WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
dr n. wet. Wiesław Bielas, lek. wet. Marta Siemieniuch
Katedra i Klinika Rozrodu, Chorób Przeżuwaczy i Ochrony Zdrowia Zwierząt
Wydział Medycyny Weterynaryjnej, Akademia Rolnicza we Wrocławiu
Neonatologia
szczeniÄ…t i kociÄ…t
WYBRANE ZAGADNIENIA  CZ. I
Streszczenie Abstract
Okres neonatalny, czyli poporodowy, obejmuje pierwsze tygodnie Neonatal or postpartum period includes the first weeks of puppies
życia szczeniąt i kociąt. Przeżycie tego przedziału czasowego and kittens life. The neonates survival of this period completely
przez oseski jest całkowicie uzależnione od instynktu macierzyń- depends on the maternal instinct of the mother and environmental
skiego matki oraz od warunków środowiskowych stworzonych conditions made by the owner in the animals place of staying. In
przez hodowcÄ™ w miejscu przebywania zwierzÄ…t. W okresie neonatal period puppies and kittens undergo stormy development
neonatalnym młode gniazdowniki, do których niewątpliwie zalicza and maturing phase which have not been completed in the time
się kocięta i szczenięta, przechodzą burzliwą fazę rozwoju i dojrze- of short pregnancy. This physiological immaturity and complete
wania większości funkcji życiowych organizmu, które nie zostały dependence on external environment influence implies huge
sfinalizowane w przebiegu stosunkowo krótkiej ciąży. susceptibility of puppies and kittens to diseases and lead to high
Ta fizjologiczna niedojrzałość oraz całkowita zależność od wpły- percentage of neonates mortality before weaning.
wów środowiska zewnętrznego implikuje ogromną podatność The aim of this paper is to present important questions and
noworodków na wszelkiego rodzaju schorzenia, prowadzące information concerning puppies and kittens pediatrics based on
w rezultacie do zgonów poważnego odsetka szczeniąt i kociąt available professional literature.
przed odsadzeniem od matki.
Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie ważniejszych zagad-
nień i informacji z zakresu pediatrii szczeniąt i kociąt w oparciu
o dostępne piśmiennictwo fachowe.
SÅ‚owa kluczowe Key words
szczenięta, kocięta, neonatologia, pediatria, choroby puppies, kittens, neonatology, pediatrics, diseases
ROZWÓJ SZCZENI
T nosi 33,3-35,5°C, aby pod koniec 1. tygo- wej oraz przepÅ‚ywu krwi przez nerki
I KOCI
T W ASPEKCIE dnia osiÄ…gnąć 36,6°C. NastÄ™pnie wzrasta w pierwszych miesiÄ…cach życia wzra-
ICH FIZJOLOGICZNEJ stopniowo, osiÄ…gajÄ…c 38°C w 2. tygo- stajÄ… odpowiednio 7- i 4-krotnie. Wy-
NIEDOJRZAA
OŚCI NEONATALNEJ dniu. Poziom osobnika dorosłego  38- mienione wskaz
niki pracy nerek osiÄ…gajÄ…
KociÄ™ta i szczeniÄ™ta sÄ… typowymi gniaz- -39,5°C  uzyskuje w ciÄ…gu 7 tygodni. u szczeniÄ…t i kociÄ…t wartoÅ›ci na pozio-
downikami i przez pierwsze 4 tygodnie W pierwszym tygodniu życia nowo- mie osobników dorosłych odpowied-
życia praktycznie nie opuszczają lego- rodki małych zwierząt nie posiadają nio w 10. i 9. tygodniu życia. Ze względu
wiska, pozostając całkowicie zdane na zdolności samodzielnego podtrzymy- na to noworodki posiadają ograniczone
pomoc matki i właściciela zwierząt (1). wania ciepłoty organizmu. Termogene- zdolności do zagęszczania i rozrzedzania
Okres okołoporodowy trwa 3-4 dni, do za drżeniowa szczeniąt pojawia się w 7., moczu. Poziom glukozy i białka w mo-
momentu odpadnięcia zaschniętej pę- a u kociąt w 6. dobie życia. Mechanizm czu noworodków jest wyższy niż u zwie-
powiny. Następnie rozpoczyna się okres termoregulacji ciepłoty organizmu ose- rząt dorosłych, resorpcja aminokwasów
neonatalny, trwający według różnych z
ró- sków pozostaje nie w pełni sprawny aż do jest sprawna w 7. tygodniu, a glikozu-
deł od 2 do 4 tygodni lub do momentu 4. tygodnia życia. Do tego czasu kontakt rii nie stwierdza się w 3. tygodniu. Pa-
odsadzenia od matki (1, 2, 3). z ciałem matki utrzymuje temperaturę cjenci pediatryczni mają predyspozycje
°
Temperatura ciała nowo narodzone- szczeniąt pomiędzy 35,3 a 37,7 C. do szybkiego odwodnienia organizmu,
go szczenięcia czy kocięcia mierzona U noworodków obserwuje się od 15 do ze względu na dwukrotnie wyższe zapo-
w odbycie kilka minut po porodzie wy- 35 (kocięta) i 38 (szczenięta) oddechów trzebowanie ustroju na wodę niż osobniki
nosi 35,5-36,6°C, a nastÄ™pnie obniża siÄ™ na minutÄ™. PrawidÅ‚owa liczba uderzeÅ„ dorosÅ‚e, obniżonÄ… zdolność zagÄ™szczania
do 29,5°C. W optymalnych, komforto- serca u noworodków wynosi 200 na mi- moczu oraz nie w peÅ‚ni rozwiniÄ™tÄ… skó-
wych warunkach temperatura ciała szyb- nutę lub więcej (220-260). rę, okrywającą powłoki ciała. U osesków
ko wzrasta. Już 24 godziny po porodzie U osesków występuje fizjologicz- można zaobserwować następny feno-
temperatura wynosi 35,5°C, przez ko- na niewydolność pracy nerek, dziÄ™ki men ich fizjologii, polegajÄ…cy na tym, iż
lejne 7 dni roÅ›nie do 38°C, aby w 4. ty- czemu tracÄ… one znaczne iloÅ›ci wody sÄ… bardzo nieodporne na przeciążenie
godniu osiÄ…gnąć 38,5°C. Temperatura z ustroju w formie rozcieÅ„czonego ustroju nadmiernÄ… iloÅ›ciÄ… pÅ‚ynów poda-
ciała kociąt 24 godziny po porodzie wy- moczu. Wskaz
nik filtracji kłębuszko- wanych w krótkim przedziale czasowym,
8 LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005
WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
dlatego należy mieć na uwadze, aby tera- w 6. miesiącu  kły, zęby przedtrzonowe
pię płynami zastępczymi przeprowadzać  w 4.-6. miesiącu, a trzonowe  w 5.-7.
u noworodków bardzo ostrożnie. Trze- miesiącu. U szczeniąt mleczne siekacze
ba również pamiętać o znacznym zapo- pojawiają się w 3.-4., kły  w 3., a przed-
trzebowaniu osesków na wodę i kalorie, trzonowe  w 4.-12. tygodniu. Stałe sie-
które wynosi odpowiednio: 60-90 gra- kacze wyżynają się w 3.-5., kły  w 4.-6.,
mów oraz 100-150 kalorii na 450 gra- zęby przedtrzonowe  w 4.-6., a trzonowe
mów masy ciała.  w 5.-7. miesiącu życia.
Fot. 1. Kilkutygodniowy miot szczeniaków
Tuż po urodzeniu ciężar ciała szczeniąt Zdrowe noworodki posiadają lśniące,
małych ras wynosi 100-150 g, ras średnich czyste, dokładnie wylizane przez mat-
 200-300 g, a ras dużych  400-600 g. kę futerko oraz wypełniony pokarmem
Prawidłowa masa kociąt po urodzeniu wy- brzuszek. Skóra noworodka powinna być
nosi od 90 do 110 g; kocięta niektórych ras ciepła w dotyku i elastyczna przy próbie
mogą być cięższe lub lżejsze. Szczenięta odciągania od ciała. Kolor dziąseł zdro-
powinny zwiększać swoją masę od 2 do wych osesków ma barwę od ciemnoró-
4 g/dzień/kg spodziewanej masy w wie- żowej do czerwonej, podczas gdy dziąsła
ku dorosłym przez pierwsze 5 miesięcy, osobników chorych są sinoszare lub nie-
dzienny przyrost ich masy ciała powi- bieskawe. Noworodek powinien normal-
nien wynosić 5-10% w stosunku do wagi nie przesypiać 90% czasu w ciągu doby
oznaczonej tuż po porodzie. Szczenię po- (fot. 4). Zdrowe szczenię płacze lub po-
dwaja masę ciała zazwyczaj w 10., a ko- piskuje tylko wtedy, gdy jest niepokojone
cię  w 14. dniu. Zdrowe kocię zwiększa z zewnątrz lub gdy czuje głód tuż przed
ciężar ciała o około 50 do 100 gramów na karmieniem, przez kilka minut.
tydzień (czyli 10-15 g na dobę). Szczenięta i kocięta rodzą się zazwy-
Szpary powiekowe kociÄ…t otwierajÄ… czaj z silnym odruchem ssania, wyszu-
się średnio 10. dnia, z odchyleniem od kując instynktownie brodawki gruczołu
2. do 16. dnia, ale kocięta wzrokowo roz- mlekowego matki i ssąc nawet pod-
poznają matkę około 4. tygodnia życia. sunięty palec człowieka. U niektórych
Tęczówki kociąt pozostają niebiesko- jednak prawidłowy odruch ssania wy-
-szare do 4.-6. tygodnia. Ich zewnętrzne stępuje po kilku godzinach, przy czym
przewody słuchowe zostają odsłonię- w pełni sprawny może być dopiero po
te w 9. dniu, z odchyleniem w zakresie upływie 24 do 48 godzin (fot. 5, 6). Od-
Fot. 2. Przewaga mięśni prostowników zauważalna jest od 3. dnia
od 6. do 17. dnia. Kocie noworodki już ruch ssania jest szczególnie intensywny
życia szczeniaka
od momentu porodu posiadają dobrze od połowy czwartego do połowy szóste-
rozwinięty zmysł węchu oraz odczuwają
ból. Oczy szczeniąt  otwierają się przez
10 do 15 dni, ale zmysł wzroku jest słabo
rozwinięty do 4.-5. tygodnia (fot. 1). Ze-
wnętrzne kanały słuchowe zostają otwar-
te zazwyczaj między 12. a 14. dniem.
Mięśnie noworodków po urodzeniu są
jędrne i zbite. U szczeniąt do 3. dnia życia
dominującą rolę odgrywają mięśnie zgi-
nacze  szczenię po uniesieniu za głowę
Fot. 3. Chodzenie z normalną sylwetką ciała rozpoczyna się Fot. 4. Noworodek powinien normalnie przesypiać 90% czasu
przyjmuje pozycjÄ™ embrionalnÄ…. Przewa-
w 3. tygodniu życia szczeniąt w ciągu doby
ga mięśni prostowników zauważalna jest
od 3. dnia (fot. 2). Izotonia mięśni wystę- Oddawanie moczu i kału jest stymulo-
puje w 3. tygodniu. W 3. dniu szczeniÄ™ wane przez matkÄ™ szczeniÄ…t do 3.-4. ty-
podpiera się przednimi, a w 8.  tyl- godnia. Szczenięta mogą samodzielnie
nymi łapkami, próbując samodzielnie kontrolować oddawanie moczu i kału
utrzymać się na łapach w 10. dniu. Przez między 16. a 21. dniem, jednak swoje
2-3 tygodnie oseski pełzają na brzusz- potrzeby fizjologiczne są w stanie sa-
kach, wykonując słabo skoordynowane modzielnie  załatwiać w określonym
ruchy pływackie, szczególnie przy ssa- miejscu dopiero od 6.-7. tygodnia. Od-
niu. Chodzenie z normalną sylwetką cia- dawanie moczu i kału u kociąt również
Å‚a rozpoczyna siÄ™ w 3. tygodniu, bieganie jest stymulowane na zasadzie odruchu
obserwuje siÄ™ od 4. tygodnia (fot. 3). U ko- reflektorycznego przez kotkÄ™, samodziel-
ciąt pełzanie w postaci ruchów pływac- ne załatwianie potrzeb fizjologicznych
kich jest dobrze rozwinięte od 7.-14. dnia, obserwuje się od około 3. tygodnia.
chodzić samodzielnie zaczynają około Zęby mleczne pojawiają się u szcze-
14. dnia. W 6. tygodniu życia obserwu- niąt i kociąt w wieku 3-5 tygodni. U ko-
je się ogromny postęp w poruszaniu się ciąt mleczne kły wyżynają się w 3.-4.
kociąt, zaczynają bowiem wtedy skakać, tygodniu, siekacze  od 2. do 4., a zęby
Fot. 5, 6. Szczenięta i kocięta rodzą się zazwyczaj z silnym odruchem
biegać i wspinać się żywiołowo na co przedtrzonowe  4.-6. tygodnia. Stałe
ssania. U niektórych jednak prawidłowy odruch ssania występuje po
tylko mogÄ…. siekacze pojawiajÄ… siÄ™ w 3.-5. miesiÄ…cu, kilku godzinach
LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005 9
WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
go tygodnia, kiedy następuje największa szek, nieelastyczna skóra oraz wystające
produkcja mleka w gruczołach mleko- żebra i kości są objawami odwodnienia
wych samicy (4, 5, 6, 7, 8, 9). organizmu oseska. Na występowanie
wodobrzusza lub wzdęcia jelit wskazuje
OGÓLNE PRZYCZYNY UPADKÓW obrzękły i napięty brzuszek.
I OBJAWY ZBLIŻAJ
CEGO SI
Brudne, zaniedbane, rozczochrane fu-
ZGONU SZCZENI
T I KOCI
T terka, widoczne pasożyty zewnętrzne
W OKRESIE NEONATALNYM oraz postępujący spadek masy ciała no-
Śmiertelność neonatalna jest nadal worodków mogą informować albo o nie-
wysoka  w 1. tygodniu życia ginie odpowiednim instynkcie macierzyńskim
27,3% kociÄ…t oraz 26% szczeniÄ…t (ryc. 1), samicy albo/i o niedostatecznej opiece
(6). Za ten stan rzeczy w głównej mie- hodowcy zwierząt. Za objawami wcze-
rze odpowiada osłabienie instynktu ma- śniactwa przemawia brak owłosienia ciała.
cierzyńskiego samicy wywołane złym Wykwity pierwotne i wtórne występujące
odżywianiem w czasie ciąży, ciężkim na skórze młodych, szczególnie w obrębie
porodem, cięciem cesarskim oraz nie- skóry i jamy gębowej, mogą występować
odpowiednimi warunkami środowisko- z powodu istnienia stanów chorobowych
wymi panującymi w legowisku. Ponadto matek. Złamania, sińce, obrzęki, krwia-
przyczynami upadków są zaburzenia roz- ki, brak pępowiny i odgryziony ogonek
wojowe dziedziczne lub nabyte w okresie mogą świadczyć o tym, iż oseski dozna-
organogenezy, niska masa urodzonych ły obrażeń w czasie ciężkiego porodu lub
noworodków, zła jakość lub niedobory ze strony samicy z osłabionym instynk-
Fot. 8, 9. Zaburzenia rozwojowe  rozszczep podniebienia
siary i mleka, infekcje wirusowe i bakte- tem macierzyńskim. Blade, sine, zażół-
ryjne, pasożyty, kanibalizm oraz u kociąt cone błony śluzowe mogą wskazywać na
niezgodność grup krwi rodziców. krwotoki, zaburzenia pracy narządu odde-
chowego i, rzadziej u szczeniąt, a częściej
u kociąt, na żółtaczkę hemolityczną. Pato-
logiczne wydzieliny lub wydaliny z możli-
wych zewnętrznych ujść organizmu, takie
jak krew, wysięk surowiczy lub ropny czy
biegunka, są objawami infekcji różnego
pochodzenia. O rozszczepie podniebie-
nia świadczy mleko wypływające z nosa
Fot. 10. Zaburzenia rozwojowe  deformacje kończyn
bezpośrednio po karmieniu. Infekcja wy-
wołana zjadliwymi szczepami gronkow- karłowatość, wnętrostwo, niezrośnięte
ca manifestuje się obrzękami wokół lub powłoki brzuszne, deformacje klatki pier-
pod powiekami. Ważnym wskaz
nikiem siowej (spłaszczona lub lejkowata), roz-
stanu zdrowia osesków jest porównanie szczepienie lub spłaszczenie mostka oraz
Ryc. 1. Śmiertelność neonatalna
wagi urodzeniowej z aktualną. O istnieniu złamania lub deformacje o kształtach ku-
O złym stanie zdrowia osesek powia- stanu patologicznego dowodzi informa- listych na ogonie (4, 6, 8, 10). Praktycz-
damia otoczenie charakterystycznym cja o utracie więcej niż 10% ciężaru ciała nie nie stwierdzono miotu u buldogów
zachowaniem, polegającym na odsepa- w drugiej dobie życia (1, 4, 5, 6, 10, 11). angielskich bez jakiejś formy zaburzeń
rowywaniu siÄ™ od reszty miotu i matki rozwojowych u jednego lub kilku nowo-
(fot. 7), obniżoną aktywnością ruchową, ZABURZENIA ROZWOJOWE rodków (12).
słabym napięciem mięśni oraz płaczem Zaburzenia rozwojowe dotyczą oko-
trwającym powyżej 20 minut i/lub cią- ło 1-2% noworodków psich i aż do 20% WPA
YW TERATOGENNY
głym leżeniem w jednej pozycji. O pato- urodzonych kociąt. Przypadłości te ma- Przykładem może być przedawkowa-
logii u noworodka powyżej 3. dnia życia nifestują się urodzeniem martwych lub nie witamin przez hodowców, jak rów-
świadczy utrzymująca się przewaga mię- zdeformowanych płodów wymagających nież stosowanie niewłaściwych leków
śni zginaczy, obejmująca szczególnie szybkiego uśpienia zaraz po urodzeniu. czy środków toksycznych u ciężarnych
szyję i kończyny, oraz przede wszystkim Wady rozwojowe mogą mieć charakter samic. Nadmiar witaminy A powoduje
obniżenie ciepłoty ciała. dziedziczny lub mogą być nabyte w cza- rozszczep podniebienia, deformację sta-
Zagęszczony mocz o ciemnym zabar- sie życia płodowego z powodu np. tera- wów, załamanie ogona, obniżenie licz-
wieniu, pusty żołądek i zapadnięty brzu- togennego, mutagennego oddziaływania by szczeniąt w miocie, wady rozwojowe
środków chemicznych, lekarstw, zanie- układu nerwowego i mumifikacje pło-
czyszczeń środowiska oraz czynników dów. Hiperwitaminoza D jest przyczy-
żywieniowych i infekcyjnych. U dotknię- ną odkładania soli wapnia w tkankach,
tych tymi zaburzeniami noworodków przedwczesnego zamknięcia ciemiączka,
obserwuje się takie stany, jak: rozszczep niedorozwoju szkliwa i zamierania pło-
podniebienia (fot. 8, 9), deformacje koń- dów. Glikokortykosteroidy stosowane
czyn i kości czaszki (fot. 10), zamknię- u samic ciężarnych powodują występo-
ty odbyt, wodogłowie, anomalie serca wanie deformacji głowy i kończyn, brak
i płuc, przepuklinę przeponową, zaburze- kończyn, usztywnienie przednich koń-
nia nerek, obejście wrotno-wątrobowe, czyn i puchlinę płodów. Bromokryptyna,
Fot. 7. Odseparowywanie się szczeniaka od miotu zbyt małą lub nadmierną liczbę palców, estradiol, PGF2ą, leki przeciwnowotwo-
10 LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005
WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
rowe (cyklofosfamid, vincristine, procar- szanse na przeżycie. Chociaż mały ciężar nadmierna fluktuacja temperatury panu-
bazine) lub chloramfenikol są przyczyną jest zazwyczaj atrybutem wcześniaków, jącej w legowisku, a szczególnie połącze-
zaburzeń rozwojowych i śmierci pło- to jednak większość lżejszych szczeniąt nie zbyt wysokiej temperatury gniazda
dów. Hydrokortyzon może powodować rodzi się w terminie. Szczenięta o niskiej z wysoką wilgotnością, co predysponuje
haczykowaty, krzywy i skrócony ogon, wadze urodzeniowej są fizjologicznie oseski do zachorowań na tle infekcyjnym.
a karbaryl (składnik Pularylu)  szczelinę i fizycznie niedojrzałe (nawet jeśli po- Zbyt niska temperatura wokół legowiska
brzuszno-piersiową z różnym stopniem ród odbył się w oczekiwanym termi- prowadzi do hipotermii, czyli oziębienia
niedorozwoju jelit, skrócenie szczęk, nie). Przejawem obniżonej żywotności organizmu (7).
wady szkieletu, niedorozwój zębów, za- i fizjologicznej niedojrzałości szczeniąt
krzywienie ogona, otwarte ciemiączko są niedorozwój i nieodpowiednia praca INFEKCJE
i wodogłowie. Gryzeofulwina jest często płuc, nerek i wątroby. Szczenięta o ni- Największy odsetek zgonów nowo-
odpowiedzialna za powstawanie roz- skiej wadze urodzeniowej są skłonne do rodków w okresie neonatalnym wywoła-
szczepu podniebienia, resorpcję pło- hipoglikemii, posocznicy, zapalenia płuc nych czynnikami infekcyjnymi występuje
dów i występowanie słabych szczeniąt i krwotoków. Przyczyną niskiej wagi w dwóch pierwszych tygodniach życia
z zespołem krwotoczności. Powszechnie urodzonych szczeniąt może być nieod- osesków oraz w okresie po odsadzeniu
znany jest szkodliwy wpływ stosowania powiednie żywienie samicy (niedobory od matki. Szczenięta narażone są na in-
niektórych antybiotyków w okresie ciąży. białkowe) nie tylko w okresie ciąży, ale fekcje głównie w okresie prenatalnym
U chorych ciężarnych samic bezpiecznie również na innych etapach jej rozwo- (przenikanie mikroorganizmów przez
można stosować jedynie niektóre z nich, ju. Inną przyczyną niskiej wagi urodze- łożysko i szyjkę maciczną), a następnie
jak amoksycylina, ampicylina, klindamy- niowej psich noworodków mogą być w trakcie trwania porodu. W okresie
cyna czy cefalexin (13). schorzenia łożysk. Istnieje duże praw- postnatalnym głównym z
ródłem infekcji
dopodobieństwo, iż łożyska za małe lub zakaz
nych i inwazyjnych jest środowisko
NIEPRAWIDA
OWE ŻYWIENIE zbyt liczne, zatłaczając ciężarną macicę, zewnętrzne.
Samice żywione w czasie ciąży karmą mogą opóz
nić i zakłócić normalny roz-
złej jakości mogą rodzić chore lub osła- wój płodów. INFEKCJE BAKTERYJNE
bione szczenięta. Ponadto już w czasie Szczenięta posiadające tuż po poro- W okresie od 4 do 16 tygodni więk-
życia płodowego może dochodzić do nie- dzie niższą wagę ciała niż reszta miotu szość infekcji bakteryjnych stwarza re-
odpowiedniego ukrwienia i niedożywie- są predysponowane do zejścia w czasie alne zagrożenie życia młodych. Infekcje
nia płodów z powodu współzawodnictwa 6 tygodni po urodzeniu. Takie młode, bakteryjne wywołane przez Escherichia
o miejsce łożyskowania w zatłoczonej pozostawione na łaskę losu bez dodat- coli i Streptococcus canis mogą być istotną
licznymi płodami macicy (4). Kocięta kowej opieki ze strony hodowcy, rozwi- przyczyną upadków kociąt, szczególnie
powinny ssać brodawki gruczołów sut- jają się i rosną o wiele wolniej niż reszta pomiędzy 5. a 10. dniem życia. Niepo-
kowych do 2 godzin po urodzeniu, prze- miotu. W związku z powyższym wszyst- kojącymi objawami typowej infekcji
ciwciała z siary kotek wchłaniane są kie szczenięta należy bardzo dokładnie bakteryjnej, na które trzeba szczególnie
jedynie przez 16-18 pierwszych godzin i systematycznie ważyć, nie tylko bez- zwracać uwagę, są obrzęki i zaczerwienie-
po porodzie. Kocię urodzone jako pierw- pośrednio po urodzeniu, ale również aż nia pępowiny oraz wypływy z różnych na-
sze może być narażone na długie oczeki- do momentu odsadzenia od suki, ażeby turalnych ujść ciała. Wiele śmiertelnych
wanie na ssanie siary, jeśli poród ulega w porę wkroczyć z dokarmianiem lub infekcji bakteryjnych powstaje u mło-
nadmiernemu przedłużeniu. Istnieje rów- żywieniem zastępczym. W takim przy- dych w wyniku zakażenia otrzewnej (pe-
nież duże prawdopodobieństwo, iż ose- padku szczenię należy umieścić w in- ritonitis) i septicemii w wyniku zakażenia
ski urodzone w czasie ciężkiego porodu kubatorze i wprowadzić uzupełniające sznura pępowinowego. Ponadto upadki
mogą nie posiadać dość siły, aby pobrać karmienie 25% glukozą w 3-4-godzin- są również wynikiem bakteryjnego zapa-
odpowiednią ilość siary. Oseski mogą być nych odstępach przynajmniej przez lenia płuc i opłucnej. Stany zapalne prze-
słabo odżywiane mlekiem matki, jeśli jest 24 godziny (4, 15). wodu pokarmowego (enteritis) w okresie
to pierwsza laktacja w życiu ich matek, neonatalnym nie występują zazwyczaj tak
gdy samice są już w podeszłym wieku, OBRAŻENIA często, jak to ma miejsce w momencie
gdy sÄ… chore, z
le odżywiane w czasie lak- Do 10% upadków kociąt w okresie neo- odsadzenia, prawdopodobnie z powodu
tacji, lub gdy występują u nich zaburzenia natalnym jest związanych z obrażeniami biernej ochrony immunologicznej uzy-
w laktacji wywołane stanami zapalnymi powstałymi w czasie zazwyczaj normal- skanej z siary matki. Infekcja może się
gruczołów sutkowych (4). nego lub ciężkiego porodu lub w czasie rozwinąć u noworodka, jeśli w okresie
trzech pierwszych dni ich życia. Rany 12-24 godzin po urodzeniu pozbawio-
NISKA MASA URODZENIOWA mogą również być przejawem niedo- ny jest on dostępu do siary, co może być
NOWORODKÓW statecznie rozwiniętego instynktu ma- spowodowane między innymi nadmier-
U kociąt o masie poniżej 75 gramów cierzyńskiego lub powstawać w wyniku nie przedłużającą się akcją porodową.
istnieje niskie prawdopodobieństwo kanibalizmu (1, 7). W wieku od 4 do 16 tygodni życia nowo-
dożycia do odsadzenia. Utrata więcej rodków infekcje są zwalczane dzięki od-
niż 10% masy ciała zarejestrowanej tuż CZYNNIKI ŚRODOWISKOWE porności matczynej, ponieważ szczenięta
po urodzeniu w kilka dni po porodzie Oddziaływanie stresorów, takich jak ha- 95% odporności biernej nabywają dzięki
również daje małe szanse na osiągnięcie łas, nadmierne zagęszczenie, zła wentyla- pobieraniu siary od suki tuż po porodzie.
przez kocię wieku odsadzenia od kotki. cja, przeciągi, nieadekwatna temperatura Poziom przeciwciał matczynych jest już
Ciężar ciała szczenięcia zważonego na (zbyt wysoka lub niska) czy nadmierne za- niski w 6.-8., a bardzo niski w 14.-16. ty-
dokładnej wadze jest najlepszym wskaz
- interesowanie okazywane oseskom przez godniu życia. Produkcja siary kończy się
nikiem określającym zdolność przeżycia osoby postronne zdecydowanie obniżają po 72 godzinach, póz
niej przeciwciała
noworodka. Szczenięta o masie mniej- instynkt macierzyński samicy. Szczegól- matczyne dostają się jeszcze wraz z mle-
szej o 25% od średniej miotu mają małe nie niebezpieczna dla noworodków jest kiem matki do organizmu noworodków,
12 LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005
WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
ale w o wiele niższej liczbie  głównie IgG  Toxocara canis oraz Ancylostoma. We- zmu wyróżniają się brakiem właściwe-
i IgA. IgA są degradowane w żołądku, IgG wnątrzustrojowa migracja larw Toxocara go odruchu ssania (8).
przechodzą dalej. Przeciwciała z mleka canis nie daje istotnego wzrostu zmian 2. Następny punkt badania klinicznego to
matki chronią cały przewód pokarmowy, patologicznych, które zagrażałyby życiu ocena zachowania młodych w gniez
-
co jest ważne, bo większość infekcji roz- płodów czy noworodków. Niemniej jed- dzie, które w pierwszych dwóch ty-
poczyna się od jamy nosowo-gardłowej. nak larwy rosną bardzo szybko w jelitach godniach życia powinno polegać na
Kocięta i szczenięta własne przeciwcia- szczeniąt (od 2 do 3 mm długości w 1. ty- spokojnym śnie przedzielonym krót-
ła produkują dopiero od 2-6 tyg. życia, godniu, do 4-5 cm i więcej w 3.-4. tygo- kimi przerwami na ssanie. Zdrowe
np. w migdałkach. Czynnikami predys- dniu życia młodych), stwarzając w miarę oseski ssą palec osoby badającej i do
ponującymi do uzjadliwienia się bakterii upływu czasu realne zagrożenie zdrowia 6. tygodnia trzymają się blisko siebie.
saprofitycznych są: hipotermia, wirusy, i życia noworodków. Poważna infekcja Osobniki leżące osobno, często w po-
pasożyty i genetyczne zaburzenia ukła- Toxocara canis powoduje u szczeniaka po- zycji na wznak, są podejrzane o zły
du immunologicznego. większenie jamy brzusznej, wąską klatkę stan zdrowia.
Z posiewów wykonanych z pobranego piersiową oraz objawia się szorstką i su- 3. W trzecim punkcie planu badania po-
pośmiertnie materiału z padłych szcze- chą pokrywą włosową. Każdy tęgoryjec winno się ocenić oczy i uszy noworod-
niÄ…t izolowane sÄ… najczęściej: ²-hemo- powoduje utratÄ™ okoÅ‚o 0,1 ml krwi nowo- ka, majÄ…c na uwadze podane uprzednio
lityczny Streptococcus, Staphylococcus, rodka na dobę, co może przyczynić się do informacje o fizjologii tych narządów.
Pasterella sp., Escherichia coli, a od kociąt anemii, odwodnienia i oddawania stolca Należy określić, czy oczy są jeszcze za-
 Streptococcus, Mycoplasma, Toxoplasma, z domieszką krwi (4, 7). mknięte, czy otwarte. Pamiętać należy
Escherichia coli, Pasterella sp., Staphylococ- o tym, iż koty rasy abisyńskiej mogą
cus, Bordetella i Chlamydia (6, 7). IZOERYTROLIZA KOCI
T mieć oczy otwarte już od urodzenia do
Ta jednostka chorobowa odpowie- 5. dnia życia, a z
renice osesków reagują
INFEKCJE WIRUSOWE dzialna jest za około 50% zgonów kociąt na światło od 21. dnia życia (6). Droż-
Przeciwciała nabyte od szczepionych w okresie neonatalnym w niektórych ność kanałów łzowych można spraw-
matek powinny stworzyć w ustroju no- hodowlach. dzić od momentu otwarcia się szpary
worodków odpowiednią odporność im- powiekowej przez wywołanie odru-
munologiczną przeciwko większości BADANIE KLINICZNE chu łzawienia. Próby badania słuchu
wirusowych chorób zakaz
nych psów, NOWORODKÓW najlepiej wykonywać od 4. tygodnia
takich jak: nosówka, wirusowe zapale- Przeprowadzenie badania klinicznego życia, ponieważ dopiero wtedy oseski
nie wątroby, parwowiroza, oraz u kociąt: u nowo narodzonych kociąt i szczeniąt zaczynają prawidłowo słyszeć. Szcze-
panleukopenia i białaczka. Nieodporne jest trudne z powodu małego rozmiaru nięta czy kocięta głuche (szczególnie
i niezaszczepione suki mogą być podat- ciała osesków oraz zazwyczaj niespecy- ras białych) można omyłkowo uznać
ne na infekcje wirusowe. Z wirusowych ficznych symptomów chorobowych. za słyszące, ponieważ wyczuwają zmia-
czynników zakaz
nych odpowiedzialnych 1. Na wstępie badania klinicznego zaleca ny ciśnienia powietrza przy klaska-
za zamieranie płodów należy wymienić się dokładne określenie ciepłoty nowo- niu poza polem widzenia. Przeciwnie,
herpeswirus, parwowirus (CPV  1) rodka przez pomiar temperatury ciała zdrowe zwierzęta można uważać za
i wirusy nosówki; wirus nosówki może termometrem w odbycie. Wynik od- niesłyszące, gdy badanie odbywa się
powodować zamieranie zarodka, jego re- biegający od normy dowodzi istnienia w stresujących zwierzę warunkach.
sorpcję, poronienie lub porody słabych hipotermii lub gorączki młodego or- 4. Badanie skóry i okrywy włosowej
szczeniąt (13). ganizmu. Niższa temperatura ciała no- ma głównie na celu określenie stop-
worodka może wynikać z trudnego lub nia odwodnienia organizmu oraz wy-
PASOŻYTY wcześniejszego porodu czy też hipogli- kluczenie popularnych pasożytów
Infekcją inwazyjną występującą już kemii związanej z niedożywieniem lub zewnętrznych, stanów grzybiczych,
w okresie prenatalnym u szczeniąt jest zaburzeniem rozwojowym. Szczenięta infekcji i stanów zapalnych pępowi-
infekcja wywoływana przez robaki obłe i kocięta o obniżonej ciepłocie organi- ny, która powinna odpaść 2.-3. dnia
od porodu. Na odwodnienie organi-
zmu wskazuje obecność nadmiernej
Proponowany plan postępowania w przypadku choroby noworodków
liczby fałdów skóry, minimalny turgor
1. Na wstępie zaleca się przeprowadzenie wywiadu na temat historii aktywności rozrod- i jędrność powłok ciała i mięśni, za-
czej matki i ojca noworodków w okresie minimum dwóch ostatnich lat. Rozpoznanie czerwienienie skóry brzuszka i mord-
to ma na celu stwierdzenie, czy u samicy występowały poronienia, porody martwych ki, suchość błon śluzowych, a przede
lub słabych, ginących wkrótce po porodzie młodych lub całych miotów. wszystkim żółty kolor moczu. Oddanie
2. Następnie należy przystąpić do oceny warunków bytowych (temperatura, wilgotność, moczu można stymulować przez de-
sposoby ogrzewania powietrza, obecność gryzoni i pasożytów zewnętrznych) panu- likatny masaż ciała w okolicy odbytu
jących w legowisku oraz dokonać oceny programu szczepień profilaktycznych i prze- i narządów płciowych.
biegu odrobaczania.
5. Ocena układu nerwowego noworodka
3. Zebranie dokładnego wywiadu o stanie zdrowia samicy w czasie ciąży, porodu oraz
jest kłopotliwa, ponieważ czynności
laktacji w celu wyeliminowania stanów chorobowych narządu płciowego, gruczołu
neurologiczne są niewykształcone do
sutkowego oraz schorzeń jamy ustnej matki.
6. tygodnia życia. Od 3. tygodnia ob-
4. Ustalenie przy pomocy właściciela hodowli przebiegu typowych objawów klinicznych
serwuje się u nich wyrównaną pracę
u szczeniąt i kociąt w czasie choroby lub na krótko przed zgonem osesków.
mięśni zginaczy i prostowników oraz
5. PrzystÄ…pienie do indywidualnego badania klinicznego chorego noworodka.
naturalny odruch kierowania siÄ™ do
6. Wykonanie sekcji martwych sztuk.
z
ródeł ciepła, tzw. tropizm cieplny. No-
7. Podjęcie odpowiedniej terapii (7).
worodki mają dobrze rozwinięty zmysł
dotyku, a w nieco mniejszym stopniu
14 LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005
WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
zmysł smaku i zapachu. Po porodzie u osesków obserwuje się od 10 do 35 kazać istnienie zaburzeń rozwojowych,
mogą normalnie pełzać, ssać i piszczeć. oddechów na minutę; liczba odde- wcześniactwo, zbyt niską wagę ciała, jak
Do 6. dnia szczenięta leżą na brzusz- chów jest taka jak u zwierząt dorosłych również objawy infekcji z syndromem
kach, póz
niej, do 2 tygodnia, śpią na w 4. tygodniu życia. słabego szczenięcia włącznie.
boku. Odruch odkrztuszania pojawia 8. Badanie jamy brzusznej i jamy ustnej
się 10.-14. dnia. 28. dnia zanika odruch polega na ocenie zębów i omacywaniu BADANIE SEKCYJNE
moczopłciowy. Do 6. tygodnia młode jamy brzusznej przez powłoki. Zęby Badanie sekcyjne jamy brzusznej
śpią razem, póz
niej mogą pokładać mleczne pojawiają się od 6. tygodnia, Badanie post mortem w obrębie jamy
się bez przytulania się do reszty mio- ich wymiana na zęby stałe rozpoczy- brzusznej, w szczególności dotyczące
tu. Od 18. dnia załatwiają się na boku na się od 4-6 miesiąca życia. Omacując jamy otrzewnowej, ujawnia najczęściej
gniazda, a od 21. dnia życia  tylko brzuszek, można wyczuć strukturę lewej dwa zespoły objawów. W pierwszym ze-
w jednym miejscu. nerki, jelit cienkich i okrężnicy, pęcherz spole naczelne symptomy to stosunkowo
6. Badanie mięśni i kości osesków pole- moczowy, a śledzionę tylko w przypad- duża objętość płynu surowiczo-krwawego
ga na ocenie ruchu i zbadaniu kośćca ku splenomegalii. Powiększoną wątro- w jamie otrzewnowej oraz przyleganie wy-
oraz stawów. Szczenięta i kocięta pod- bę diagnozuje się tylko przypadku, gdy trąconego włóknika do otrzewnej. Wymie-
noszą głowę od momentu urodzenia, wystaje poza łuk żebrowy (6). nione objawy mogą sugerować, iż zejście
pełzają od 7.-14. dnia, podnoszą się na śmiertelne szczenięcia nastąpiło w wyni-
przednich Å‚apkach po 10 dniach. Poru- BADANIE ku infekcji na tle bakteryjnym lub wiru-
szają się chodząc od 3 tygodnia, dzięki ANATOMOPATOLOGICZNE sowym, przy czym wrotami zakażenia jest
czemu można wtedy ocenić ich chód. PADA
YCH SZCZENI
T zazwyczaj infekcja pępowiny (7). Drugim
Ocena tonusu mięśni może ujawnić Badanie należy wykonywać jak naj- objawem lub zespołem objawów obser-
słabsze napięcie będące prodromal- szybciej po śmierci zwierzęcia, a jeśli to wowanym po śmierci zwierzęcia w jamie
nym symptomem innych schorzeń nie jest możliwe, zwłoki należy oziębić otrzewnowej jest krwotok lub krwotoki.
noworodka. (ale nie zamrażać) do momentu obdukcji. Zazwyczaj powstają one w czasie ciężkie-
7. Ocena klatki piersiowej polega na Badanie anatomopatologiczne jest szcze- go porodu lub świadczą o zaistniałej agresji
pomiarze uderzeń serca na minutę; gólnie pomocne w potwierdzeniu, czy matki w stosunku do własnych szczeniąt.
w 1. tygodniu rejestruje się zazwyczaj młode urodziło się żywe, czy już martwe. W przypadku stwierdzenia krwotoku w ja-
powyżej 220 uderzeń na minutę. Szme- Ponadto może ujawnić przypadki zranień mie otrzewnowej można również brać pod
ry serca informują, w zależności od ich i uszkodzeń ciała osesków świadczących uwagę wrodzone zaburzenia w krzepnięciu
nasilenia, o istnieniu anemii, hipopro- o niskim instynkcie macierzyńskim mat- krwi, które obserwowane jest u owczarków
teinemii, gorączki, sepsy oraz wad wro- ki lub jej agresji w stosunku do własnego niemieckich i cocker spanieli pod nazwą
dzonych tego narządu. W 1. tygodniu potomstwa. Badanie sekcyjne może wy- choroby von Willenbranda (4).
LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005 15
WETERYNARIA
NEONATOLOGIA
W PRAKTYCE
Wątroba. W czasie sekcji można i płynu, odbyt zazwyczaj w tym przypadku ki, krwotoki czy podbiegnięcia krwawe
stwierdzić powiększenie tego narządu, również jest niedrożny. towarzyszące rozszczepowi podniebie-
plamy i wybroczyny na jego powierzchni, Zatrzymanie smółki. Występuje za- nia (4, 7).
a na przekroju obserwować ogniska mar- zwyczaj u szczeniąt martwych lub padają-
twicy koloru białożółtego. Przyczynami cych tuż po porodzie. Zmiana ta może być BADANIE BAKTERIOLOGICZNE
tych objawów są infekcje spowodowane objawem słabego instynktu macierzyń- Badanie bakteriologiczne najlepiej
przez wirusy z grupy herpes. Natomiast skiego, o czym świadczy brak stymulacji przeprowadzić w oparciu o próbki mate-
martwica zakrzepowa tkanki wątrobo- okolicy moczopłciowej szczeniąt. riału pobranego z wymazu krwi z serca,
wej spowodowana jest przez ²-hemoli- Zaparcie. Stwierdzane jest zwy- ze zmian chorobowych lub z patologicz-
tyczne streptokoki wnikajÄ…ce do ustroju kle u szczeniÄ…t dokarmianych sztucznÄ… nych wydalin i wydzielin. TerapiÄ™ anty-
przez pępowinę (16). Pęknięta torebka karmą przez właściciela, może również biotykową u pozostałych noworodków
wątroby połączona z łagodnymi krwa- świadczyć o niedostatecznej stymulacji lub starszych osobników należy prze-
wieniami informuje o zejściu z powodu okolicy moczopłciowej (7). prowadzić w oparciu o wyniki sporzą-
ciężkiego porodu lub w wyniku agresji dzonych antybiogramów. W podjęciu
ze strony suki. Badanie sekcyjne jamy piersiowej odpowiedniej terapii pomocne może być
Nerki. Istnienie wybroczyn oraz licz- Płuca. Wysięk w jamie opłucnowej to- również wykonanie wymazów bakterio-
nych wylewów krwawych jest cha- warzyszy zapaleniu opłucnej. Pneumonia logicznych z migdałków i pochwy matki
rakterystycznym objawem działania i pleuritis zazwyczaj nie są diagnozowane młodych (7, 10).
herpeswirusów w obrębie tkanki nerek. u noworodków.
Czasami mniejsze i mniej liczne wybro- Obrzęk, przekrwienie, zrost jamy BADANIE HISTOPATOLOGICZNE
czyny występują w trakcie septicemii. opłucnowej. Objawy te powstają w re- NOWORODKÓW
Nieobecność jednej nerki stwierdzana zultacie zassania płynu z pochwy w czasie Badania histopatologiczne najlepiej
w trakcie sekcji informuje również o ist- porodu lub zaaspirowania mleka do płuc jest przeprowadzać na małych wycinkach
nieniu zaburzenia rozwojowego w obrÄ™- w czasie ssania. Ze zmienionych obsza- tkanek zakonserwowanych w formalinie.
bie tego narządu. rów tkanki płucnej powszechnie izoluje Do badań najlepiej nadają się wycinki
Åšledziona. PowiÄ™kszenie oraz wyna- siÄ™ Pasterella sp. i Streptococcus ² hemoliti- tkanek pobrane z grasicy, serca, pÅ‚uc,
czynienia w tym narządzie spowodowane cus. W celu sprawdzenia powietrzności wątroby, nerek, śledziony i jelit, o ile nie
są infekcjami herpeswirus canis. płuc należy wrzucić kawałek tkanki płuc- stwierdzi się zmian w innych narządach.
Pęcherz moczowy. Krwotok i wyle- nej na wodę  jeśli zatonie, świadczy to Jeśli oczekuje się zmian w CUN, należy
wy krwawe w tym narządzie występują albo o zagęszczeniu tkanki płucnej, albo pobrać próbkę tkanki z mózgowia, które
rzadko i zazwyczaj obserwowane są po o pierwotnej niedodmie martwo urodzo- u szczeniąt jest bardzo miękkie, dlatego
ciężkich porodach. nego płodu. preparat należy utrwalić bezpośrednio
Żołądek. Pusty żołądek z kilkoma Tchawica i oskrzela. W narządach po pobraniu. W przypadku poronień
nadżerkami sygnalizuje, iż śmierć nowo- tych podczas sekcji można stwierdzić lub urodzenia martwych płodów bar-
rodka spowodowana była zagłodzeniem grudki ściętego mleka, wybroczyny dzo przydatne może okazać się pobra-
lub niedożywieniem. Jako przyczynę tego i obecność dużej ilości płynu. Zassanymi nie do badań wycinków łożysk i błon
stanu należy brać pod uwagę obniżoną płynami mogą być wody płodowe, mleko, płodowych.
produkcję mleka przez sukę, jednocze- krew z ran oraz płyn z płuc. Celowość wykonywania badań hi-
śnie przebiegające choroby matki lub jej Grasica. Mała, obkurczona informu- stopatologicznych można wykazać na
słaby instynkt macierzyński. Słabe szcze- je o zmianach atroficznych powstałych przykładzie różnicowania zapalenia płuc
nięta stale posiadają puste żołądki. w wyniku zagłodzenia czy infekcji. Możli- i ogólnego przekrwienia organizmu,
Jelita. Przekrwienie oraz wybroczyny we również było zejście oseska z powodu ponieważ przypadłości tych nie można
błony śluzowej jelit stwierdzone podczas braku odporności organizmu. diagnozować jedynie poprzez oglądanie
sekcji szczenięcia informują, iż przyczyną Serce. Podczas sekcji nie stwierdza zmienionych narządów (7, 10).
zejścia śmiertelnego była infekcja bakte- się specyficznych, patologicznych zmian
ryjna lub wirusowa wywołana przez: Sal- chorobowych, można obserwować jedy- BADANIE WIRUSOLOGICZNE
monella sp., Escherichia coli, Clostridia sp., nie wysięk w worku osierdziowym oraz Badania wirusologiczne nie są rutyno-
parwowirus, koronawirus lub rotawirus. wybroczyny krwawe powstałe w wyniku wo wykonywane w większości laborato-
W sekcjonowanych jelitach (szczególnie septicemii lub wiremii. Wady rozwojowe riów, tak więc ewidentną infekcję wirusową
w dwunastnicy) stwierdza się pasoży- serca i tętnic, dopóki nie są duże, nie są u noworodków diagnozuje się zazwyczaj
ty, z których dominującą rolę odgrywa- śmiertelne we wczesnym okresie życia w oparciu o połączenie danych zebranych
ją obleńce. Duża liczba tych pasożytów noworodków. Natomiast z biegiem czasu w trakcie wywiadu klinicznego, badania
może być przyczyną zejścia śmiertelne- stają się coraz bardziej widoczne, szcze- anatomopatologicznego, histopatologicz-
go w wyniku zatkania jelit i wodobrzusza. gólnie w okresie odsadzania (np. otwarty nego i serologicznego (4, 7, 10).
Kolejną zmianą pośmiertną stwierdzaną przewód tętniczy, zwężenie tętnicy płuc-
podczas sekcji szczeniąt w obrębie je- nej, zwężenie aorty). Piśmiennictwo zostanie opubliko-
lit cienkich jest wgłobienie ich odcinka Przepona. Obserwuje się wrodzony wane wraz z drugą częścią artykułu.
w ujściu biodrowo-ślepym. Wgłobienie brak tego narządu lub stwierdza się cien-
jest zazwyczaj zejściem enteritis. Czasami ką błonę zamiast normalnej przepony. dr n. wet. Wiesław Bielas
we wgłobionym odcinku jelita znajdowa- Stany te mogą być przyczyną poważnych Katedra i Klinika Rozrodu,
no połknięte włosy pochodzące z okolic zaburzeń oddechowych szczeniąt aż do Chorób Przeżuwaczy
gruczołu sutkowego suki. zejścia śmiertelnego włącznie. i Ochrony Zdrowia Zwierząt
Wrodzony brak odcinka jelit. Podczas Głowa, rdzeń kręgowy. W narzą- Wydział Medycyny Weterynaryjnej,
sekcji stwierdza się zatkanie jelit. Jelito od dach tych obserwuje się wady rozwojowe AR we Wrocławiu
strony żołądka jest zazwyczaj pełne gazów oraz zmiany chorobowe, takie jak obrzę- 50-366 Wrocław, pl. Grunwaldzki 49
16 LISTOPAD-GRUDZIEC
" 6/2005