Banderowcy w KL Auschwitz
Adam Cyra
W dniu 27 stycznia 1945 r. \
ołnierze sowieccy oswobodzili KL
Auschwitz. Przez sześćdziesiąt jeden lat od wyzwolenia tego obozu,
na temat jego tragicznej historii napisano bardzo wiele. Do dzisiaj
jednak prawie nieznanym wydarzeniem jest osadzenie i
więzienie w KL Auschwitz ukraińskich nacjonalistów, których
wcześniejsza działalność była związana głównie z terenem
Kresów Południowo-Wschodnich II Rzeczypospolitej. Aby
zrozumieć, dlaczego zostali osadzeni w tym obozie, nale\
y
przypomnieć ich wcześniejszą kilkunastoletnią działalność.
W 1929 r. na Kresach Południowo-Wschodnich powstała Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów (OUN).
Wyznacznikiem działań tej organizacji było "Dziesięcioro przykazań ukraińskiego nacjonalisty". Ich
autorem był Stepan A
enkawśkyj (Stepan Lenkawski), współorganizator i uczestnik I Kongresu OUN w
1929 r. Ju\
od roku następnego członkowie tej organizacji rozpoczęli akcje sabota\
owo-dywersyjne i
terrorystyczne przeciwko Polakom, jak równie\
Ukraińcom, dą\
Ä…cym do ugody z PolskÄ…. W 1934 r.
szczególnie głośnym aktem terrorystycznym było zabicie na rozkaz OUN ministra spraw wewnętrznych
płk. Bronisława Pierackiego. Zbrodniczego czynu dokonał w Warszawie młody Ukrainiec o nazwisku
Grzegorz Maciejko, którego wprawdzie nie zdołano aresztować, ale udało się ująć współpracujących z
nim kilku innych nacjonalistów. Dwa lata póz
niej w procesie warszawskim zapadły wyroki. Stepana
Banderę, który wyraził zgodę na dokonanie zamachu skazano na karę śmierci z zamianą na mocy amnestii
na karÄ™ do\
ywotniego więzienia. Karę do\
ywotniego więzienia otrzymał równie\
Mikołaj Kłymyszyn, a
aplikant sądowy Jarosław Rak cztery lata więzienia. Skazanych umieszczono w ró\
nych zakładach
karnych w Polsce środkowej i zachodniej. Mury więzienne udało się im przedwcześnie opuścić we
wrześniu 1939 r., kiedy ziemie polskie znalazły się pod okupacją niemiecką i sowiecką.
Nale\
y zaznaczyć, \
e większość aktywistów OUN przedostała się w tym czasie do Małopolski zachodniej,
licząc na pomoc Niemiec hitlerowskich w budowie niepodległej Ukrainy. W 1940 r. nastąpił rozłam na
OUN-banderowców i OUN-melnykowców. Stało się to 10 lutego tego\
roku w Krakowie. Stepan Bandera
wraz z innymi swoimi stronnikami  wśród nich byli m.in. Mikołaj Kłymyszyn i Jarosław Rak  na
zebraniu, które nazwali II Kongresem OUN, wypowiedzieli posłuszeństwo Andrijowi Melnykowi. Przy
czym ci pierwsi stanowili odłam radykalny, natomiast melnykowcy byli o wiele bardziej umiarkowani.
Nieco wcześniej, w styczniu 1940 r., zrodził się pomysł utworzenia tzw. grup marszowych, które w
wypadku rozpoczęcia wojny niemiecko-sowieckiej miały działać na terenach pozafrontowych na Ukrainie.
Do realizacji tego planu wyznaczono najlepszych aktywistów OUN. Nale\
eli do nich m.in. Dmytro Jaciw,
Stepan A
enkowśkyj i Lew Rebet. Mieli oni w przyszłości przechwytywać władzę administracyjną w
terenie i w miarę rozwoju dalszych działań wojennych ujawniać się. Członkowie tych grup pracowali w
strukturach Wehrmachtu jako tłumacze lub kierowcy.
Fiasko orientacji na Hitlera
Kiedy w dniu 22 czerwca 1941 r. wybuchła oczekiwana przez banderowców wojna wraz z wojskami
niemieckimi posuwały się ukraińskie "grupy marszowe", samowładnie stworzone przez Banderę, z
zadaniem proklamowania ukraińskiej niepodległości, organizowania własnej administracji i werbowania
do swych szeregów ochotników. Grupą północną, idącą w kierunku Sokala na śytomierz, dowodził
Mikołaj Kłymyszyn. Grupa Melnyka przeciwstawiła się zdecydowanie tym próbom, opowiadając się
jedynie na rzecz formowania regularnych wojsk ukraińskich przy oddziałach Wehrmachtu, do czego
jednak nie doszło.
W dniu 30 czerwca 1941 r. banderowcy proklamowali we Lwowie niepodległość Ukrainy i nadali o tym
komunikat przez rozgłośnię, którą zdołali opanować w tym mieście na kilka dni. Warto przytoczyć
fragment "Aktu 30 czerwca": "Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów pod przewodem Stepana Bandery
wzywa do podporzÄ…dkowania siÄ™ utworzonemu we Lwowie Krajowemu RzÄ…dowi, (...). SÅ‚awa Bohaterskiej
Armii Niemieckiej i jej Führerowi Adolfowi Hitlerowi!". Akcenty prohitlerowskie tego tekstu nie mogÅ‚y
jednak przysłonić faktu, \
e powy\
sza proklamacja niepodległości była sprzeczna z hitlerowskimi planami
wobec Ukrainy, co spowodowało, \
e w najbli\
szych miesiącach rozpoczęły się aresztowania wśród
aktywistów OUN-b.
Spośród uwięzionych Ukraińców wszystkie kobiety oraz większość mę\
czyzn umieszczono w celach
oddziału kobiecego Zakładu Helclów w Krakowie. Jedynie część mę\
czyzn osadzono w więzieniu na
Montelupich. Pozostająca pod opieką Ukraińskiego Komitetu Pomocy grupa uwięzionych nacjonalistów
liczyła kilkadziesiąt osób. Wśród nich znajdowali się dwaj bracia Stepana Bandery  Aleksander i
Wasyl.
Auschwitz dla banderowców
W dniu 20 lipca 1942 r. numerami 49689-49758 oznaczono w KL Auschwitz siedemdziesięciu więz
niów
skierowanych do obozu przez niemiecką policję bezpieczeństwa z Krakowa. Wśród nowo przywiezionych,
głównie Polaków, było dwudziestu trzech banderowców, którzy otrzymali numery od 49721 do 49744.
Jako pierwszy z nich został zarejestrowany Wasyl Bandera, student filozofii, zamieszkały w Krakowie.
Razem z nim zostali przywiezieni m.in. Leontyn Diakiw (nr 49723)  absolwent prawa i teologii, Dmytro
Jaiciw (nr 49727)  prawnik, Roman Polutranka (nr 49737)  urzędnik bankowy ze Stanisławowa,
Mikoła Kowal (nr 49729)  dziennikarz z Drohobycza, Petro Mirczuk (nr 49734)  dziennikarz i
Stepan A
enkawśkyj (nr 49731), twórca wspominanego ju\
"Dekalogu" ukraińskich nacjonalistów. Dwaj
ostatni oświęcimski obóz prze\
yli.
Wspomniany Petro Mirczuk, który po wojnie osiadł w Kanadzie, opublikował w języku angielskim
wspomnienia. Stwierdza w nich, \
e Wasyl Bandera był szykanowany i bity podczas pracy w komandzie
budowlanym "Neubau" przez polskich współwięz
niów, w następstwie czego zmarł w szpitalu obozowym.
Głównie przyczynił się do jego śmierci Franciszek Podkulski (nr 5919), student z Przemyśla, pełniący w
tym komandzie funkcjÄ™ vorarbeitera, czyli przodownika pracy.
Z relacji Leona Sobieraja (nr 1879) z kolei wynika, \
e Wasyla BanderÄ™ pomylono z jego bratem
Stepanem Banderą, na którego polecenie  jak to było ju\
wspominane  został zorganizowany zamach na
ministra Bronisława Pierackiego, co stało się pośrednio przyczyną śmierci Wasyla. Ponadto  jak twierdzi
w swojej relacji Jan Olszowski (nr 6157)  banderowcy: "Butni i aroganccy, pewni zapowiedzianych im
przez SS względów i przywilejów (...) wręcz wrogo zachowali się wobec polskich więz
niów".
W dniu 24 lipca 1942 r. z więzienia na Montelupich w Krakowie przywieziono do KL Auschwitz
sześćdziesięciu więz
niów. Otrzymali oni numery od 51426 do 51485. Byli to głównie polscy więz
niowie
polityczni. Wraz z nimi został wtedy przywieziony jeszcze jeden brat Stepana Bandery  Aleksander
(nr 51427), doktor nauk społeczno-politycznych, zamieszkały i aresztowany w Krakowie, który zginął w
obozie w podobnych okolicznościach jak jego młodszy brat Wasyl. Do jego śmierci w komandzie
budowlanym "Neubau" przyczynić się miał równie\
wspomniany Franciszek Podkulski.
Śmierć brata Stepana Bandery
Na temat okoliczności śmierci jednego z braci Stepana Bandery, trudno jednak ustalić którego, takie
oświadczenie zło\
ył były polski więzień polityczny Zygmunt Gaudasiński (nr 9907): "Latem 1942 r.
byłem zatrudniony w komandzie "Neubau" jako pomocnik pisarza (...). Po przybyciu na blok 16 kapo
Edward Radomski wskazał nam więz
nia niewielkiego wzrostu, który na rusztowaniu dowoził tynkarzom
zaprawę murarską, oświadczając przy tym, \
e jest to zbrodniarz ukraiński Bandera, odpowiedzialny za
śmierć wielu Polaków. Zauwa\
yłem wówczas, \
e vorarbeiter Feliks Maruta (póz
niej jeden z kapów
komanda) zachowywał się brutalnie w stosunku do Bandery, twierdząc, \
e jest to zapłata za zbrodnie,
których się dopuścił na jego rodzinie i innych Polakach. Kilka dni póz
niej dowiedziałem się, \
e Bandera
zostaÅ‚ zamÄ™czony podczas betonowania stropu  chyba budynku Wäscherei  miÄ™dzy blokiem nr 1 i 2.
Sprawcą śmierci Bandery był vorarbeiter komanda Franciszek Podkulski, (...). Za ten czyn Franciszek
Podkulski  z inicjatywy członków rządu ukraińskiego, którzy zostali w 1942 r. tak\
e osadzeni w obozie 
zginął na bloku nr 11 rozstrzelany w wyniku wyroku wymierzonego mu przez Oddział Polityczny obozu".
Faktycznie Franciszek Podkulski przyczynił się tylko do śmierci Aleksandra Bandery, nie będąc
bezpośrednio jego zabójcą, bowiem pełniąc funkcję vorarbeitera, czyli przodownika pracy, zmuszał go 
podobnie jak wcześniej jego brata Wasyla  do nadmiernego wysiłku. Spowodowało to, \
e Aleksander
Bandera został równie\
umieszczony w obozowym szpitalu. W dniu 10 sierpnia 1942 r. lekarz SS
przeprowadził w bloku szpitalnym nr 20 selekcję, podczas której wyznaczył na śmierć siedemdziesięciu
pięciu więz
niów. Jeszcze tego samego dnia zabito ich z polecenia SS dosercowymi zastrzykami fenolu.
Jednym z wówczas uśmierconych był Aleksander Bandera Z kolei Franciszka Podkulskiego osadzono w
następstwie powy\
szych zdarzeń w bunkrze bloku nr 11, a następnie rozstrzelano pod Ścianą Straceń w
dniu 25 stycznia 1943 r. W egzekucji tej został tak\
e stracony Feliks Suligowski (nr 8635), pisarz
komanda budowlanego "Neubau", przed wojną zamieszkały w Terespolu.
W dniu 8 sierpnia 1942 r. z więzienia Montelupich w Krakowie skierowano do KL Auschwitz
sześćdziesięciu trzech więz
niów, którzy otrzymali numery 57317-57379. Z polskimi więz
niami
politycznymi przybyło wówczas dwudziestu trzech członków OUN-b. Podobnie jak poprzednio osadzeni
w obozie nacjonaliści ukraińscy, aresztowani oni byli przewa\
nie w ró\
nych miejscowościach na terenach
przedwojennych Kresów Południowo-Wschodnich. Na Montelupich osadzono ich po przewiezieniu
najczęściej z innych więzień, np. z Tarnopola lub ze Lwowa.
Mikołaj Kłymyszyn (nr 57340) przywieziony w tym transporcie tak opisał pierwsze chwile swojego
pobytu w KL Auschwitz: "(...)wstępując do lagru oddałem się w opiekę Matki Boskiej. (...) Wieczorem
(...) przyszli z kijami Polacy. Było ich ponad dziesięciu i zaczęli pytać, kto tutaj jest z OUN-b. Nikt z nas
się nie odezwał. Tak trzy razy pytali, gro\
Ä…c, \
e zabijÄ… na miejscu, gdy znajdÄ…. Kiedy mimo wszystko nikt
z nas nie zgłosił się, oni zaczęli jednego po drugim pytać o imię i nazwisko. Kiedy imię i nazwisko
brzmiało po polsku odprawiali na blok. (...) Kiedy przyszła na mnie kolej, powiedziałem prawdziwe swoje
nazwisko i \
e jestem Ukrainiec. Ale na pytanie skąd, powiedziałem, \
e z śytomierza. "A gdzie jest
śytomierz?"   Koło Kijowa"  odpowiadam. "Toś ty nie z polskiej Ukrainy?"   Nie"  daję odpowiedz
.
"To idz
na blok"  zadecydował jeden z nich (...) ".
Rebet i inni
Wśród banderowców przywiezionych do obozu oświęcimskiego razem z Mikołajem Kłymyszynem
znajdował się tak\
e A
ew Rebet (nr 57368), który był jednym z najbli\
szych współpracowników Stepana
Bandery i członkiem rządu ukraińskiego utworzonego w oparciu o "Akt 30 czerwca" z 1941 r. Obóz
prze\
ył  podobnie jak ju\
wspomniani, przywiezieni do KL Auschwitz nieco wcześniej, dwaj inni
członkowie tego rządu: Dmytro Jaciw i Stepan A
enkawśkyj. Po wojnie dr A
ew Rebet był jednym z
zało\
ycieli i aktywnym działaczem na emigracji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów za granicą.
Banderowcy w 1942 r.  poza dwoma wymienionymi transportami  nie byli ju\
przywo\
eni z
Montelupich w większych ilościach, lecz sporadycznie nadal byli kierowani z tego więzienia do KL
Auschwitz, np. 30 września został przywieziony Jarosław Rak (66676), sądzony i skazany przed wojną za
pomoc udzieloną zabójcy Bronisława Pierackiego. KL Auschwitz prze\
ył, podobnie jak większość
osadzonych w nim banderowców, poniewa\
otrzymali oni dzięki protekcji obozowego gestapo pracę w
dobrych komandach więz
niarskich lub wcześniej zostali zwolnieni z KL Auschwitz, np. wspomniany
Mikołaj Kłymyszyn wolność odzyskał 19 grudnia 1944 r.
W dniu 3 paz
dziernika 1943 r. przywieziono do obozu oświęcimskiego z więzienia we Lwowie przy ul.
A
ąckiego dwieście trzydzieści kobiet (numery 64085 - 64323) i siedmiuset trzydziestu mę\
czyzn (numery
154392-155121). Następny du\
y transport z tego więzienia przybył do Oświęcimia w dniu 28 paz
dziernika
tego\
roku. Liczył on pięćdziesiąt pięć kobiet (numery 66315 - 66369) i dwustu trzydziestu mę\
czyzn
(numery 159046 - 159275). Razem z polskimi więz
niami politycznymi przywieziono w tych transportach
do obozu stu trzydziestu dwóch członków OUN-b, w tym stu dwudziestu dwóch mę\
czyzn i dziesięć
kobiet, głównie studentek ukraińskich. W przeciwieństwie do więz
niów polskich, większość z tych osób
równie\
obóz prze\
yła. Banderowcy, którzy przetrwali pobyt w KL Auschwitz, osiedlili się po wojnie
głównie na terenie Stanów Zjednoczonych i Kanady.
Adam Cyra, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau