pomocą można ustalić okolicz-
na wiedzy o biologii owadów żerujących na zwłokach.
ności i przyczynę zgonu (zatrucie, zakażenie
Celem pracy jest przedstawienie historii polskiej ento- bakteryjne, zaniedbania pielęgnacyjne u osoby
mologii sądowej, jej stanu obecnego oraz możliwości
wyniszczonej i obłożnej). Początki tej nauki
i kierunków dalszego rozwoju.
w Polsce sięgają XIX wieku i należy je wiązać
z krakowską Katedrą Medycyny Sądowej oraz
Forensic medicine increasingly more often benefits
jej dwoma pracownikami: Stefanem von Ho-
from the achievements of other biological sciences,
roszkiewiczem i Edwardem Niezabitowskim.
which may be used in post mortem investigation.
Zwłaszcza tego ostatniego można określić jako
One of them is forensic entomology  the science
pioniera entomologii sądowej w naszym kraju.
based on the knowledge about biology of insects
Horoszkiewicz był medykiem sądowym.
preying on cadavers. The objective of this article is
W 1899 wykonał sekcję zwłok dziecka, podczas
to present the history of Polish forensic entomology,
której nie znalazł widocznych obrażeń tłumaczą-
its present state and possibilities and directions of
cych przyczynę zgonu. Zauważył jednak, że na
further development.
nosie, policzkach, ustach, brodzie, karku, lewej
ręce i genitaliach widnieje wiele otworków, które
Słowa kluczowe: entomologia sądowa, hi- według niego powstały podczas żerowania ka-
storia medycyny sądowej, ustalanie czasu
raczanów (Blattodea). Udało mu się potwierdzić
zgonu
to doświadczalnie a także opublikować [1].
Key words: forensic entomology, history of
Niezabitowski  również pracownik Katedry
forensic medicine, determination of the time
Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskie-
of death
go  w okresie od maja 1899 do września 1900
roku, jako pierwszy w Polsce prowadził regu-
larne doświadczenia entomologiczno-sądowe.
Entomologia sądowa to biologiczna nauka
Do swych badań, które podobno przeprowadzał
stosowana, której głównym celem jest okre- nawet na parapecie swojej pracowni, używał
ślenie czasu zgonu (nawet z dokładnością do
trucheł kotów, lisów, szczurów, bydła a także
kilku godzin) na podstawie analizy jakościowej
płodów ludzkich. Na tym materiale zaobser-
56 Rafał Skowronek Nr 1
wował następujące gatunki muchówek: Lucilia analizą warstw kokonów (pupariów) pozostawia-
caesar (Calliphoridae), Sarcophaga (Sarco- nych przez owady.
phaga) carnaria (Sarcophagidae), Piophila Entomologią sądową zainteresowano się
casei (Piophilidae) oraz chrząszczy z rodzajów: ponownie dopiero na początku XXI wieku. Uka-
Silpha, Nicrophorus (Sliphidae) i Dermestes zały się wtedy zarówno prace poglądowe, jak
(Dermestidae) [2, 3]. Udowodnił tym samym, i kazuistyczne, metodyczne, ekologiczne, fauni-
że fauna zwłok ludzkich i zwierząt kręgowych styczne oraz popularnonaukowe. Ich pełną listę,
nie wykazuje istotnych różnic: skład gatunko- łącznie z pracami z ubiegłego stulecia, można
wy jest zbliżony a etapy są analogiczne. Warto znalez
ć w artykule Matuszewskiego i wsp. [6].
podkreślić, że prace te stanowiły istotny wkład Na łamach  Archiwum Medycyny Sądowej
w dorobek nauk sądowych na świecie. Prof. i Kryminologii dotychczas zamieszczono pięć
Leon Wahcholz w swoim klasycznym podręcz- prac poświęconych entomologii sądowej: dwie
niku medycyny sądowej tak pisał o entomologii poglądowe (na temat entomologicznych metod
sądowej i Niezabitowskim:  Pierwszy Bergeret określania czasu śmierci oraz zbierania i hodowli
wpadł na pomysł zużytkowania obecności na owadów nekrofagicznych) oraz trzy kazuistycz-
zwłokach pasożytów z gromady owadów, a Me- ne z Zakładów Medycyny Sądowej w Gdańsku
gnin przeprowadził cenne w tej mierze studya. i A
odzi [7, 8, 9, 10, 11]. Niestety nikt nie prowa-
Zdaniem jego pasożyty, jak różne rodzaje mu- dził badań eksperymentalnych a przecież tylko
chówek, chrząszczy, motyli (moli) i roztoczów, one umożliwiają opracowanie odpowiedniego
zjawiają się w zwłokach zagrzebanych w dość modelu sukcesji owadów na zwłokach, który
stałych odstępach czasu tak, że z obecności mógłby znalez
ć zastosowanie w krajowej prak-
poszczególnych ich rodzajów, znalezionych tyce opiniodawczej (należy pamiętać, że ento-
na zwłokach, można w przybliżeniu określić mologia sądowa jest  ograniczona do obszaru
czas, jaki od śmierci mógł upłynąć. Dzieli on geograficznego i czasu zdarzenia).
kolejne pojawianie się tych pasożytów na osiem Obecnie w naszym kraju można wyróżnić
okresów, obejmujących cztery lata czasu od pięć ośrodków, które badają możliwości wy-
chwili śmierci. Badania Megnina nie mają prak- korzystania owadów dla celów sądowych:
tycznego znaczenia po pierwsze dlatego, że ośrodek poznańsko-toruński, gdański, war-
w praktyce idzie niemal wyłącznie o określenie szawski, krakowski i łódzki. Bardzo dobrze na
chwili śmierci na zwłokach nie pochowanych, te przyszłość rokuje ponowne podjęcie badań
zaś jak wykazały badania ucznia naszego, wy- eksperymentalnych na terenie naszego kraju.
bitnego entomologa Niezabitowskiego, ulegają Zespół poznańsko-toruński w latach 2005-2008
w ciepłej porze roku przez będące w mowie pa- zrealizował projekt:  Sukcesja stawonogów
sożyty zupełnemu zeszkieletowaniu w ciągu 14 (Arthropoda) na zwłokach świni domowej (Sus
dni [4]. Z perspektywy czasu widzimy, że akurat scrofa domestica) w wybranych typach środo-
w kwestii entomologii sądowej prof. Wahcholz wisk leśnych  badania z dziedziny entomologii
pomylił się zupełnie. sądowej , który był finansowany przez Minister-
Niestety nikt nie kontynuował badań Nie- stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wyniki tych
zabitowskiego a rozwój polskiej entomologii badań zostały opublikowane w prestiżowym
uległ zahamowaniu aż do końca XX wieku. Co czasopiśmie  Forensic Science International
prawda zdarzały się próby zastosowania me- [12, 13, 14]. Ten sam zespół opracował również
tod entomologicznych w praktyce, ale były to niezwykle cenny:  Katalog owadów przydatnych
jednak sytuacje wyjątkowe. Przykładem może do ustalania czasu śmierci w lasach Polski
być dochodzenie w sprawie Bogdana Arnolda  [15, 16]. Dr Krzysztof Szpila z Uniwersytetu Mi-
seryjnego mordercy kobiet ujętego 14 czerwca kołaja Kopernika w Toruniu i wsp., jako pierwsi
1967 roku w Katowicach. Sąsiedzi zgłosili milicji na świecie opisali żerowanie przedstawicieli
następujący meldunek:  Zza drzwi nr 9 wydo- podrodziny Miltogramminae (Diptera: Sarcopha-
bywa się trudny do wytrzymania fetor. Szyby gidae) na pogrzebanych zwłokach kręgowców
oklejone są papierem, a okna po zewnętrznej i przedstawili wynikające z tego faktu implikacje
stronie obsiadły roje much [5]. Okazało się, entomologiczno-sądowe [17].
że morderca w swoim mieszkaniu przecho- Drugim kierunkiem badań, który intensywnie
wywał zwłoki ofiar niektóre nawet przez okres rozwija się w naszym kraju jest wykorzystanie
ośmiu miesięcy. Medycy sądowi ze względu na metod biologii molekularnej i genetyki dla celów
znaczne uszkodzenia i deformacje zwłok celem identyfikacji owadów o znaczeniu sądowym [18].
ustalenia czasokresu śmierci posłużyli się, m.in. Szczególnie cenne są pionierskie prace ośrod-
Nr 1 POLSKA ENTOMOLOGIA S
DOWA 57
ka warszawskiego nad: wdrożeniem metody metod entomologii sądowej, a nic nie stoi na
HRM-PCR (ang. high-resolution DNA melting przeszkodzie, żeby było ich więcej.
analysis-polymerase chain reaction) opartej na Obecny postęp w polskiej entomologii sądo-
analizie krzywych denaturacji DNA o wysokiej wej pozwala przypuszczać, iż dziedzina ta bę-
rozdzielczości połączonej z łańcuchową reakcją dzie nadal rozwijana teoretycznie i praktycznie.
polimerazy oraz przygotowaniem próbek referen- Niezbędna jest jednak popularyzacja entomo-
cyjnych DNA much z rodziny plujkowatych (Cal- logii z uwzględnieniem szerokiego kręgu osób
liphoridae) występujących w naszym kraju [19]. potencjalnie zainteresowanych (prawników,
W Warszawie oraz Krakowie prowadzi się również medyków sądowych, toksykologów, policjan-
badania nad aplikacją metody  DNA barcoding tów, techników kryminalistyki, lekarzy a także
(ang. barcode  kod paskowy) wykorzystującej samych entomologów). Wskazane byłoby także
swoisty dla każdego gatunku genetyczny kod pa- szersze ujęcie entomologii i innych nauk bio-
skowy (sekwencję genu 1 podjednostki oksydazy logiczno-sądowych w programie specjalizacji
cytochromowej) nazywany popularnie  metką w medycynie sądowej a także w kształceniu
biologiczną [20, 21, 22]. kryminalistyków. Należy kontynuować badania
Istotnym warunkiem rozwoju każdej nauki  eksperymentalne i uzupełniać wiedzę o krajowej
także entomologii sądowej  jest jej odpowied- entomofaunie zwłok osób zmarłych w różnych
nie nauczanie. W ostatnich latach możemy mechanizmach i w różnych warunkach otocze-
zauważyć istotną poprawę w tym zakresie. Na nia. Cenne byłoby podjęcie badań w działach
niektórych wydziałach biologii organizowane są entomologii dotychczas pomijanych przez pol-
kursy fakultatywne dla studentów poświęcone skich badaczy, np. entomotoksykologii sądowej
wyłącznie entomologii sądowej. Ośrodek toruń- zajmującej się badaniem wpływu ksenobiotyków
ski organizuje cieszące się dużą popularnością (narkotyków, leków, alkoholi) na rozwój nekro-
profesjonalne kursy identyfikacji muchówek fagów oraz ich wykorzystaniem jako z
ródła
o charakterze międzynarodowym  głównie materiału biologicznego osoby zmarłej. Na świe-
dla członków Europejskiego Towarzystwa cie funkcjonują specjalne ośrodki naukowe 
Entomologii Sądowej (EAFE  ang. European popularnie nazywane  farmami śmierci (ang.
Association for Forensic Entomology) [23]. body farms)  zajmujące się analizą procesów
Obecnie wśród członków tego towarzystwa rozkładu i przemian pośmiertnych zwłok, w tym
jest czworo Polaków (w tym jeden na prawach badaniem ich zasiedlania i dekompozycji przez
członka-studenta). Krokiem milowym w rozwoju owady [26]. Z wielu względów, m.in. prawnych,
polskiej entomologii sądowej jest z pewnością bioetycznych, ekonomicznych i kulturowych,
opracowanie pierwszego rodzimego podręcz- nie należy spodziewać się utworzenia podobnej
nika:  Wprowadzenie do entomologii sądowej instytucji w Polsce, choć oczywiście byłby to
autorstwa Elżbiety Kaczorowskiej i Agnieszki ogromny krok naprzód w rozwoju entomologii
Draber-Mońko, który ukazał się nakładem Wy- sądowej na terenie naszego kraju.
dawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego w 2009
roku [24]. Osiągnięciem i dowodem poważania
polskiej entomologii sądowej na świecie jest PIŚMIENNICTWO
współautorstwo polskiego entomologa  dokto-
ra Krzysztofa Szpili  w najnowszym podręczni- 1. von Horoszkiewicz S.: Casusistischer Be-
ku entomologii sądowej:  Current Concepts in itrag zur Lehre von der Benagung der Leichen
Forensic Entomology [25]. durch Insecten. Vjschr f g M, 1902, 23, 235-239.
Ekspertyzy entomologiczno-sądowe są ru- 2. Niezabitowski E.: Experimentelle Beitrage
tynowo stosowane w wielu krajach na całym zur Lehre von der Leichenfauna. Vjschr f g M,
świecie, np. w USA, Kanadzie, Francji czy 1902, 23, 44-50.
Niemczech. Niestety pomimo sukcesów i inten- 3. Niezabitowski E.: K uceniju o trupnoj faune.
sywnego w ostatnich latach rozwoju krajowej Vestnik Obscestvennoj Sudebnoj i Prakticeskoj
entomologii sądowej, z niezrozumiałych wzglę- Mediciny, 1903, 298-299.
dów, nadal w środowisku medyczno-sądowym 4. Wachholz L.: Medycyna sądowa na pod-
dyscyplina ta nie jest jeszcze powszechnie stawie ustaw obowiązujących na ziemiach pol-
akceptowana. Według wiedzy autorek podręcz- skich. Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego,
nika:  Wprowadzenie do entomologii sądowej 1919, 45-46.
w Polsce jest tylko jeden biegły regularnie 5. Stukan J.: Seryjni mordercy. Bogdan Ar-
opiniujący o czasie śmierci z wykorzystaniem nold. Wydawnictwo Prometeusz, 2001, 197-200.
58 Rafał Skowronek Nr 1
6. Matuszewski Sz., Bajerlein D., Konwerski Diptera). Problemy Kryminalistyki, 2010, 268,
Sz., Szpila K.: Entomologia sądowa w Polsce. 26-38.
Wiad. entomol, 2008, 27, 49-52. 17. Szpila K., Voss J. G., Pape T.: A new
7. Kaczorowska E., Pieśniak D., Szczerkow- dipteran forensic indicator in buried bodies.
ska Z.: Entomologiczne metody określania Med Vet Entomol, 2010, doi: 10.1111/j.1365-
czasu śmierci. Arch. Med. Sąd. Krym., 2002, 2915.2010.00883x
52(2-3), 305-312. 18. Skowronek R.: Owady na wokandzie.
8. Kaczorowska E.: Zbieranie i hodowanie Genetyka i Prawo, 2009, 7, 4-5.
owadów nekrofagicznych, istotnych w odtwarza- 19. Malewski T., Draber-Mońko A., Pomorski
niu daty śmierci. Arch. Med. Sąd. Krym., 2002, J., A
oś M., Bogdanowicz W.: Identification of
52(2-3), 305-312. forensically important blowfly species (Diptera:
9. Kaczorowska E., Pieśniak D., Szczerkow- Calliphoridae) by high-resolution melting PCR
ska Z.: Wykorzystanie metod entomologicznych analysis. Int J Legal Med, 2010, 124, 277-285.
w próbach określenia daty zgonu  opis przy- 20. Bogdanowicz W., Draber-Mońko A., Ma-
padków. Arch. Med. Sąd. Krym., 2004, 54(2-3), lewski T.: Biologiczna metka. Academia, 2008,
169-176. 13(1), 31-33.
10. Żydek L., Barzdo M., Michalski M., Meis- 21. Malewski T., Draber-Mońko A., Bogdano-
sner E., Berent J.: Część I. Wykorzystanie metod wicz W.: The Use of DNA Barcoding in Forensic
entomologicznych do oceny czasu zgonu  opis Entomology in Poland. DanBIF Conference:
przypadków. Arch. Med. Sąd. Krym., 2007, Biodiversity Informatics and the Barcode of Life,
57(3), 347-350. Denmark 29-30.05.2007, poster.
11. Barzdo M., Żydek L., Michalski M., Me- 22. Bogdanowicz W., Rogalla U.: Muchy i pa-
issner E., Berent J.: Część II. Wykorzystanie skowe kody. Genetyka i Prawo, 2009, 7, 6-9.
metod entomologicznych do oceny czasu zgo- 23. www.eafe.org
nu  opis przypadków. Arch. Med. Sąd. Krym., 24. Kaczorowska E., Draber-Mońko A.: Wpro-
2007, 57(3), 347-350. wadzenie do entomologii sądowej. Wydawnic-
12. Matuszewski Sz., Bajerlein D., Konwerski two Uniwersytetu Gdańskiego, 2009.
Sz., Szpila K.: An initial study of insect succes- 25. Szpila K.: Key for the identification of
sion and carrion decomposition in various for- third instars of European blowlfies (Diptera: Cal-
est habitats of Central Europe. Forensic Sci Int, liphoridae) of forensic importance [w] Amendt
2008, 180, 61-69. J., Campobasso C.P., Goff M.L., Grassberger
13. Matuszewski Sz., Bajerlein D., Konwerski M.: Current concepts in forensic entomology.
Sz., Szpila K.: Insect succession and carrion Springer. wyd. I, Dordrecht-Heidelberg-London-
decomposition in selected forests of Central New York 2010: 43-56.
Europe. Part 1: Pattern and rate of decomposi- 26. Mikołajczyk B.: Czy Bill Bass zostałby
tion. Forensic Sci Int, 2010, 194, 85-93. w Polsce skazany? Art. 262 k.k. a rozwój krymi-
14. Matuszewski Sz., Bajerlein D., Konwerski nalistyki w kontekście działalności tzw.  farmy
Sz., Szpila K.: Insect succession and carrion śmierci . III Dni Kryminalistyki Wydziału Prawa
decomposition in selected forests of Central i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Europe. Part 2: composition and residency pat- Materiały z konferencji. Rzeszów 2009, 301-313.
terns of carrion fauna. Forensic Sci Int, 2010,
195, 42-51.
15. Matuszewski Sz.: Katalog owadów przy- Adres do korespondencji:
datnych do ustalania czasu śmierci w lasach Katedra i Zakład Medycyny Sądowej i Toksyko-
Polski. Część 1: Wprowadzenie. Problemy logii Sądowo-Lekarskiej Śląskiego Uniwersytetu
Kryminalistyki, 2010, 267, 5-17. Medycznego w Katowicach
16. Matuszewski Sz., Szpila K.: Katalog owa- ul. Medyków 18, 40-752 Katowice
dów przydatnych do ustalania czasu śmierci tel. [phone] (438), fax. [phone]
w lasach Polski. Część 2: Muchówki (Insecta: e-mail: [e-mail]