Raport '98 - FUNKCJE LASU




II. FUNKCJE LASU
1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów
Lasy spełniają w sposób naturalny lub w wyniku działań człowieka różnorodne
funkcje, które klasyfikuje się następująco:

- Funkcje ekologiczne (ochronne), wyrażające się korzystnym wpływem
lasów na: kształtowanie klimatu globalnego i lokalnego, skład chemiczny
powietrza, regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom,
lawinom i osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem,
zachowanie potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i ekosystemów, a
także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji rolniczej;
- Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na
zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co umożliwia
trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym
użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze
sprzedaży towarów i usług oraz zasilanie podatkiem budżetu państwa i budżetów
samorządów lokalnych;
- Funkcje społeczne, które kształtują korzystne warunki
zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, wzbogacają rynek pracy, wzmacniają
obronność kraju, zapewniają rozwój kultury, nauki oraz edukacji ekologicznej
społeczeństwa.
Podstawową zasadą gospodarki leśnej jest dążenie do zachowania
trwałości lasów oraz powiększania zasobów leśnych i ciągłości ich użytkowania.
Wielofunkcyjny model lasu, stający się powszechnie akceptowanym wzorcem,
zakłada, że ekosystemy leśne biologicznie zdrowe, o składzie gatunkowym zgodnym
z siedliskiem i racjonalnie użytkowane zapewniają równocześnie spełnianie
wszystkich funkcji lasu.
Zasady zagospodarowania, integrujące cele powszechnej ochrony
przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania
zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia
zarządzania lasami jako dobrem publicznym, stosowane są we wszystkich lasach
zarządzanych przez PGL Lasy Państwowe. Zasady te w szczególnym stopniu są
uwzględniane w leśnych kompleksach promocyjnych (LKP), służących m.in.
upowszechnianiu wiedzy o lesie i leśnictwie. Dotychczas utworzono 10 LKP,
których łączna powierzchnia wynosi 445 tys. ha i odpowiada 6,5 % powierzchni
lasów w zarządzie PGL Lasy Państwowe (rys. 15).








Rys. 15. Leśne kompleksy promocyjne w Polsce (wg IBL)

 
2. Produkcyjne funkcje lasu
Wykorzystanie lasów jako odnawialnego źródła surowca drzewnego
jest uzasadnione potrzebami hodowlanymi, zasadami regulacji struktury zasobów
leśnych, zapotrzebowaniem na drewno oraz koniecznością zapewnienia ekonomicznych
warunków prowadzenia gospodarki leśnej. Użytkowanie lasu jest prowadzone na
poziomie określonym przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi i
ochronnymi, a przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich
zasobów.
Ustalona na 10 lat w planie urządzenia lasu wielkość pozyskania
drewna (grubizny) określana jest jako etat cięć. Planowana wielkość pozyskania w
drzewostanach dojrzałych do odnowienia, określana jako etat cięć rębnych,
traktowana jest jako maksymalna dla nadleśnictwa. Wielkość przewidywana do
pozyskania w drzewostanach młodszych, w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, tzw.
użytków przedrębnych ma charakter przybliżony i może ulegać zmianie w zależności
od bieżących potrzeb hodowlanych i sanitarnych, ustalanych podczas wykonywania
zabiegu.
Do celów statystycznych określa się roczne możliwości
pozyskania drewna w skali PGL LP, jako sumę 1/10 etatów cięć rębnych i
planowanych użytków przedrębnych ze wszystkich nadleśnictw Lasów Państwowych.
Wielkość tak określona, służąca do analiz porównawczych, ma charakter
orientacyjny i nie powinna być utożsamiana z obowiązkową roczną normą dla całych
Lasów Państwowych, przede wszystkim z uwagi na przybliżony sposób ustalania
rozmiaru użytkowania przedrębnego oraz zmienny stan lasu.
Przybliżone możliwości rocznego pozyskania drewna w Lasach
Państwowych, oceniane według powyższych zasad, wynosiły w 1998 r. 22,1 mln
m3 grubizny netto, w tym w użytkowaniu rębnym - 10,3 mln
m3.
W roku 1998 pozyskano w Lasach Państwowych 21 494 tys. m3
grubizny netto, w tym w cięciach rębnych 8767 tys. (85 % oszacowanych
możliwości) i w cięciach przedrębnych - 12 727 tys. (108 %). W pozyskaniu drewna
znaczny udział miała miąższość posuszu, pozyskanego w ramach sanitarnego
porządkowania lasu, oraz miąższość złomów i wywrotów - 3426 tys. m3
(rys. 16).








Rys.16.Udział pozyskania posuszu, złomów i wywrotów w użytkowaniu
ogółem w Lasach Państwowych w okresie 1981-98, w mln m3
grubizny (wg GUS, 1998 dane DGLP)
 
Porównania wieloletnie (tab. 6) wskazują, że w Lasach
Państwowych w latach 1981-98 w użytkowaniu rębnym możliwości etatowe zostały
wykorzystane w 82,2 %. Natomiast wykonanie użytkowania przedrębnego, określonego
w planach urządzenia lasu jako orientacyjne, wyniosło 138,9 % i wahało się od
102,1 % w 1990 r. do 213,6 % w 1983 r. Miąższość drewna pozyskanego w
ramach porządkowania stanu sanitarnego lasu w 1983 r. wynosiła
16,8 mln m3 i stanowiła 73,5% ogólnego pozyskania drewna.
Wyższe od przewidywanego wykonanie rozmiaru użytkowania w cięciach przedrębnych
w stosunku do orientacyjnych wytycznych planów urządzenia lasu wynikało z
konieczności usunięcia z lasów posuszu, złomów i wywrotów, powstałych w
procesach naturalnych, wskutek gradacji szkodliwych owadów, zakłóceń stosunków
wodnych, zanieczyszczeń powietrza oraz anomalii pogodowych.
W analizowanym okresie zmniejszeniu uległa powierzchnia zrębów
zupełnych wykonywanych w ciągu roku: z 43 tys. ha w 1980 r. do poziomu 25 - 30
tys. w ostatnich latach (rys.17). W 1998 roku w ramach cięć zupełnych pozyskano
na powierzchni 28,9 tys. ha 5868,6 tys. m3 grubizny, co stanowi 27,3
% ogółu pozyskania.








Rys.17. Powierzchnia zrębów zupełnych w Lasach Państwowych w okresie
1980-98, w tys. ha (wg GUS, 1998 dane DGLP)
 
3. Ekologiczne i społeczne funkcje lasu
Uwzględnianie w gospodarce leśnej ekologicznych i społecznych
funkcji lasu, określanych często jako pozaprodukcyjne, znalazło wyraz w
wyróżnianiu od 1957 r. lasów ochronnych, określanych do 1991 r. jako lasy grupy
I. Łączna powierzchnia lasów ochronnych w Lasach Państwowych według stanu na
dzień 31.12.1998 r. wynosiła 3403,2 tys. ha co stanowiło 49,2% całkowitej
powierzchni leśnej. Wśród wyróżnianych kategorii największą powierzchnię zajmują
lasy wodochronne - 1098,5 tys. ha, trwale uszkodzone działalnością przemysłu i
pod wpływem przemysłu - 794,2 tys. ha, w miastach i wokół miast - 511,3 tys. ha
oraz glebochronne - 305,8 tys. ha. (rys. 18).








Rys. 18. Udział lasów ochronnych w Lasach Państwowych w 1998 r. (wg
DGLP)
 
Powierzchnia lasów prywatnych uznanych za ochronne jest
szacowana na 67,9 tys. ha, co stanowi 4,5 % ich całkowitej powierzchni. Lasy
gminne, zaliczone do lasów ochronnych, zajmują 28,1 tys. ha (36 %).
Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono na terenach górskich
oraz na obszarach będących pod wpływem oddziaływania przemysłu.
W lasach ochronnych, w zależności od ich dominujących funkcji,
stosuje się zmodyfikowane postępowanie gospodarcze, polegające na ograniczaniu
stosowania rębni zupełnych, podwyższaniu wieku rębności, dostosowywaniu składu
gatunkowego do pełnionych funkcji, zagospodarowaniu rekreacyjnym itp.
4. Ochrona różnorodności biologicznej lasów
W ekosystemach leśnych najliczniej występuje w naturalnym
stanie rodzima flora i fauna. Z przybliżonych ocen wynika, że za leśne, tzn.
bytujące w lasach lub częściowo związane z ekosystemami leśnymi można uznać:
około 60% gatunków zwierząt kręgowych, ponad 80% gatunków grzybów
wielkoowocnikowych, zdecydowaną większość mchów i paproci, dużą grupę roślin
kwiatowych oraz znaczną część najliczniejszej gatunkowo grupy zwierząt, czyli
owadów. W lasach Polski występuje np. około 420 gatunków pająków, 100 gatunków
biegaczowatych, 40 gatunków mrówek.
W wyniku inwentaryzacji elementów różnorodności biologicznej w
polskich lasach zidentyfikowano m. in. (tab.8):

- 548 projektowanych i proponowanych rezerwatów przyrody, o
łącznej powierzchni 45 636 ha, na terenach o wysokich walorach
przyrodniczych, a nie objętych dotychczas ochroną prawną;
- 15 962 fragmenty lasów o charakterze zbliżonym do
naturalnego, rodzimego pochodzenia, bogatych florystycznie, o łącznej
powierzchni 281,7 tys. ha;
- 37 480 fragmentów lasów szczególnie ważnych ekologicznie, o
łącznej powierzchni 402,5 tys. ha, w tym 32 700 fragmentów lasów na siedliskach
wilgotnych, o łącznej powierzchni 303,9 tys. ha.
Stosunkowo nową formą ochrony są użytki ekologiczne, mające
duże znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej. Obejmują one: bagna,
torfowiska, naturalne zbiorniki wodne oraz śródleśne i śródpolne "oczka wodne".
Ogółem zinwentaryzowano 3798 takich obiektów o łącznej powierzchni 13 952 ha.
Jednocześnie 19 155 obiektów o łącznej powierzchni 60 049 ha zinwentaryzowano
jako tereny niezalesione; stanowią je bagna, torfowiska, wrzosowiska, połoniny;
ekosystemy te nie są jeszcze zaliczone do użytków ekologicznych.
Ponadto dotychczas zarejestrowano ponad 19 tys. drzewostanów
stanowiących bazę nasienną, o łącznej powierzchni 247 590 ha, w tym 15 499 ha
wyłączonych drzewostanów nasiennych i 232 091 ha gospodarczych drzewostanów
nasiennych. Największe powierzchnie wyłączonych drzewostanów nasiennych znajdują
się na terenie RDLP Białystok - 1967 ha, Katowice - 1768 i Olsztyn - 1716; w
przypadku gospodarczych drzewostanów nasiennych największą powierzchnię
odnotowano w RDLP Olsztyn - 35 070 ha. Przedmiotem szczególnej troski są
wydzielone na powierzchni 1737 ha drzewostany zachowawcze umożliwiające
propagowanie rodzimych ekotypów gatunków lasotwórczych (dane - DGLP, stan
31.12.1998).
Zebrano również dane o ochronie gatunkowej fauny. Wyróżniono
1741 stref ochronnych gniazdowania ptaków, w tym wokół 761 stanowisk bociana
czarnego, 40 stanowisk rodziny rybołowów, 897 stanowisk rodziny jastrzębi i 43
stanowisk puchacza.
Wyrazem bogactwa gatunkowego fauny leśnej są zwierzęta łowne -
ich liczebność przedstawia tab. 9. Za zadowalający uznać należy poziom
liczebnościowy populacji jeleniowatych i dzików, w przeciwieństwie do ciągle
malejącej liczebności zwierzyny drobnej (zając, bażant, kuropatwa). Zjawiskiem
ostatnich lat, mającym określony wpływ na gospodarkę łowiecką, jest ciągły
wzrost liczebności lisa oraz drapieżników skrzydlatych.
5. Lasy w ochronie przyrody i krajobrazu
Lasy stanowią najcenniejszy i najliczniej reprezentowany
składnik wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu (rys. 19).








Rys. 19. Formy ochrony przyrody w Polsce (wg IBL)

 
Najwyższą formą ochrony przyrody są parki narodowe, które - w
liczbie 22 - zajmują (wg GUS - stan w dniu 31.12.1998 r.) powierzchnię 305,7
tys. ha, w tym 190,6 tys. ha (62,4%) stanowią lasy (tab. 10).
Według danych GUS rezerwaty przyrody, w liczbie 1251, obejmują
powierzchnię 141,2 tys. ha, w tym 78,5 tys. ha powierzchni leśnej (z czego 45,2
tys. ha w rezerwatach leśnych).
Decyzjami władz wojewódzkich do końca 1998 roku powołano 120
parków krajobrazowych o łącznej powierzchni 2482,2 tys. ha, w tym 1316,8 tys. ha
(53,1%) stanowi powierzchnia leśna; w strefach ochronnych znalazło się 1522,6
tys. ha, w tym 423,9 tys. ha powierzchni leśnej (27,8%). Do obszarów chronionego
krajobrazu zaliczono 401 obiektów przyrodniczych o łącznej powierzchni 6840,2
ha, w tym 2931,7 tys. ha (42,9%) powierzchni leśnej według stanu na dzień
31.12.1998 r. (wg GUS).
Łączna powierzchnia parków narodowych i krajobrazowych oraz
obszarów chronionego krajobrazu zwiększyła się w latach 1980-98 z 3,2% do 30,8%
powierzchni geograficznej kraju i wynosi 9628,1 tys. ha (GUS, stan na
31.12.1998). W odniesieniu do powierzchni leśnej wzrost ten był jeszcze większy,
odpowiednio z 5,5 do 50,4 % powierzchni lasów (rys.20).








Rys. 20. Lasy na obszarach chronionych w okresie 1980 - 1998 (wg GUS)

 
Zgodnie z polityką leśną państwa sukcesywnie wprowadza się w
Lasach Państwowych zasadę sporządzania i realizacji programów ochrony przyrody w
nadleśnictwach. Szczególną uwagę zwraca się na zachowanie zbliżonych do
naturalnych i ekologicznie ważnych ekosystemów leśnych, a także na ochronę
gatunkową roślin i zwierząt. Wyrazem tego jest m.in. uznawanie za lasy ochronne
wybranych drzewostanów nasiennych i ostoi zwierząt.


[następny
rozdział][Powrót
do strony głównej raportu]