89
ANDRZEJ KOMINEK
Funkcje grzecznościowe proszę
we współczesnej polszczyz
nie
I .Wprowadzenie
Wiele polskich aktów mowy pełni (lub może pełnić) funkcje grzecznościowe, to znaczy
tworzy atmosferę pozytywnego stosunku nadawcy do adresata. W literaturze  niezbyt
bogatej na razie  spotykamy się z różnymi określeniami dotyczącymi językowego zacho-
wania grzecznościowego. Są to:  zwroty grzecznościowe (lub  formuły grzecznościo-
we ),  terminologia grzecznościowa ,  tytuły grzecznościowe ,  styl grzecznościowy 1.
W języku potocznym używany jest wyraz grzeczności oznaczający � słowa, gesty, formy
zachowania się będące wyrazem uprzejmości, oznaką dobrego wychowania: uprzejme,
pochlebne słowa, komplementy2. Wyraz ten funkcjonuje w takich zwrotach frazeologi-
cznych, jak: 1)wymieniać grzeczności  tzn. realizować sytuację, w której nadawca i ad-
resat pozostają ze sobą w relacji świadczenia sobie grzecznościowych powinności,
objętych normą występującą w danym społeczeństwie; 2) przesadzać w grzecznościach
- czyli nadużywać pewnych ustalonych norm grzecznościowych; 3) mówić, prawić grze-
czności - ujmować kogoś pochlebstwami, komplementami3. Romuald Huszcza używa
terminu  honoryfikatywność na oznaczenie  pewnego szczególnego rodzaju znaczenia
zawartego w treści wypowiedzenia  jest to komunikat informujący o towarzysko-społe-
cznej relacji między nadawcą a odbiorcą tekstu językowego 4. Najogólniejszym terminem
jest wreszcie  etykieta językowa oznaczająca współcześnie  zbiór przyjętych w danej
społeczności zasad językowych zachowań grzecznościowych. Etykieta językowa wchodzi
w skład ogólnej etykiety (nazywanej tradycyjnie również savoir-vivre em, bon tonem,
kodeksem towarzyskim, zasadami dobrego wychowania), będącej wyrazem aprobowane-
go społecznie modelu grzeczności 5.
Artykuł ten stanowi próbę określenia zasobu funkcji grzecznościowych formy proszę
we współczesnej polszczyz
nie i ma w całości charakter interpretacyjny; jednostką badaw-
90
czą jest wyrażenie tekstowe. Przedstawiony materiał zbierany był dwojako: okazjonalnie
z zasłyszanych rozmów i różnego rodzaju napotkanych tekstów oraz systematycznie
z opublikowanych tekstów języka mówionego lub zbliżonego do mówionego.
II. Forma proszę jako performatywny wykładnik
funkcji grzecznościowych
Na wstępie trzeba przede wszystkim oddzielić formy proszę będące składnikami wypo-
wiedzeń wyrażających prośbę od form apelatywnych (tj. zwrotów do adresata), które
zawierają wykładnik formalny prośby, a prośbami sensu stricto nie są (np. proszę pana,
proszę państwa6). Forma proszę należy do podstawowych zwrotów grzecznościowych
(formuły z prosić są nieodzowne do prawidłowego przebiegu komunikacji językowej).
Proszę (1. os. czasu teraz
n.) jest formą podstawową ze względu na to, że stanowi explicit
performative  czyli jest pierwszorzędnym nośnikiem grzeczności w aktach etykiety
mających strukturę dychotomiczną: NADAWCA  ADRESAT. W samym pojęciu prośby
zawiera się też to, że jest ona kierowana do osoby, od której oczekujemy jej wypełnienia
(prosić znaczy: �w grzecznej formie zwracać się do kogoś, by coś uzyskać, otrzymać,
wyjednać, by kogoś do czegoś skłonić7. Eksplicytny wykładnik prośby wyraża akt prośby
wprost: np. proszę cię o pożyczenie tej książki. Oczywiście prosić można też inaczej: pożycz
mi tę książkę, ta książka bardzo mi jest potrzebna, chętnie przeczytałbym tę książkę itp.
Stosunkowo rzadko używane są formy: poproszę, poprosiłbym, prosiłbym, będę prosił.
Explicit performative stanowi też forma 1. os. l. mn. cz. teraz
n. prosimy, ale jest ona
rzadziej egzemplifikowana i wskazuje na nieliczne tylko typy zachowań grzecznościo-
wych.
W czym tkwi performatywny charakter wyrażeń grzecznościowych (w tym również
wyrażenia proszę)? Eugeniusz Grodziński odpowiada na to pytanie następująco:  W tym,
że każde z nich użyte w mowie stwarza na jakimś małym odcinku to, co można określić
jako �atmosferę grzecznościową, zapobiegając jednocześnie powstaniu jej przeciwień-
stwa, a mianowicie �atmosfery niegrzeczności. Jeśli Jan nie powie przy spotkaniu swemu
znajomemu Piotrowi dzień dobry albo nie odpowie na jego powitanie, może spowodować
tym swoim zachowaniem (prawnicy dobrze wiedzą o tym, że bardzo poważne skutki
można spowodować nie tylko działaniem, lecz także powstrzymywaniem się od działania)
niezadowolenie Piotra i nawet w sobie samym wzbudzić poczucie niesmaku, jeżeli uświa-
domi sobie niestosowność swego zachowania się. I odwrotnie, wymiana najzwyklejszych
powitań, pozdrowień, pożegnań, podziękowań i przeproszeń stwarza to, cośmy przed
chwilą określili jako �atmosferę grzecznościową 8.
Performatywny charakter użycia wyrażeń grzecznościowych odgrywa ważną rolę
w funkcjonowaniu systemu prawnego (w wielu wypadkach chodzi nie o wypowiedzenie
danego wyrażenia ustnie, lecz o sformułowanie go na piśmie  dotyczy to z powodzeniem
pisemnego aktu prośby z eksplicytną formą proszę).
91
III. Funkcje proszę  grzecznościowego zwrotu
do adresata
1. Proszę jako składnik oficjalnej formuły grzecznościowej zwracania się do kogoś,
z kim się nie jest na ty (proszę pana, proszę pani, proszę panią, proszę państwa)
(1) Proszę pana, czy zechciałby pan mi wskazać drogę?
(2) Proszę państwa, bardzo serdecznie państwa witam po wakacyjnej przerwie.
Zwroty apelatywne (przykłady 1,2) funkcjonują jako formuły najbardziej neutralne
obok podobnie neutralnych zwrotów grzecznościowych dzień dobry, dobry wieczór, do
widzenia, dobranoc, cześć, dziękuję, przepraszam, gratuluję, współczuję. Są one tak często
używane, że przeciętny użytkownik języka nie zdaje sobie z tego zupełnie sprawy, że są
to zwroty grzecznościowe. E. Grodziński nazywa je za E. Goffmanem zwrotami  klasy-
cznie pustymi , tzn. takimi, które są  wyprane z treści uczuciowej, a jednak pożyteczne
i potrzebne do stwarzania i podtrzymywania �atmosfery grzecznościowej 9. Zwroty
apelatywne mogą być substytuowane w taki oto sposób: przepraszam pana, panie X (+
ewentualnie tytuł, stopień naukowy itp.)10.
(3) Proszę pana, która godzina?
(4) Przepraszam pana, która godzina?
Przykłady 3,4 pokazują nam, że można zamiennie stosować formy proszę i przepra-
szam, wprowadzając podobną atmosferę grzeczności.
Zwroty apelatywne (proszę pana, proszę pani, proszę panią, proszę państwa) służą
także podtrzymywaniu kontaktu  spełniają zatem funkcję fatyczną (do nich należą tutaj
często również zwroty: proszę ja ciebie, proszę was, no i proszę pana). Formuły te stanowią
charakterystyczne potwierdzenie tego, że kontakt przebiega bez zakłóceń. Stanowią one
pewien rodzaj przerywników tekstowych11, bardzo często używane są mechanicznie, a ich
pojawienie się w dialogu jest także zależne od indywidualnych przyzwyczajeń nadawcy,
np.:
(5) To jest, proszę panią, nonsens, kto, proszę panią, robi dzisiaj takie rzeczy.
(6) Ale, proszę ciebie, normalnie ile dni, proszę ciebie, o tym decyduje lekarz, a komi-
sja tylko, proszę ja ciebie, ostatecznie opracowuje.
2. Proszę otwierające dialog
(7) Proszę, czego pan sobie życzy?
(8) Proszę pani, gdzie tu jest ulica Armii Krajowej?
(9) Proszę (wstępny, utarty, sygnał leksykalny w rozmowie telefonicznej12).
Praktyka językowa pokazuje, że tego typu użycie proszę (w pragmatycznie zróżnico-
wanych interakcjach, w których nadawca otwiera dialog) należy do podstawowych zacho-
wań grzecznościowych. Nadawca wie, że nie wypada zaniechać użycia zwrotu grzeczno-
ściowego nie tylko ze względu na osiągnięcie celu komunikacyjnego, ale również ze
względu na ogólnie przyjęty zwyczaj językowy. Często brak tej formuły odbieramy jako
poważne uchybienie zasadom grzeczności. Niekiedy także spotykamy się z sytuacją
odwrotną, kiedy uzus komunikacyjny pozwala na opuszczenie zwrotu grzecznościowego:
(10) Połówkę na pośpieszny do Warszawy (proszę)
(11)  Echo i  Gazetę Wyborczą (proszę)
92
W podanych przykładach (10, 11) wyrażone eksplicytnie proszę jest właściwie zbyte-
czne, gdyż zwyczaj językowy pozwala nam na formę bezpośrednią i bardziej ekonomicz-
ną. Bardzo często występuje ono jednak jako obligatoryjny składnik wypowiedzi nadawcy
(i odbiorcy) w procesie komunikacji językowej, wskazując na rytualizację wielu zachowań
językowych.
3. Proszę jako pytanie
(12) A  Jak się czujesz?
B  Proszę?
A  Jak się czujesz?
Użycie proszę o intonacji pytającej ma w swej strukturze głębokiej następujące znacze-
nie: �mówię ci, że chcę, żebyś powtórzył, bo nie usłyszałem dobrze. Proszę jako pytanie
może być niekiedy skierowane do adresata jako wyraz oburzenia, zdziwienia, niezadowo-
lenia itp.
4. Proszę jako odpowiedz
na dziękuję i przepraszam
(13) A  Dziękuję za książki.
B  Proszę.
(14) A  Zakłady Mięsne?
B  Pomyłka, proszę pani.
A  Przepraszam.
B  Proszę.
Powyższe układy binarne: dziękuję - proszę i przepraszam - proszę to grupy aktów
mowy, które konwencjonalnie sytuują nadawcę i odbiorcę w  atmosferze grzecznościo-
wej . Oczywiście łatwo wyobrazić sobie zablokowanie tego układu, czyli po prostu brak
reakcji ze strony odbiorcy. Mamy tu jednak na myśli pozytywną strategię językową.
5. Proszę jako zgoda na coś
(15) A  I poproszę dwie paczki  Carmenów .
B  Proszę, zaraz podam.
(16) A  Daj mi na chwilę ten słownik.
B  Proszę bardzo.
Twierdząca odpowiedz
grzecznościowa odbiorcy prośby w postaci proszę (przykłady
15, 16) zawiera w swej strukturze głębokiej następujące znaczenie: �mówię, że spełnię
twoją prośbę.
Często nadawca używa pytania, oczekując pozytywnej odpowiedzi odbiorcy:
(17) A  Mogę jeszcze kawałek ciasta?
B  Ależ proszę, proszę.
(18) A  Przepraszam, czy ten stolik jest jeszcze wolny?
B  Proszę, niech państwo siadają.
W tej funkcji występuje również wykrzyknik Proszę! zezwalający osobie znajdującej
się poza pomieszczeniem na wejście. Forma językowa proszę jest odpowiedzią na poza-
werbalny sygnał nadawcy  pukanie do drzwi.
93
IV. Funkcje proszę wyrażające prośbę
lub łagodzące żądanie
Pierwszy problem, jaki się pojawia w związku z użyciem formy proszę w roli eksplicyt-
nego wykładnika prośby, to trudność w odróżnieniu rozkazów od próśb.
Rozpatrzmy następujące przykłady:
(19) Proszę o zgłoszenie się w sekretariacie!
(20) Proszę dwie zupy jarzynowe, raz zrazy i raz fasolkę po bretońsku.
(21) Proszę wsiadać!
(22) Proszę sekundę poczekać!
(23) Proszę mówić po niemiecku!
(24) Proszę zamykać drzwi!
Analiza podanych przykładów nasuwa myśl, że chodzi tu o różnicę w stopniu grzecz-
ności lub uprzejmości, lecz praktyczne rozróżnienie nie jest takie oczywiste. Bo prosić
można niegrzecznie, a mimo to niegrzeczna prośba nie jest rozkazem. Zasadnicza różnica
między rozkazem a prośbą jest ta, że prośba daje adresatowi możliwość odmowy, a rozkaz
nie. Różnicę tę podkreślają czynniki językowe (akcent, intonacja) i pozajęzykowe (sytu-
acja aktu mowy, stosunek nadawcy do odbiorcy itp.). Wyrażenie Proszę o zgłoszenie się
w sekretariacie! może być w pewnych użyciach prośbą w innych natomiast kategorycz-
nym rozkazem.
Janina Labocha13 wyróżnia żądania z modulantem grzecznościowym proszę (�mówię,
że chcę, żebyś coś zrobił, lub czegoś nie zrobił).
(25) Proszę, podaj mi pióro!
(26) Proszę cię, otwórz okno!
(27) Kup mi, proszę, tę gazetę!
(28) Panie Janku, proszę cię, daj mi dwa dni urlopu!
(29) Do pełna, proszę!
Proszę pełni w tych wypowiedzeniach funkcję modulantu łagodzącego moc żądania.
Modulant proszę neutralizuje także kategoryczność wypowiedzeń bezokoliczniko-
wych, np. proszę wsiadać w opozycji do kategorycznego wsiadać!
Taki sposób modulacji żądań występuje przy zwracaniu się rodziców do małych dzieci:
(30) Proszę mi nie odchodzić!
(31) Proszę jeść!
 Użycie takiej formy  jak pisze J. Labocha  zwiększa dystans. Rodzice przemawiają
wówczas do dzieci jako osoby o autorytecie wychowawcy (...). W niektórych rodzinach
jej członkowie zwracają się do siebie z żądaniami wyrażanymi właśnie taką strukturą:
bezokolicznik z modulantem proszę. W rodzinach, w których normalnie stosuje się formę
imperatywną, użycie struktury bezokolicznik z modulantem proszę jest nacechowane
oficjalnością. Może być wynikiem dystansu spowodowanego np. kłótnią 14.
Praktycznie, analizy czasownikowej formy proszę nie da się przedstawić za pomocą
ścisłych schematów, gdyż ilość elementów tła pozawerbalnego (takich jak sytuacja aktu
mowy, tło interakcyjne i inne elementy) może odpowiednio wpływać na dany akt mowy15.
Na tle analizy pragmalingwistycznej prośby widać, że sama forma proszę cię jest
94
wielofunkcyjna i nie da się jej umieścić w odpowiednim typie zachowań grzecznościo-
wych bez znajomości minimalnej liczby parametrów sytuujących ten akt mowy (w
przeciwnym razie będzie to wypowiedzenie defektywne).
Jeżeli umieścimy je w kontekście repliki partnera konwersacji, otrzymamy właściwe
znaczenie:
(32) A  Proszę cię!
B  Dziękuję, nie jestem głodny.
Z kontekstu konwersacji wynika, że proszę cię znaczy tu tyle, co �poczęstuj się.
W związku z tą tematyką rodzi się pytanie: czy każda forma proszę występująca
w tekstach językowych (pisanych i mówionych) jest aktem grzecznościowym? Odpo-
wiedz
nie jest jednoznaczna  zbyt wiele czynników językowych i pozajęzykowych składa
się na omówiony akt mowy. Można przyjąć, że kiedy nadawca i odbiorca komunikatu
językowego (zwrotu grzecznościowego) nie decydują o znaczeniu tego, co mówią, bo to
znaczenie nolens volens już istnieje w zwyczaju językowym, to takie proszę jest nośnikiem
grzeczności. Jeżeli natomiast uczestnicy aktu komunikacji językowej stosują formy nie
kojarzone zwyczajowo jako zwroty grzecznościowe  to, mimo zastosowania na powierz-
chni wykładnika formalnego proszę, forma ta nie jest zwrotem grzecznościowym (por.
przytoczony wcześniej przykład: proszę mówić po niemiecku! ).
V. Podsumowanie
Na tym kończę omawianie funkcji grzecznościowych proszę we współczesnej pol-
szczyz
nie. W związku z takim przedstawieniem tych funkcji i związanych z nimi proble-
mów badawczych powstaje następne pytanie: czy to wszystkie funkcje? Na pewno są to
najważniejsze funkcje grzecznościowe  przedstawione tu wnioski wynikają ze zgroma-
dzonego materiału. Poważne wątpliwości budzi fakt uznania czasownika proszę (w zna-
czeniu �zwracać się do kogoś z prośbą o coś) za wtórnie grzecznościowy lub nawet za
taką formę, która w ogóle nie jest wykładnikiem grzeczności. W sukurs zwolennikom
uznawania tychże aktów mowy za grzecznościowe idą użytkownicy języka (tzn. nie-
językoznawcy). W ich odczuciu każde proszę (oprócz tych, które za E. Grodzińskim
nazywam  klasycznie pustymi ) oznacza grzeczność i/lub jest jej wykładnikiem.
Potwierdzają to formy  przejściowe w następujących przykładach:
(33) Proszę (niech pani siada)
(34) Piotruś, proszę cię (bądz
cicho!)
Jeżeli traktować przykład 33 jako sytuację, w której chodzi o wyświadczenie drugiej
osobie grzeczności (ustąpienie miejsca w tramwaju, autobusie itp.)  to forma proszę na
pewno jest w tym wypadku formą grzecznościową. W przykładzie 34 spotykamy się
z sytuacją podobną, uwarunkowaną czynnikami pozajęzykowymi. Nadawca i odbiorca
znają doskonale tę sytuację na podstawie treści tzw. presuponowanych. Presupozycja jest
następująca: �na temat X nie wypada mówić w towarzystwie. Językowa forma proszę cię
nawiązuje do tej presupozycji  możemy więc ją traktować jako akt prośby.
Badając akty mowy, językowe interakcje partnerów, należy pamiętać, że znaczenie
pragmatyczne realizuje się w konkretnych warunkach konwersacyjnych. Znaczenie pra-
95
gmatyczne odczytujemy każdorazowo  ogólne schematy konwersacji mogą tu zawieść.
Sama forma językowa proszę może być wielofunkcyjna, tzn. może obsługiwać wiele (i to
różnych) strategii językowych  grzecznościowych.
Perspektywy badawcze proszę są ogromne. Ten akt mowy w aspekcie funkcji grzecz-
nościowych można badać różnorodnie, np. z punktu widzenia strategii prośby  tak jak
zrobił to A. Awdiejew w artykule pt.  Strategie nadawcy i odbiorcy w procesie konwersa-
cji. Analiza pragmalingwistyczna prośby 16.
Przypisy
1
Zob. K. O ż ó g, Zwroty grzecznościowe w języku mówionym mieszkańców Krakowa  studium socjo-
lingwistyczne (maszynopis pracy doktorskiej, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Filologii Polskiej, Kraków
1980).
2
Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1, Warszawa 1978, s. 709.
3
Ibidem.
4
R. H u s z c z a, O gramatyce grzeczności,  Pamiętnik Literacki LXXI, 1980, nr 1, s. 175.
5
M. M a r c j a n i k, Polska współczesna etykieta językowa (maszynopis  hasło do Słownika kultury polskiej
XX w.).
6
Por. K. O ż ó g, op. cit.
7
Słownik języka polskiego, red. M. Szymczyk, t. 2, Warszawa 1979, s. 939.
8
E. G r o d z i ń s k i, Wypowiedzi performatywne. Z aktualnych zagadnień filozofii języka, Wrocław 1980,
s. 90.
9
Ibidem, s. 94.
10
Zob. K. O ż ó g, op. cit.
11
Zob. S. B ą b a, Przerywniki jako charakterystyczna cecha języka mówionego,  Poradnik Językowy 1974,
nr 1.
12
Zob. K. P i s a r k o w a, Składnia rozmowy telefonicznej, Wrocław 1975.
13
J. L a b o c h a, Składnia żądania we współczesnej polszczyz
nie mówionej (maszynopis pracy doktorskiej,
Uniwersytet Jagielloński, Instytut Filologii Polskiej, Kraków 1980).
14
Ibidem, s. 194.
15
Zob. A. A w d i e j e w, Pragmatyczne zasady interpretacji wypowiedzeń, Kraków 1987.
16
/w:/ Z zagadnień komunikowania interpersonalnego, Kraków 1989.
96