Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
A R T Y K U A
P O G L 
D O W Y / R E V I E W PA P E R
Otrzymano/Submitted: 14.12.2009 " Zaakceptowano/Accepted: 20.12.2009
� Akademia Medycyny
Poczucie czasu a znieczulenie ogólne 
rys historyczny
Time perception and general anaesthesia 
a historical review
Anna Kluzik
Klinika Anestezjologii Intensywnej Terapii i Leczenia Bólu, Szpital Kliniczny
im. H. Święcickiego, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Streszczenie
Poczucie czasu jest jedną ze zdolności umysłowych odróżniających człowieka od pozostałych stworzeń.
Umożliwia nam odróżnienie teraz
niejszości, przeszłości oraz przyszłości a także odczucie trwania jakiegoś
zdarzenia. Jako zagadnienie ciekawe było i jest tematem badań filozofów, fizyków, neurobiologów, psychologów
a obecnie także i anestezjologów. Stres okołooperacyjny i leki używane do znieczulenia ogólnego są jednym
z czynników wpływających na percepcję czasu. Niniejsza praca zawiera zarys historyczny rozwoju anestezjologii,
a w szczególności najważniejszych odkryć związanych ze znieczuleniem ogólnym, oraz rozwoju badań nad funk-
cjami poznawczymi, ze szczególnym uwzględnieniem poczucia czasu. Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20.
Słowa kluczowe: historia anestezjologii, poczucie czasu, funkcje poznawcze, znieczulenie ogólne
Summary
Time perception is one of mind function that distinguished human from other creatures. It enables to dis-
tinguished the present from the past and the future and sensation of time period duration. As an interesting
problem it was and still is a topic of researches of physicists, philosophers, neurobiologists, psychologists and now
also anaesthesiologists. Perioperative stress and anaesthetics need to the general anaesthesia are common factors
effecting on time experience. This paper contains a historical review of the anaesthesis development, particularly
most important discoveries related to general anaesthesia and researches on cognitive functions, particularly time
experience. Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20.
Keywords: history of anaesthesia, time perception, time experience, cognitive function, general anaesthesia
Poczucie czasu jest jedną ze zdolności umysłowych wykonawcze umożliwia codzienne funkcjonowanie
odróżniających człowieka od pozostałych stworzeń. i warunkuje aktywność. Wpływ na poczucie czasu
Umożliwia nam odróżnienie teraz
niejszości, przeszło- ma wiele czynników, jak: społeczność i otoczenie,
ści oraz przyszłości a także odczucie trwania jakiegoś w jakim się wychowujemy oraz obecnie żyjemy, stres,
zdarzenia. Wraz z innymi funkcjami poznawczymi, zmęczenie, bodz
ce negatywne (np. niemiłe sytuacje,
jak: pamięć, uwaga, zdolność porównywania (z któ- negatywne emocje) oraz przebywanie w ciemno-
rymi najściślej jest związane), zdolności językowe, ściach bez zegarka. Zaburzenia percepcji czasu to
orientacja, funkcje wzrokowo-przestrzenne czy funkcje także wynik uszkodzeń w obrębie mózgowia, zmian
14
Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
w neuroprzekaz
nictwie. Ważnym aspektem jest także wadzony do lecznictwa w latach 60. [1].
upływ naszego życia, zdolności uczenia się człowieka W literaturze nowożytnej znalez
ć można liczne
i rozwijania poszczególnych funkcji poznawczych. opisy sposobów walki z bólem, stosowanych przez
Czynnikiem wpływającym na percepcję czasu są sub- czarowników i szamanów, jak wyciągi z ziół, czy też
stancje psychoaktywne oraz leki, w tym leki stosowane chłodzenie kończyn, ale nie odnotowano żadnego prze-
w znieczuleniu ogólnym. Monitorując wpływ znieczu- łomu aż do paz
dziernika 1846 roku, kiedy to William
lenia i samego zabiegu operacyjnego, jaki wywieramy Morton z Bostonu zastosował znieczulenie kropelkowe
na chorego, jego układ krążenia, układ oddechowy, eterem do usunięcia guza szyi w obecności audytorium
stopień zwiotczenia mięśni i świadomość pacjenta w składającego się ze wszystkich lekarzy i studentów
okresie okołooperacyjnym, nie możemy zapominać o szpitala [2]. Według literatury  Słodki olej witriolowy ,
odległych skutkach naszych działań, którymi mogą czyli eter, wykorzystywał już jednak około roku 1540
stać się zaburzenia funkcji poznawczych. szwajcarski lekarz Paracelsus do usypiania kurcząt.
Znieczulenie (anestezja, gr. ą�- an-  bez + W Polsce cztery miesiące po Mortonie, w lutym 1847
ą2����ą� aisthesis  zmysłu ), którego główne skła- roku, eter zastosował profesor Ludwik Bierkowski,
dowe to: zniesienie bólu, świadomości, odruchów oraz urodzony w Poznaniu a pracujący w Krakowie chirurg
zwiotczenie mięśni szkieletowych (jeżeli to konieczne), i ortopeda.
ma swoje korzenie już w starożytności a właści- Mimo iż podtlenek azotu odkryty został już
wie wiąże się z początkiem Świata. Już w Księgach w roku 1772 przez Josepha Priestleya, to do momentu
Starego Testamentu znajdujemy wzmiankę: ...wtedy przeprowadzenia eksperymentu, któremu poddał się
Bóg spuścił na człowieka wielki sen i wyjął mu żebro.... sam badacz Horacy Wells, stosowany był jedynie jako
Walka z bólem, tak kategorycznie odrzucanym przez gaz rozweselający w czasie pokazów na różnych jarmar-
współczesne społeczeństwa, a akceptowanym przez kach. 11 grudnia 1844 roku stomatolog Wells wypró-
kulturę średniowiecza, to przede wszystkim historia bował na sobie działanie anestetyczne N2O, pozwalając
salicylanów oraz opioidów. Okłady z wyciągu z liści wyrwać sobie ząb. Kolejna próba znieczulenia pod-
mirtu, stosowane na bóle reumatyczne, znane były już tlenkiem azotu, która miała miejsce na Wydziale
cztery tysiące lat temu (papirus z roku około 1550 p.n.e., Lekarskim Uniwersytetu Harvarda, nie powiodła się,
opisany w wydanej w 1875 r. w Lipsku w dwóch tomach co związane było zapewne z uzależnieniem od alkoholu
publikacji pod tytułem  Papirus Ebersa, hermetyczna chorego poddanego zabiegowi. Należy wspomnieć, że
księga o lekach Egipcjan, w piśmie hieratycznym ). pierwsze pisemne zapisy na temat właściwości ane-
Kolejne historyczne zapisy (z roku około 500 p.n.e.) stetycznych podtlenku azotu pochodzą z książki sir
związane są z osobą ojca medycyny, Hipokratesa, który Humphry a Davy pt.:  Badania chemiczne i filozoficzne,
używał naparów z topoli w chorobach oczu, czy też obiekt naczelny  podtlenek azotu (rok 1800), który
soku z kory wierzbowej przeciw gorączce i bólom poro- opisuje analgezję związaną z wdychaniem podtlenku.
dowym. Są to rośliny obfitujące w związki wywodzące Nazwał go wtedy gazem rozweselającym. Brak było
się z kwasu salicylowego, który od nich bierze swoją jednak w tym przypadku konkretnych doświadczeń
nazwę (Salix  wierzba). Najbardziej popularny lek na i dowodów, więc świat zapomniał o odkryciu Davy ego.
świecie - Aspiryna, został zsyntetyzowany w roku 1899 W naszym kraju do rozpowszechnienia podtlenku
w laboratoriach firmy Bayer. azotu w zabiegach chirurgicznych przyczynili się S.
Przeciwbólowe właściwości opium, uzyskiwanego Kasprowicz z Poznania oraz Leon Scheller z Warszawy,
z soku makówki, były znane już Sumerom (3 tysiące a Wielkopolanin Stanisław Klikowicz użył podtlenku
lat p.n.e.), Hipokratesowi, opisywane także przez w położnictwie w roku 1880.
Pedanios a Dioscuridesa (I w. n.e.), czy Klaudiusza W roku 1831, niezależnie od siebie, Justus von
Galena (131-201 r. n.e.). Wyodrębniona w roku 1804 Liebig z Niemiec, Samuel Guthrie z USA i EugŁne
morfina, nazwana od imienia greckiego boga marzeń Soubeiran z Francji odkryli chloroform. Jego wła-
sennych Morfeusza, stosowana była w formie wywaru ściwości anestetyczne opisał w roku 1847 Pierre
z maku, również w celach narkotycznych i nasennych. Marie Jean Flourens, a szkocki ginekolog-położnik
Fentanyl, najczęściej obecnie stosowana syntetyczna sir James Simpson z powodzeniem stosował go jako
pochodna morfiny, po raz pierwszy zsyntetyzowany pierwszy w położnictwie (rok 1847). Kościół katolicki
został w Belgii pod koniec lat 50. XX wieku, a wpro- zarzucał mu sprzeniewierzenie się nakazom Boga:
15
Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
Księga Rodzaju 3,16   I w bólu rodzić będziesz... , na nych latach prowadzono liczne badania nad samą rurką,
co Simpson znalazł odpowiedz
korzystając ze słów tej jak i nad wprowadzeniem innych metod udrożnienia
samej Księgi, rozdział 2, wiersz 21 -  Wtedy to Jahwe dróg oddechowych (Guedel  rurka ustno-gardłowa,
sprawił, że mężczyzna pogrążył się w głębokim śnie, mankiet uszczelniający do rurki intubacyjnej w roku
i gdy spał, wyjął jedno z jego żeber... . Najbardziej zna- 1926) [3]. Rurkę tracheostomijną, wprowadził najpierw
nym znieczuleniem w położnictwie jest znieczulenie u psów, a następnie u ludzi John Snow (1858), udosko-
zastosowane przez pierwszego londyńskiego leka- nalił natomiast - wprowadzając mankiet - Friedrich
rza-anestezjologa, doktora Johna Snow a, do porodu Trendelenburg. Rozwój technik intubacji dotchawi-
ósmego potomka Królowej Wiktorii  Księcia Leopolda czej to niewątpliwie także praca Josepha O Dwyer a,
- w 1853 roku. W Polsce w roku 1852 ukazała się publi- Franz a Kuhn a oraz U-kształtny laryngoskop projektu
kacja profesora położnictwa Józefa Kwaśniewskiego, Chevalier Jackson a. W roku 1920, oficer i lekarz Armii
opisująca w języku polskim jego trzyletnią praktykę Królewskiej Wielkiej Brytanii, Sir Ivan Magill wymyślił
stosowania chloroformu do zabiegów położniczych. kleszczyki, o charakterystycznym kształcie (niezmie-
Godnym następcą Snow a, który przyczynił się do nionym do dziś dnia), ułatwiające manipulacje rurką
rozwoju anestezjologii był Joseph Thomas Clover, który intubacyjną. Kolejne etapy to wynalezienie dwóch
w 1862 r. jako pierwszy zbudował i zastosował urządze- klasycznych modeli laryngoskopu: prostego - przez
nie do dokładnego pomiaru stężenia par chloroformu Roberta Miller a (1941) oraz zakrzywionego - przez
w powietrzu i produkcji mieszanki, która miała być Roberta MacIntosh a [4].
wdychana przez pacjenta, a tym samym wprowadził Anestetyki dożylne pojawiły się stosunkowo
monitorowanie znieczulanych chorych. Podobne urzą- póz
no. W roku 1932 wprowadzono do użytku hekso-
dzenia zbudował też do dystrybucji podtlenku azotu barbital a dwa lata póz
niej zastosowano po raz pierwszy
i eteru oraz zwrócił uwagę na potrzebę utrzymania thiopental. Wprowadzenie strzykawki, rozwój wenty-
drożności dróg oddechowych. Jako pierwszy opisał lacji mechanicznej ( żelazne płuca wynalezione przez
zabieg nacięcia krtani między chrząstką pierścienną Amerykanina Philipa Dinker a w 1929 - do wentylacji
a tarczową i wprowadził wcześniej przez siebie skon- chorych w czasie epidemii polio) a wreszcie odkrycie
struowaną kaniulę w celu udrożnienia dróg oddecho- kurary w 1942 przez Harolda R. Griffitha i Enida
wych u pacjenta z guzem w obrębie jamy ustnej. Johnsona, to kolejne milowe kroki, które przyczyniły
Pojęcie anestezji zostało wprowadzone w roku 1847 się do utworzenia z anestezjologii odrębnej specjali-
przez amerykańskiego profesora anatomii Oliviera zacji [1].
Wendella Holmesa. Kolejnym etapem w rozwoju znie- Rozwój technik znieczulenia, wprowadzanie
czulenia było wprowadzenie przez Thomasa Skinnera nowych leków, rosnące zapotrzebowanie i ciągłe dosko-
maseczki na twarz, którą skraplało się chloroformem nalenie kadr pozwalają na głębsze spojrzenie na skutki
(rozpowszechniona w Niemczech przez Johanna naszych działań. Żadna ingerencja w organizm ludzki
Friedricha Augusta von Esmarch). W dalszych latach nie pozostaje bez wpływu na jego homeostazę. Oprócz
rozwój medycyny, w tym także anestezjologii, prze- wpływu znieczulenia i stresu okołooperacyjnego na
biegał jeszcze szybciej. Wprowadzano do użytku coraz układ krążenia, oddechowy czy nerwowo-mięśniowy,
to nowsze inhalatory podtlenku azotu (1869 - Joseph znamienne jest też oddziaływanie na ośrodkowy układ
Thomas Clover i Alfred Coleman), który zaczęto nerwowy i ściśle związane z nim funkcje poznawcze.
stosować w połączeniu z tlenem oraz jako wprowa- Skutki tego oddziaływania obserwowane są zarówno
dzenie do anestezji eterowej (1872 - Clover). Clover krótkotrwale, bezpośrednio po zakończeniu znieczu-
zapoczątkowuje także monitoring śródoperacyjny, lenia, jak i w odległych odstępach czasowych.
zwracając uwagę na konieczność obserwacji świado- Badanie zaburzeń funkcji poznawczych do nie-
mości i oddechów chorego oraz tętna podczas opera- dawna było domeną psychiatrów i psychologów. Jeżeli
cji. Dalszy rozwój monitoringu to przede wszystkim wez
miemy pod uwagę poczucie czasu jako jedną
uzyskanie zapisu EKG i rejestracja tonów serca przez z funkcji poznawczych, dołączają się tu doświadczenia
Einthoven a (1895, 1907). fizyków, filozofów, neurofizjologów a w obecnej dobie
W roku 1878 wykonano pierwszą intubację dotcha- rozwoju medycyny - także i anestezjologów, którzy
wiczą, która pozostaje do dzisiaj najskuteczniejszą w swojej codziennej praktyce wpływają na procesy
metodą zabezpieczenia dróg oddechowych. W kolej- poznawcze.
16
Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
Zainteresowanie mózgiem ma swoje początki już czasu, opierającą się na tezie, że doskonały świat jest
w dziejach starożytnych. Z jednej strony mózg był bar- zbiorem rzeczy, które można scharakteryzować przez
dzo  atrakcyjny kulinarnie , ze względu na substancje podanie miejsca i czasu, w jakim zachodzą. Najbardziej
odżywcze, jakie zawiera, z drugiej jako z
ródło mocy znaną jest jednak teoria względności stworzona przez
 właściciela . Mózg uznany został za siedlisko myśli Alberta Einsteina na początku XX wieku, obowiązująca
już przez Platona i Hipokratesa. do dziś dnia, a oparta na zasadzie względności oraz
Zapewne jednym z pierwszych, który pisał na niezmienności prędkości światła [5].
temat upływu czasu był filozof żyjący w V wieku p.n.e., Pierwsze doświadczenia związane z czasem doty-
Heraklit z Efezu:  Nie można wejść dwa razy do tej czyły naszego zegara wewnętrznego, który - jak się
samej rzeki . O obecności tematu czasu i przemijania okazało - steruje każdą żywą istotą, nie wyłączając
w starożytności świadczy też w mitologii greckiej roślinności oraz organizmów tak prostych jak pier-
postać Kronosa (Chronos gr. ż���ż�   Czas ), wodza wotniaki. Na początku XVIII wieku Francuz Jean
tytanów przedstawianego w mitologii jako mężczyznę Jacques de Mairan obserwował zachowanie mimoz,
poruszającego  Koło Zodiaku , który zabijał i pożerał które rozwijały swoje liście zawsze o tej samej porze,
wszystkie swoje dzieci zaraz po ich urodzeniu. Miało bez względu na to czy przebywały na słońcu czy też
to uchronić go przed losem, jaki sam zgotował swojemu w ciemnym pomieszczeniu [5]. Swoje wielokrotnie
ojcu Uranowi. Opowieść ta miała oddać sedno poję- powtarzane doświadczenie opublikował w roku 1729.
cia czasu jako  twórcy i niszczyciela swych własnych Wewnętrzny mechanizm zegarowy potwierdzono
stworzeń [3]. także u tak prostych stworzeń, jak eugleny, które
Ludzkość pragnęła jednak w jakiś sposób ujarz- regularnie co 6 godzin unoszą się i opadają, zarówno
mić czas. Uzyskać nad nim władzę, móc kontrolować. w swoim naturalnym środowisku, jak i po przeniesie-
W roku 1657 Christiaan Huygens zgłosił do opaten- niu do słoika [5]. Zegar biologiczny, którego istnienie
towania zegar z wahadłem, który według autora miał potwierdzono badaniami u wszystkich żywych stwo-
spóz
niać się jedynie 10 sekund w ciągu doby. Choć rzeń, steruje nami w ciągu doby, ale nie umożliwia
na owe czasy był to wynalazek, który spowodował nam odczytywania odmierzanego przez niego czasu.
ogromny skok, zarówno w technice, jak i w poglądach, Od wielu lat naukowcy próbowali odnalez
ć, gdzie znaj-
to wymagał on jednak dalszych udoskonaleń. Poddany duje się zmysł czasu w ciele ludzkim. Istnienia takiego
warunkom atmosferycznym, tj. wahaniom tempera- zmysłu nie potwierdziły jednak żadne z przeprowadzo-
tury, ze względu na materiały, z jakich został zbudo- nych doświadczeń czy badań. Pod koniec XIX wieku,
wany, nie był już tak dokładny jak założył astronom. wiedeńczyk Ernst Mach poszukiwał powiązań chrono-
W roku 1759 londyńczyk John Harrison przedstawił metru ze zmysłem słuchu, czego dowodem miało być
swój chronometr H4, zbudowany ze srebra, mosiądzu poczucie rytmu podczas słuchania muzyki. Kilka lat
oraz diamentów. Znacznie dokładniejszy, niepodda- póz
niej, w 1868 roku Karl von Vierordt sformułował
jący się wpływowi temperatury czy ruchom podłoża, i opublikował ( Der Zeitsinn; nach Versuchen ) prawo,
co umożliwiało zastosowanie go w trakcie podróży zgodnie z którym czas trwania krótkich odcinków
morskich [5]. czasu jest przeszacowywany, zaś długotrwałe interwały
Równocześnie z rozwojem techniki powstawały są postrzegane jako krótsze, niż są w rzeczywistości.
nowe koncepcje, nowe poglądy oraz idee. I tak w roku Badania, które przeprowadził wraz ze swoim asysten-
1687 Izaak Newton wydając swoje dzieło  Principia tem polegały na odtwarzaniu przez naukowca odcin-
mathematica , stworzył koncepcję  zegara absolut- ków czasowych wybijanych gongiem przez asystenta,
nego , opierając myślenie o całej naturze, w tym też przy wykorzystaniu jedynie własnego poczucia czasu.
o czasie, na liczbach. Rozróżnił też czas absolutny, Magiczną granicą, okazały się 3 sekundy.
 prawdziwy , zależny od  zegara kosmicznego od Czasem zainteresował się także Wilhelm Wund
czasu przeżywanego, czyli  pozornego , względnego, (1832-1920), który stworzył w swoim laboratorium
który odczuwamy na co dzień. Z wizją Newtona nie w Lipsku  Taktir  Aparat , urządzenie z możliwo-
zgadzał się inny fizyk żyjący na przełomie XVII i XVIII ścią ustawienia głośności i szybkości wytwarzanych
wieku, Gottfried Wilhelm Leibniz, według którego dz
więków. Dzięki tej maszynie naukowiec wykazał
czas i przestrzeń nie istnieją w sensie absolutnym, lecz jak łatwo można oszukać nasze poczucie czasu tj. jak
są złudzeniami. Stworzył on przyczynową koncepcję umysł poddaje się złudzeniu, że całkiem równomierny
17
Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
rytm słyszany coraz głośniej zdaje się przyspieszać. Jest badaniem struktur i procesów poznawczych to głównie
to efekt często wykorzystywany w muzyce. lata 60. i 70. XX wieku. Sama nazwa wprowadzona
David Harvey filozof i lekarz żyjący w XVIII została w roku 1967, po wydaniu pierwszego podręcz-
wieku, zainteresowany neurologią, w swoim dziele nika z tej dziedziny autorstwa Ulric a Neisser a o tytule
wydanym w 1749 roku pt.  Observations on Man ,  Psychologia poznawcza . 10 lat póz
niej zaczęto wyda-
analizując uszkodzenia w mózgu oraz zaburzenia wać  Cognitive science , pierwsze czasopismo poświę-
neurologiczne, twierdzi, że wszystkie dysfunkcje cone wszystkim naukom związanym z kognitywistyką.
układu nerwowego związane są ze zmianami myślenia. Ciekawe doświadczenie przeprowadził geolog
Tłumaczył też, powiązanie funkcji fizjologicznych pochodzący z Francji Michel Siffre, który w roku
i psychicznych organizmu drganiami nerwów - jako 1962 spędził czas od 16 lipca do 14 września w jaskini
sztywnych struktur oraz drganiami małych cząsteczek w Alpach, pozostawiony samotnie, ze zgromadzonymi
w mózgu. zapasami, latarką oraz notesem, w którym dokonywał
Koniec XIX wieku to również początki powstania codziennych zapisków. Jedyny kontakt ze światem
koncepcji psychologicznych pamięci i prace Hermana zewnętrznym utrzymywał przez krótkofalówkę,
Ebbinghausa, a w szczególności jego dzieło O pamięci meldując przyjaciołom wspomagającym go w tym
(1885) oraz badania Francisa Galtona [6]. Natomiast doświadczeniu, co robi w danym momencie. Jego
pierwszym, który zapoczątkował nowe podejście do poczucie czasu wydłużyło dobę do 24,5 godziny, przy
procesów toczących się w umyśle, odsuwając tym czym okres czuwania wynosił 16 godzin. Brak punk-
samym filozofię jako punkt wyjścia, był Franciscus tów odniesienia, takich jak wschód i zachód słońca,
Cornelis Donders. Wprowadził on pomiar czasu reakcji obecność innych osób, codzienne czynności związane
i ocenę liczby popełnionych błędów. z posiłkami i pracą zatarły odczuwanie czasu u bada-
W latach 40. XX wieku Karl Lashley, amerykański cza. Dlatego ogromne było jego zdziwienie, kiedy
neuropsycholog współpracujący z Johnem Broadusem we wrześniu, wyciągnięty z jaskini przez przyjaciół
Waston em, uznawany za współtwórcę behawioryzmu, usłyszał, że minęło o 20 dni więcej, niż wynikało
prowadził badania nad miejscem odpowiedzialnym z jego zapisków. Podobnemu doświadczeniu poddała
w naszym mózgowiu za pamięć. Wysunął on tezę się kobieta Veronique Bore-Le Gue, która przebywała
uznawaną do dziś za słuszną, iż nie ma jednego ośrodka pod ziemią 11 dni, oraz naukowcy z Instytutu Fizjologii
odpowiedzialnego za pamięć, a jednym z ważniejszych Behawioralnej imieniem Maksa Planck a w bunkrze
miejsc biorących udział w koordynowaniu pamięci pod Monachium. Sam Siffre powtarzał swój ekspery-
jest hipokamp [7]. Uczeń Lashey a Donald Hebb, zajął ment wielokrotnie, współpracując z NASA [5].
się badaniami nad procesem uczenia się ściśle zwią- Rozwój techniki, a tym samym medycyny, znacz-
zanym z funkcjami poznawczymi. Hebb sugerował, nie przyspieszył badania nad czasem. Niemiecki lekarz
że neurony kory mózgu mogą być modelowane przez Hans Berger, pionier w badaniach nad aktywnością
nasze doświadczenie i środowisko, w którym prze- elektryczną mózgu, nazywany  ojcem encefalografii
bywamy. Uczenie się, jest więc fizycznym procesem w 1924 dokonał pierwszego zapisu EEG, wprowadzając
łączenia się oraz wzmacniania połączeń już istnie- do dziś używaną nazwę. Metoda ta umożliwia wykrycie
jących między komórkami nerwowymi. Koncepcję wielu patologii mózgowia. Posłużyła też jako baza do
zespołu neuronów i neuronowego podejścia do funkcji stworzenia wielu innych umożliwiających neuromo-
poznawczych opisał w najsłynniejszej ze swoich książek nitoring. Wynalezienie tomografu komputerowego
 The Organization of Behavior (1949). Jednocześnie (1972, Godfrey N. Hounsfield, noblista w dziedzinie
z Lashey em, lecz niezależnie, swoje badania prowadził fizjologii i medycyny) a następnie tomografii pozy-
Kanadyjczyk Wilder Penfield, który usuwał ogniska tronowo-emisyjnej (1974, M. E. Phelps, E. J. Hoffman
padaczkowe u swoich pacjentów stosując trepanację i M. M. Ter Pogossian) oraz rezonansu magnetycznego
czaszki. Zaobserwował on, iż drażnienie elektrodami umożliwiło dokładniejsze wyjaśnienie, które rejony
kory mózgu wywoływało u chorych wspomnienia mózgu odpowiedzialne są za nasze poczucie czasu.
zapachu, melodii czy też zdarzeń z przeszłości. Badacz Duży wkład w uzyskanie odpowiedzi na niektóre
wywnioskował, że za wspomnienia te odpowiedzialne pytania o wewnętrzny chronometr człowieka wnie-
są jedynie pewne rejony mózgowia. śli pacjenci, u których doszło do uszkodzenia tych
Rozwój psychologii poznawczej, zajmującej się rejonów mózgu, które - jak się okazało - kryją nasze
18
Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
poczucie czasu. Przełomem, który pozwolił połączyć do odbierania słabych sygnałów w póz
niejszym czasie,
mózg i umysł był przypadek robotnika kolejowego, które normalnie nie wywołałyby odpowiedzi. Jest ono
który wydarzył się we wrześniu 1848. W trakcie prac uważane za jeden z podstawowych procesów biorących
budowlanych kolei Rutland i Burlington, 25-letni udział w tworzeniu pamięci i procesie uczenia się. Eric
Phineas P. Gage uległ wypadkowi, w trakcie którego R. Kanbel, profesor Uniwersytetu Columbia (laureat
doszło do przebicia metalowym prętem całego mózgo- nagrody Nobla w 2000 roku), badając układ nerwowy
wia, z uszkodzeniem płata czołowego oraz niewielkimi ślimaka morskiego Aplysia (od roku 1966), doszedł do
ubytkami w zakresie mowy, uczenia się oraz porusza- wniosku, iż to zmiana stężenia neuroprzekaz
ników
nia. W póz
niejszym czasie zaobserwowano zmianę (cAMP, PKA) w synapsach odpowiedzialna jest za
charakteru i zachowania ofiary wypadku, co skłoniło uczenie się nowych reakcji, poprzez osłabienie bądz

ówczesny świat medyczny do przypisania siedziby wzmocnienie połączeń nerwowych [12]. Inne wytłu-
duszy, mózgowiu [8]. Jednym z najbardziej znanych maczenie znalazł Gary Lynch (1971), który badając
i najczęściej opisywanych przykładów XX wieku jest komórki mózgu szczura udowodnił, iż powstawanie
mężczyzna o inicjałach H.M., Amerykanin, zamiesz- śladów pamięci związane jest z tworzeniem nowych
kujący w domu seniora w Connecticut [9]. Chory, połączeń, pod wpływem substancji powodujących
z powodu uporczywych napadów padaczki (padaczka zmianę kształtu neuronu, a następnie tworzenie się
występowała także u jego kuzynów ze strony ojca, dendrytów i nowych synaps.
doznał on także urazu głowy), które uniemożliwiały Rozwój poczucia czasu u małych dzieci stał się
normalne funkcjonowanie, poddany został w 1953 tematem wielu badań naukowych, a pierwsze prace
roku radykalnej operacji usunięcia części obu płatów pojawiły się już na przełomie lat 60. i 70. XX wieku.
skroniowych, przy okazji której wycięto też fragment Kolejny okres zainteresowania tematem rozwoju
hipokampa. Po zabiegu chory utracił pamięć długo- dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem poczucia
trwałą i żyje wyłącznie w teraz
niejszości. W testach czasu i rozwoju tych funkcji poznawczych, to przełom
potrafi odtworzyć jedynie odcinki czasu nieprzekra- XX i XXI wieku. Wykazano, iż dziecko mając zaledwie
czające 20 sekund, nie pamięta przeszłości, nie wie co to miesiąc może rozpoznawać różnice między dwoma
przyszłość, pozostając przy tym niezwykle pozytywnie dz
więkami, przyswaja sobie poczucie rytmu a zdolno-
nastawionym do życia człowiekiem. ści te rozwijają się dość szybko. I tak w wieku 6 miesięcy,
W roku 1981 w ypadkowi motocyk lowemu żyjąc co prawda tylko w teraz
niejszości, rozpoznaje
uległ pewien 31-letni Kanadyjczyk o inicjałach K.C. rytmy dość skomplikowane a w dziewiątym miesiącu
Z powodu urazu doszło u niego do krwiaka pod- życia zaczyna patrzeć w przyszłość, co przejawia się
twardówkowego, ewakuowanego w trybie pilnym możliwością oczekiwania na reakcje opiekuna przez 6
a w póz
niejszym okresie do przewlekłego krwiaka obu sekund. Czas ten wydłuża się do 10 sekund w dziewią-
okolic czołowych. W wyniku powikłań związanych tym miesiącu naszego życia. Według Levina, stopniowe
z urazem utracił zupełnie poczucie czasu, pamięć dojrzewanie układu nerwowego, a przede wszystkim
o wydarzeniach z przed wypadku a także perspektywę rozwój płatów czołowych sprawia, że w wieku 18 mie-
przyszłości [10]. sięcy dziecko może już mieć pierwsze wspomnienia.
Inny chory to pacjent opisany w roku 1996 Inni badacze twierdzą natomiast, że odczuwanie prze-
przez neurologa z Lubeki Ferdinanda Bienkofski ego szłości przychodzi nam dopiero w wieku 30 miesięcy.
w  Neurocase , u którego w wyniku guza płata czoło- Rozwój funkcji poznawczych nierozłącznie związany
wego doszło do przyspieszenia odczucia czasu. Chory jest z rozwojem mowy, zdolności porozumiewania się
odczuwał, że wszystko dookoła niego odbywa się kil- i rozumienia otaczającego je świata [13-16].
kakrotnie szybciej [11]. Zarówno czynności i wypowia- Od połowy XX wieku do chwili obecnej powstało
dane słowa, jak wykazały przeprowadzone na chorym wiele prac opisujących wpływ różnych czynników na
testy, były dla niego pięciokrotnie przyspieszone. funkcje poznawcze m.in. amfetaminy, LSD, marihu-
W roku 1973 dwóch badaczy, Timothy Bliss i Terje any, haloperidolu, psylocybiny, trójcyklicznych leków
Lomo, opisało długotrwałe wzmocnienie synaptyczne antydepresyjnych, alkoholu. Badano też pacjentów po
(long-term potentiation, LTP). Zjawisko to polega na urazach mózgowych, poddanych zabiegom w obrę-
przygotowaniu synaps nerwowych przez intensywne bie mózgu z powodu guzów, chorych po udarach,
bodz
ce plastyczne, wywołujące zmiany na synapsach, z zakażeniami mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych
19
Anestezjologia i Ratownictwo 2010; 4: 14-20
Anestezjologia i Ratownictwo  Polska i Świat / Anaesthesiology and Rescue Medicine  Poland and the World
oraz cierpiących na chorobę Alzheimera, Parkinsona, produktem aktu stworzenia . Tymi słowami prezydent
depresję, schizofrenię, ADHD. Nie pominięto też USA George Bush senior, rozpoczął swoje przemówie-
wpływu wieku, płci, środowiska, czy hormonów oraz nie, w trakcie którego ostatnie dziesięciolecie XX wieku
zaburzeń metabolicznych. Dzięki rozwojowi technik ogłosił  Dekadą Mózgu .
neuroobrazowania możliwe stało się dość dokładne
określenie struktur, w których natura umiejscowiła
naszą pamięć, uwagę, orientację, koordynację oraz Adres do korespondencji:
proces myślenia. Wszystkie te badania pomagają nam Anna Kluzik
lepiej poznać i zrozumieć samych siebie jako ludzi. Klinika Anestezjologii, Intensywnej Terapii
Zgłębić najbardziej skomplikowany twór przyrody, i Leczenia Bólu
jakim jest nasz mózg [17-24]. Szpital Kliniczny im. H. Święcickiego, Uniwersytet
 Trzyfuntowa masa komórek nerwowych i ich Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu
wypustek, kierująca naszymi działaniami, jest naj- Tel.: [phone]
wspanialszym, a zarazem najbardziej tajemniczym, E-mail: [e-mail]
Piśmiennictwo
1. Schott H (red.). Kronika medycyny. Warszawa: Wydawnictwo Bertelsmann Media; 2002.
2. Bladowski M. Stomatologia zachowawcza w znieczuleniu ogólnym. Tryb ambulatoryjny. Historia i odkrycie. Nowa Stomatologia 2001;1:31-
3.
3. Ajdukiewicz K. Zagadnienia i kierunki filozofii. Kęty: Wydawnictwo Antyk; 2004.
4. Podwińska E, Jośko J, Kucewicz-Czech E, Misiołek H, Klimasara J, Szozda M. Pionierzy anestezjologii - Arthur Ernest Guedel (1883-
1956). Anest IntenTer 2008;40:192-4.
5. Klein S. Zeit. Der Stoff, aus dem das Leben ist. Frankfurt a.M.: S. Fischer; 2006.
6. Maruszewski T. Okruchy pamięci. Academia 2008;2:4-7.
7. Lashey KS. Brain mechanisms and intelligence: A quantitative study of injuries to the brain. Chicago: University of Chicago Press;1929.
8. Hazen RM, Singer M. Mózg człowieka: jaka jest fizyczna podstawa pamięci? Turlejska E (tłum.). W: Dlaczego czarne dziury nie są czarne?
Warszawa: Wydawnictwo Prószyński i S-ka; 2001.
9. Corkin S. Whatt s new with the amnesic patient H.M.? Nat Rev Neurosci 2002;3:153-60.
10. Rosenbaum SR, Kohler S, Schacter DL, Moscovitch M, Westmacott R, Black SE, et al. The case of K.C.: contributions of a memory-impaired
person to memory theory. Neuropsychologia 2005;43:989-1021.
11. Bienkofski F, Block R. Accelerated time experience after left frontal cortex lession. Neurocase 1996;2:486-93.
12. http://www.hhmi.org/research/investigators/kandel.html
13. Piaget J. The child s conception of time. Pomerans AJ (trans.). London: Routledge & Kegan Paul; 1969.
14. Gogtay N, Sporn A, Clasen L, Nugent T III, Greenstein D, Nicolson R, et al. Dynamic mapping of human cortical development during
childhood through early adulthood. Proc Natl Acad Sci USA 2004;101:8174-9.
15. Eliot L. Was geht da drinnen vor? Die Gehirnentwiklung in den ersten fq
nf Lebensjahren. Berlin 2001.
16. Whitrow GJ. Czas w dziejach. Wyd. I. Warszawa: Prószyński i S-ka; 2004.
17. Malapani CH, Rakitin B, Levy R, Meck WH, Deweer B, Dubois B, et al. Coupled temporal memories in Parkinson s disease: a dopamine-
related dysfunction. J Cogn Neurosci 1998;10:316-31.
18. Baudouin A, Vanneste S, Isingrini M, Pouthas V. Differential involvement of internal clock and working memory in the production and
reproduction of duration: A study on older adults. Acta Psychologica 2006;121:285-96.
19. Pouthas V, Perbal S. Time perception depends on accurate clock mechanisms as well as unimpaired attention and memory processes.
Acta Neurobiol Exp 2004;64:367-85.
20. Haier RJ, Jung RE, Yeo RA, Head K, Alkire MT. The neuroanatomy of general intelligence: sex matters. NeuroImage 2005;25:320-7.
21. Lewis PA, Miall RC. Remembering the time: a continuous clock. Trends in Cognitive Sciences 2006;10:401-6.
22. Gibbon J, Church RM. Representation of time. Cognition 1990;37:23-54.
23. Richter P, Benzenhofer U. Time estimation and chronopathology in endogenous depression. Acta Psychiatr Scand 1985;72:246-53.
24. Buhusi CV, Meck WH. Differential effects of methamphetamine and haloperidol on the control of an internal clock. Behav Neurosci
2002;116:291-7.
20