ARCH. MED. S
D. KRYM., 2005, LV, 61-65 PRACE POGL
DOWE
Krzysztof Maksymowicz1, Marek Mędraś2, Kurt Trubner 3, A
ukasz Szleszkowski 1
Podstawy prawne dla orzekania płci osobniczej w zespole
dezaprobaty płci pod postacią transseksualizmu. Porównanie stanu
w Polsce i w niektórych wybranych krajach
Legal basis for ontogenetic sex judgment in sex disapproval syndrome in the
form of transsexualism. Comparison of the situation in Poland and in some
other countries
1
Katedra i Zakład Medycyny Sądowej Akademii Medycznej we Wrocławiu
Kierownik: Prof. dr hab. med. B. Świątek
2
Klinika Endokrynologii i Diabetologii Akademii Medycznej we Wrocławiu
Kierownik: Prof. dr hab. med. A. Milewicz
3
Institut fur Rechtsmedizin, Universitatsklinikum Essen BRD
Kierownik: PD Dr. med. Th. Bajanowski
Zespół dezaprobaty płci pod postacią transseksualizmu be created on the basis of existing legislation in other
charakteryzuje się niezgodnością płci biologicznej z płcią European countries, which is briefly presented in the work.
psychiczną. Celem pracy jest zaprezentowanie i porów-
nanie podstaw prawnych orzekania płci osobniczej Słowa kluczowe: transseksualizm, płeć osobni-
w zespole transseksualizmu w Polsce i w niektórych wy- cza, orzecznictwo medyczno-sądowe
branych krajach. Polska w przeciwieństwie do innych kra- Key words: transsexualism, medically-legal certi-
jów nie posiada stosownego prawodawstwa dla orzeka- fication
nia w powyższej kwestii, a dotychczasowe i obecne
orzecznictwo opiera się o działania wykładnicze, w ocze-
kiwaniu na tak zwaną ustawę o transseksualiz
mie. Po-
wyższa powstać może w oparciu o ukształtowane już
WST
P
prawodawstwo państw europejskich, które w zarysie pre-
zentuje niniejsza praca.
Bez zbędnej przesady przyjąć należy, że poczu-
Sex disapproval syndrome in the form of transsexualism cie przynależności człowieka do danej płci jest dla
is characterized by incompatibility of biological and niego jedną z najważniejszych kwestii w życiu. Na
psychically-emotional sex. This incompatibility leads to co dzień większość z ludzi nie uświadamia sobie
a discrepancy between one s social role and his or her jak znaczna część ich codziennej i trwającej całe
biological sex. The aim of this paper is to present and życie aktywności fizycznej i intelektualnej podpo-
compare the legal basis for ontogenetic sex judgment in rządkowana jest poczuciu płci. Począwszy od ubio-
the sex disapproval syndrome in the form of transsexualism ru, poprzez zachowanie, zapach, styl bycia, otacza-
in Poland and in some other countries. Poland, contrary nie się wyselekcjonowanymi przedmiotami, osoba-
to some other countries, does not have any appropriate mi itp., a skończywszy na celach życiowych, ma-
legislation for determining the above issue. So far all rzeniach i ambicjach, podkreślamy swoją płciowość.
judgment has been based on exponential activities, in Podlega temu człowiek jako jednostka, jak i społe-
anticipation for the so called transsexual act. This act may czeństwa, i cywilizacje w pojęciu globalnym. W skali
62 K. Maksymowicz, M. Mędraś, K. T rubner, A
. Szleszkowski Nr 1
makroekonomicznej potwierdzają to np.  rozdziel-
MATERIAA

nopłciowe materialne fetysze XXI wieku jak np.
samochody czy telefony komórkowe w wersjach Transseksualizm jako klasyczny przykład nie-
 męskiej i  damskiej . Szczęśliwie u znakomitej zgodności psychicznego poczucia płci z płcią bio-
większości mieszkańców ziemi płeć psychiczna logiczną jest nie tylko problemem psychiatrycznym,
i cielesna pozostają we wzajemnej zgodzie i har- medycznym i biologicznym, ale także kwestią praw-
monii. U stosunkowo niewielkiej ilości osobników ną z realnym problemem ochrony prawnej poczu-
ma miejsce rozdz
więk, pomiędzy płcią fizyczna cia przynależności do określonej płci. Wobec wy-
a psychiczną, prowadzący do dezaprobaty płci fi- stępujących dążeń transseksualistów do prawne-
zycznej a zatem i metrykalnej. Wyróżnia się kilka go usankcjonowania ich poczucia przynależności
rodzajów płci: chromosomową (genotypową), go- do płci odmiennej, aniżeli wskazuje na to ich płeć
nadalną, hormonalną, zewnętrznych narządów biologiczna, prawnicy i systemy prawne różnych
płciowych, fenotypową, metaboliczną i psychiczną krajów musiały udzielić odpowiedzi na dwa zasad-
(8). Wśród nich, jak widać, płeć psychiczna jest jed- nicze pytania: czy zmiana oznaczenia płci w akcie
nym z wielu kryteriów określających płeć, jednak to urodzenia transseksualisty jest w ogóle możliwa
właśnie z niej wynika poczucie przynależności do oraz w jakim trybie byłoby to możliwe do przepro-
określonej płci. Prawdopodobnie kształtuje się ona wadzenia (7). Odpowiedz
na te pytania wynika po-
już w życiu płodowym, w tak zwanej fazie krytycznej średnio z omówionych poniżej polskich aktów praw-
różnicowania płciowego ośrodkowego układu ner- nych i odnoszącego się do nich orzecznictwa oraz
wowego, a dalej w pierwszych latach życia człowie- bezpośrednio zawiera się w ustawodawstwie innych
ka, jako wypadkowa wielu czynników wewnętrznych państw, stworzonym specjalnie dla orzecznictwa
i zewnętrznych środowiskowych. Jak wskazuje zja- w tych kwestiach.
wisko transseksualizmu poczucie płci psychicznej
może być sprzeczne nawet z pierwszorzędowymi
ZMIANA PA
CI METRYKALNEJ A PRAWO POLSKIE
cechami płciowymi. Cechy charakteryzujące zespół
dezaprobaty płci pod postacią transseksualizmu to
niezgodność płci biologicznej z psychiczną, a co Zasadniczy problem prawny, jaki wiąże się z trans-
za tym idzie niezgodność pomiędzy podjętą i reali- seksualizmem (a zarazem główne dążenie transsek-
zowaną w życiu rolą społeczną płci, z płcią biolo- sualistów), sprowadza się do dokonania zmiany tzw.
giczną (3). Powyższe prowadzi do świadomego płci metrykalnej z odnotowanej pierwotnie w księ-
podejmowania przez pacjentów leczenia, zmierza- gach stanu cywilnego, na nową, z którą osobnik
jącego do uwypuklenia w cechach somatycznych czuje się nieodwracalnie związany psychicznie, i któ-
ciała atrybutów płci psychicznej. Podjęcie takiego rej zewnętrzne cechy mogą być ukształtowane
wielokierunkowego leczenia w dużym stopniu speł- w drodze zabiegów medycznych. W polskim usta-
nia oczekiwania pacjentów (4). Pozostaje jednak wodawstwie brak jest specjalnych i wyraz
nych ure-
problem płci metrykalnej, którą  dostosować na- gulowań prawnych dotyczących zmiany płci. To mil-
leży do płci psychicznej i ewentualnie już do uzy- czenie ustawodawcy otwiera pole do działań wy-
skanych drogą leczenia hormonalnego trzeciorzę- kładniczych dokonywanych przez sądy. Wsparcie
dowych cech płciowych (typ sylwetki ciała i owło- dla nich w kwestii ogólnej stanowi kodeks cywilny,
sienia) oraz drogą chirurgiczną ewentualnych  pro- poprzez regulacje dotyczące ochrony dóbr osobi-
tez , niektórych drugorzędowych cech płciowych stych, oraz prawo o aktach stanu cywilnego w kwe-
(narządy kopulacyjne  pochwa, prącie). stiach proceduralnych przeprowadzenia powyższe-
go.
Dla pierwszej kwestii  samej zasadności zmia-
CEL PRACY
ny płci metrykalnej  zasadnicze oparcie stanowi
art. 189 ustawy kodeks cywilny, w którym stwierdza
Celem pracy jest zaprezentowanie i porównanie się, że powód może żądać ustalenia przez sąd ist-
podstaw prawnych orzekania płci osobniczej, w ze- nienia lub nie istnienia stosunku prawnego lub pra-
spole dezaprobaty płci, pod postacią transseksu- wa, gdy ma w tym interes prawny (13). Dla drugiej
alizmu w Polsce i w niektórych wybranych krajach. kwestii  procedury zmiany treści aktu urodzenia 
zasadnicze oparcie stanowi art. 31 i 33 ustawy pra-
wo o aktach stanu cywilnego. Zmiana treści aktu
urodzenia dopuszczalna jest w drodze sprostowa-
nia  w razie błędu lub nieścisłego zredagowania
 w trybie postępowania nieprocesowego na wnio-
Nr 1 PODSTAWY PRAWNE DLA ORZEKANIA PA
CI OSOBNICZEJ 63
sek osoby zainteresowanej lub też w drodze wzmian- wet wykonywanie korekcyjnych zabiegów operacyj-
ki dodatkowej  wpisywanej na podstawie prawo- nych przed dokonaniem sądowej zmiany płci me-
mocnego orzeczenia sądu lub innych dokumentów trykalnej. Postępowanie to wynika z utrwalonego
mających wpływ na ważność aktu, jeżeli zdarzenie przekonania, iż przed zmianą płci metrykalnej na-
zaszło po sporządzeniu aktu, które ma wpływ na leży stworzyć pacjentowi warunki zbliżone do tych
jego treść lub ważność (14). Jednak w przypadkach w jakich będzie funkcjonował w przyszłości
sądowej zmiany płci, wśród prawników istnieją zna- i obserwować jak się w nich odnajdzie. W chwili
czące rozbieżności dotyczące zastosowania przed- obecnej decyzje terapeutyczne w przypadkach
stawionych powyżej dróg postępowania (12). Nie transseksualizmu, podjęte przed dokonaniem są-
wnikając w prawne zawiłości tej kwestii, jedynie sy- dowej zmiany aktu urodzenia, nie są prawnie usank-
gnalizujemy, że niektórzy autorzy stoją na stanowi- cjonowane, a ponadto w przypadku braku pełnej
sku, iż oparcie tzw. sądowej zmiany płci na instytu- diagnostyki i rozpoznania transseksualizmu są nie-
cji sprostowania aktu stanu cywilnego (art. 31) jest uzasadnione z punktu widzenia wskazań lekarskich.
teoretycznie nieprawidłowe i rodzi wiele problema- W opinii jednak coraz to większej rzeszy lekarzy,
tycznych kwestii praktycznych. Postuluje się zatem wszelkie decyzje terapeutyczne, dotyczące tak le-
uregulowanie tego zagadnienia przez wydanie czenia hormonalnego jak i chirurgicznego powin-
szczególnej tak zwanej ustawy o transseksualiz
mie, ny być podejmowane wyłącznie po dokonaniu zmia-
która w sposób specyficzny dla tej kwestii rozwią- ny płci metrykalnej na podstawie szerokiej diagno-
zywałaby problemy związane ze zmianą pierwotne- styki, głównie psychiatrycznej. Takie stanowisko po-
go zapisu aktu urodzenia w odniesieniu do płci (6). zostaje w zgodzie z prawodawstwem krajów euro-
Wobec braku w ustawodawstwie polskim wyraz
- pejskich. Szersza polemika, zwłaszcza z pierwszym
nych uregulowań prawnych, dotyczących zmiany wymienionym i spotykanym w praktyce sposobem
płci, polskie sądy stosowały i stosują więc nadal postępowania lekarskiego, wykracza poza ramy ni-
powyższe przepisy, a wyroki i orzeczenia postępo- niejszego opracowania lecz z pewnością zostanie
wań stanowią podstawę do działań wykładniczych. podjęta przez autorów w kolejnym opracowaniu.
W opinii znawców tematu pierwsza i precedenso-
wa sądowa zmiana płci w Polsce miała miejsce
ZMIANA PA
CI METRYKALNEJ A PRAWO
przed Sądem Wojewódzkim dla m.st. Warszawy 24
listopada 1964 roku. Sąd orzekł sprostowanie aktu
INNYCH PAC
STW
urodzenia operowanego transseksualisty typu M/K
przez zmianę płci z męskiej na żeńską. Swe orze-
czenie sąd oparł na doktrynie, że płeć psychiczna Linia orzecznicza sądów różnych krajów i mię-
wytwarza się w okresie póz
niejszym od urodzenia dzynarodowych w kwestii transseksualizmu kształ-
człowieka, od kiedy to jest znana płeć biologiczna towała się na przestrzeni wielu lat, lecz aktualnie
(6). Przełomem w postępowaniach o zmianę płci jest spójna i jednolita. Dowodem wykrystalizowa-
metrykalnej była uchwała Sądu Najwyższego z dnia nia się stanowiska w tej kwestii jest między innymi
25 lutego 1978 roku, która wskazała że:  w wypad- werdykt Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
ku wyjątkowym sąd może sprostować akt urodze- w Luksemburgu z dnia 30 kwietnia 1996 roku, wska-
nia przez zmianę oznaczenia płci, także przed do- zujący na równość między dyskryminacją ze wzglę-
konaniem korekcyjnego zabiegu operacyjnego ze- du na płeć i dyskryminacją ze względu na zmianę
wnętrznych narządów płciowych, jeżeli cechy nowo płci. Kolejny przykład to orzeczenie Wielkiej Izby
kształtującej się płci są przeważające i stan ten jest Skarg Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
nieodwracalny . Powyższe orzeczenie miało zna- z 11 lipca 2002 roku w sprawie Pani Goodwin prze-
czący wpływ na linię orzeczniczą w tej kwestii, jak ciwko Wielkiej Brytanii (11). Urodzona chłopcem
też postępowanie lekarskie. Orzeczenie to sugeru- Pani Goodwin poddała się chirurgicznemu zabie-
je, że poza takimi jak wymieniony  wypadek wyjąt- gowi adaptacyjnemu zmiany płci w państwowej
kowy , powszechna jest zmiana oznaczenia płci po służbie zdrowia, w świetle prawa pozostając nadal
leczeniu hormonalnym i zabiegu korekcyjnym, któ- mężczyzną, co na przykład pozbawiało ją możliwo-
re to poprzedzają sądową zmianę płci metrykalnej. ści zawarcia związku małżeńskiego z osobą tej sa-
Brak w Polsce stosownego i jednoznacznego usta- mej płci w świetle prawa, jak również zmuszało do
wodawstwa dla kwestii zmiany oznaczenia płci, jak dłuższego emerytalnego okresu składkowego. Try-
i orzeczenia sądów podobne do cytowanego, spo- bunał podkreślił brak logiki w nie uznaniu praw skut-
wodowało, że w praktyce klinicznej spotyka się ków operacji chirurgicznej, która jako taka dopusz-
dwojakie postępowanie. Są lekarze, którzy decy- czalna jest przez porządek prawny i finansowana
dują się na prowadzenie terapii hormonalnej a na- przez państwo. Nadto Trybunał stwierdził, że chro-
64 K. Maksymowicz, M. Mędraś, K. T rubner, A
. Szleszkowski Nr 1
mosomy nie muszą nieuchronnie rozstrzygać o praw- gnostykę: psychosocjalną, internistyczną, gineko-
nym przypisaniu do określonej płci (12). Spośród logiczno-urologiczną, endokrynologiczną, gene-
państw europejskich problemy wynikające z trans- tyczną. W powyższym postępowaniu nie ma czyn-
seksualizmu najszybciej prawnie rozwiązała Szwe- ności do przeprowadzenia których niezbędny był-
cja (5). Ustawa z dnia 21 kwietnia 1972 roku wpro- by udział medyka sądowego i wobec powyższego
wadziła administracyjną procedurę sprostowania w Niemczech medycy sądowi nie uczestniczą w dia-
zapisu w księgach stanu cywilnego. Podstawą do gnostyce i orzekaniu transseksualizmu.
powyższego jest orzeczenie komisji lekarsko-praw-
niczej i spełnienie ustawowych przesłanek, np. wie-
WNIOSKI
ku. Na uwagę zasługują uregulowania w prawodaw-
stwie Włoskim; ustawa z dnia 1 czerwca 1982 roku
w sprawie sprostowania oznaczenia płci, zezwala W ustawodawstwie polskim brak jest specjalnych
na uczynienie powyższego bez konieczności prze- uregulowań prawnych dotyczących metrykalnej
prowadzania operacji. W Stanach Zjednoczonych zmiany płci. To milczenie ustawodawcy otwiera pole
Ameryki Północnej, jak w niemałej ilości podobnych do działań wykładniczych dokonywanych przez
sytuacji, obowiązują regulacje prawa stanowego, sądy. Wsparcie dla nich w kwestii ogólnej stanowi
co znacznie różnicuje podejście do tej kwestii w skali kodeks cywilny, poprzez regulacje dotyczące ochro-
całego kraju. Sądową zmianę płci dopuszczono po ny dóbr osobistych, oraz prawo o aktach stanu cy-
raz pierwszy w stanie Illinois. Przedstawiony prze- wilnego w kwestiach proceduralnych przeprowa-
gląd wskazuje na dążenie do czytelnej i powszech- dzenia powyższego. Linia orzecznicza sądów róż-
nej tendencji do legalizowania możliwości korekty nych krajów i międzynarodowych w kwestii trans-
płci określonej w chwili urodzenia człowieka (12). seksualizmu jest spójna i jednolita, oparta na ak-
W Niemczech na długi czas praktykę ustaliło tach prawnych stworzonych dla tej kwestii. Przypie-
orzeczenie Izby Sądu Najwyższego z dnia 21 wrze- czętowuje ją werdykt Europejskiego Trybunału Spra-
śnia 1971 roku uznające zabiegi adaptacyjne za za- wiedliwości w Luksemburgu z dnia 30 kwietnia 1996
mach na cielesną integralność (9). Dopuszczalność roku, wskazujący na równość między dyskrymina-
tych zabiegów była możliwa jedynie przy przyjęciu cją ze względu na płeć i dyskryminacją ze względu
instytucji stanu wyższej konieczności. Przełom na zmianę płci. W przyszłości wydaje się nieunik-
w stanowisku odnośnie powyższej kwestii przynio- nione stworzenie w Polsce odrębnych uregulowań
sło orzeczenie Związkowego Trybunału Konstytu- prawnych dla orzekania płci osobniczej i metrykal-
cyjnego z 11 paz
dziernika 1978 roku dające upraw- nej w zespole dezaprobaty płci. Kolejną kwestią jest
nienie do pełnego i swobodnego rozwoju osobo- czy w procesie tym uczestniczyć winni lekarze me-
wości człowieka w ramach jednej z dwóch płci (10). dycyny sądowej.
Powyższe stanowisko przypieczętowała ustawa
z dnia 10 września 1980 roku o zmianie imion i usta-
leniu przynależności rodzajowej w określonych przy-
padkach, zezwalająca na zmianę imienia na cha-
rakterystyczne dla płci odmiennej, jak i na zabieg
operacyjny (1). Obecnie obowiązująca, powstała w
1981 roku tak zwana ustawa transseksualna  Trans-
PIŚMIENNICTWO
sexuellengesetz ( SG) określa nie tylko prawne pod-
stawy zmiany płci metrykalnej, ale także stanowi
przewodnik do diagnostyki transseksualizmu (2). 1. Bundesgesetzblatt, 1980, part I, s. 1654.
Ustawa została stworzona nie przez prawników lecz 2. Bundesgesetzblatt, 1981, part II, s. 1965.
lekarzy klinicystów  dwu specjalistów psychiatrii. 3. Fajkowska-Stanik Małgorzata: Etiologia trans-
Jak stanowi ten dokument, dla zmiany płci metry- seksualizmu; Psychiatria Polska, 1999, tom XXXIII,
kalnej, wykazać należy badaniami psychiatryczny- nr 5, s. 783-798.
mi, iż powód ma poczucie innej płci niż ta, która 4. Fajkowska-Stanik Małgorzata: Operacyjna
została określona w chwili jego narodzin, odczucie zmiana płci i inne rodzaje korekt stosowanych w przy-
to trwa ponad 3 lata, a nadana mu przy urodzeniu padku transseksualizmu; Psychiatria Polska, 1999,
płeć stwarza dla niego przymus bycia kimś innym tom XXXIII, nr 6, 959-967.
niż jest. Powyższe uwypukla się jako pierwszy i pod- 5. Filar M.: Prawne i społeczne aspekty trans-
stawowy element diagnostyki transseksualizmu, jak seksualizmu; PiP 1987, nr 7, 67.
i podstawę do podjęcia dalszego postępowania 6. Filar M.: Transseksualizm jako problem praw-
prawnego. W dalszej kolejności wymienia się dia- ny, Przegląd Sądowy; 1996, nr 1 s. 73-82.
Nr 1 PODSTAWY PRAWNE DLA ORZEKANIA PA
CI OSOBNICZEJ 65
7. Gromadzki C.: Poczucie przynależności do 14. Ustawa z dnia 29 września 1986 roku prawo
danej płci jako kryterium przy zmianie oznaczenia o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 396, poz. 180
płci w akcie urodzenia u transseksualistów; Prze- z póz
n. zm).
gląd Sąd. 1997-10, s. 61-87.
8. Imieliński K., Dulko S.: Przekleństwo Andro-
gyne. Transseksualizm: mity i rzeczywistość, War- Adres autorów:
szawa 1988, s. 13-19. Dr n. med. Krzysztof MAKSYMOWICZ
9. Juristienzeitung, 1972, nr 9, s. 281. Zakład Medycyny Sądowej
10. Neue Juristische Wochensschrift, 1979, nr 12. Akademii Medycznej we Wrocławiu
11. Nowicki M. A.: Kobieta i mężczyzna; Rzecz- Ul. J. Mikulicza-Radeckiego 4
pospolita 9 stycznia 2003. 50-368 WROCA
AW
12. Osajda K.: Przegląd Sądowy; 2004-5, 134-62. + 48 -71 - 784 14 62
13. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku kodeks + 48 - 502-254-856
cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 z póz
n. zm.). e-mail: [e-mail]