Funkcje Lasu




 




  II. FUNKCJE LASU 
1. Ekologiczne i gospodarcze znaczenie lasów 
Lasy tworzą najwyżej zorganizowane ekosystemy, w których procesy
wykorzystania energii słonecznej i akumulacji produktów fotosyntezy oraz
neutralizacji skażeń osiągają bardzo wysoki poziom. Dzięki procesom
fotosyntezy lasy odnawiają zapasy tlenu w atmosferze, wiążąc zaś dwutlenek
węgla z powietrza łagodzą "efekt cieplarniany". Lasy w znaczący sposób
zatrzymują pyłowe i gazowe zanieczyszczenia powietrza, ulegając przy tym
znacznym uszkodzeniom. W lasach zachodzą procesy istotne dla prawidłowego
obiegu materii i energii, warunkujące ciągłość funkcjonowania całych
zespołów krajobrazowych. Umożliwiając bytowanie wielu gatunków roślin i
zwierząt, lasy chronią różnorodność przyrody i jej zasoby genowe.
Jednocześnie drewno - odnawialny produkt lasu pozostaje nadal
niezastąpionym surowcem, warunkującym postęp cywilizacyjny. Produkty z
drewna tworzą najbliższe człowiekowi, ekologiczne otoczenie, a jako
surowiec do produkcji papieru - podstawę rozwoju kultury. Lasy spełniają w
sposób naturalny lub w wyniku działań gospodarki leśnej różnorodne
funkcje, które kwalifikuje się następująco: 
- Funkcje ekologiczne (ochronne), zapewniające: kształtowanie klimatu
globalnego i lokalnego, stabilizację składu atmosfery i jej oczyszczanie,
regulację obiegu wody w przyrodzie, przeciwdziałanie powodziom, lawinom i
osuwiskom, ochronę gleb przed erozją i krajobrazu przed stepowieniem,
warunki do zachowania potencjału biologicznego wielkiej liczby gatunków i
ekosystemów, a także różnorodność krajobrazu i lepsze warunki produkcji
rolniczej;  - Funkcje produkcyjne (gospodarcze), polegające na
zdolności do produkcji biomasy i ciągłego powtarzania tego procesu, co
zapewnia trwałe użytkowanie drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z
lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej, a w konsekwencji uzyskiwanie
dochodów ze sprzedaży towarów i usług, oraz przyczyniające się do
tworzenia stanowisk pracy i zasilania podatkiem budżetu państwa i budżetów
samorządów lokalnych;  - Funkcje społeczne, które kształtują
korzystne warunki zdrowotne i rekreacyjne dla społeczeństwa, tworzą
różnorodne formy użytkowania lasu przez społeczność lokalną, wzbogacają
rynek pracy, wzmacniają obronność kraju, rozwój kultury, oświaty i nauki
oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa. 
Funkcje lasu są ograniczone: wzrost jednych może się odbywać kosztem
pozostałych, co rodzi konflikty między nimi. Równocześnie wiele rodzajów
funkcji lasu uzupełnia się wzajemnie lub z siebie wynika oraz zmienia się
w czasie i w przestrzeni.   







Rys. 15. Leśne kompleksy promocyjne
w Polsce (wg ZBiSIP IBL) 
Podstawową zasadą gospodarki leśnej było i jest dążenie do zachowania
trwałości lasów oraz powiększania zasobów leśnych i ciągłości ich
użytkowania. Towarzyszy temu świadomość wielofunkcyjnego modelu lasu,
według którego ekosystemy leśne biologicznie zdrowe, o składzie gatunkowym
zgodnym z siedliskiem i racjonalnie użytkowane zapewniają równocześnie
spełnianie wszystkich funkcji lasu.  W ostatnich latach postępuje
znaczące przewartościowanie polityki leśnej Państwa w kierunku
wielofunkcyjnego modelu trwale zrównoważonej gospodarki leśnej. Zasady
zagospodarowania integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania
funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych,
stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej i uspołecznienia zarządzania
lasami jako dobrem publicznym, doskonalone są przede wszystkim na terenie
leśnych kompleksów promocyjnych (LKP) (rys. 15). W roku 1995 utworzono 7
LKP o powierzchni 324 tys. ha, co stanowi 4,7% powierzchni leśnej w
zarządzie PGL Lasy Państwowe. W roku 1996 utworzono kolejne 3 LKP o
powierzchni 121 tys. ha. Łączna powierzchnia 10 LKP według stanu na dzień
01. 01. 1997 r. wynosi 445 tys. ha i odpowiada 6,5% powierzchni lasów w
zarządzie PGL Lasy Państwowe. 
2. Produkcyjne funkcje lasu 
Produkcyjne funkcje lasu wyrażają się przede wszystkim wytwarzaniem
siłami przyrody i pracą człowieka surowców drzewnych i innych produktów
użytecznych i przyjaznych człowiekowi oraz będących podstawą wielu działów
produkcji, zawodów, tradycji i kultur.  Potrzeby hodowlane,
zasady regulacji struktury zasobów leśnych, zapotrzebowanie na drewno i
wyroby z niego na cele gospodarcze oraz konieczność zapewnienia
ekonomicznych warunków prowadzenia gospodarki leśnej uzasadniają
wykorzystanie lasów jako odnawialnego źródła surowca drzewnego. Podstawą
użytkowania lasu jest jego realizacja na poziomie określonym
przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi i ochronnymi, a
przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów. 
Ustalany na 10 lat w planie urządzenia lasu (lub uproszczonym planie
urządzenia), rozmiar pozyskania drewna (grubizny) określa się jako etat
cięć. Wielkość pozyskania w drzewostanach dojrzałych do odnowienia,
określana jako etat cięć rębnych, traktowana jest jako maksymalna dla
nadleśnictwa. Wielkość przewidywanych do pozyskania w drzewostanach
młodszych, w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, tzw. użytków przedrębnych ma
charakter orientacyjny (przybliżony) i może ulegać zmianie w zależności od
bieżących ustalanych podczas wykonywania zabiegu, potrzeb hodowlanych i
sanitarnych.  Dla celów statystycznych określa się roczne
możliwości pozyskania drewna w skali całego kraju, jako sumę 1/10 etatów
cięć rębnych i planowanych użytków przedrębnych ze wszystkich nadleśnictw
Lasów Państwowych. Wielkość tak określona, służąca do analiz porównawczych
ma charakter orientacyjny i nie powinna być utożsamiana z obowiązkową
roczną normą dla całych Lasów Państwowych, przede wszystkim z uwagi na
przybliżony sposób ustalania rozmiaru użytkowania przedrębnego oraz
labilny stan lasu.  Przybliżone możliwości rocznego pozyskania
drewna w Lasach Państwowych - oceniane według powyższych zasad - wynosiły
w 1997 r. 21,3 mln m3 grubizny, w tym w użytkowaniu rębnym
10,0 mln
m3.  W roku 1997 pozyskano w Lasach Państwowych 19 941,9 tys. m3
grubizny, w tym w cięciach rębnych 7711,5 tys. (77,3% oszacowanego
sumarycznego etatu) i w cięciach przedrębnych
12 230,4 tys. (108,2%). W
pozyskaniu drewna znaczny udział - 4128 tys. m3 miała miąższość posuszu,
pozyskana w ramach sanitarnego porządkowania lasu, oraz miąższość złomów i
wywrotów (rys. 16).   







Rys.16.Udział
pozyskania posuszu, złomów i wywrotów w użytkowaniu ogółem w Lasach
Państwowych w okresie 1981-97, w tys.
m3 grubizny (wg GUS, 1997 dane
DGLP)  Porównania wieloletnie
(tab. 6) wskazują, że w Lasach Państwowych w latach 1981-97 w użytkowaniu
rębnym możliwości etatowe zostały wykorzystane w 82%. Natomiast wykonanie
użytkowania przedrębnego, określonego w planach urządzenia lasu jako
orientacyjne, wyniosło 141,6% i wahało się od 102,1 tys. m3 w 1990 r. do
213,6 tys. m3 w 1983 r. Miąższość pozyskana w ramach porządkowania stanu
sanitarnego lasu w 1983 r. wynosiła 16,8 mln m3 i stanowiła 73,5% ogólnego
pozyskania drewna. Znaczne przekroczenie rozmiaru użytkowania w cięciach
przedrębnych w stosunku do orientacyjnych wytycznych planów urządzania
lasu wynika przede wszystkim z nieuwzględniania w planowaniu cięć
sanitarnych, które w latach 1981-97 stanowiły od 22,8% do 73,5 pozyskania
ogółem. W pozyskaniu użytków przedrębnych przestrzega się zasady, by
wysokość tego pozyskania nie przekroczyła 50% bieżącego rocznego przyrostu
drzewostanów objętych zabiegami pielęgnacyjnymi (czyszczenia,
trzebieże).  Nadal utrzymuje się tendencja zmniejszania się
powierzchni zrębów zupełnych: z 43 tys. ha w 1980 r. do 25 tys. w 1997
(rys.17), z których pozyskano 5097,4 tys. m3, tj. 25,6% ogółu pozyskania
grubizny.  Pozyskanie w lasach prywatnych według wielkości
ujmowanych w statystykach wyraźnie odbiega od możliwości etatowych i stanu
obserwowanego, co wskazuje przede wszystkim na brak pełnej informacji o
stopniu użytkowania tych lasów, a tym samym o przestrzeganiu ustawowych
wymogów zapewnienia trwałości lasów i ich funkcji.   







Rys.17. Powierzchnia
zrębów zupełnych w Lasach Państwowych w okresie 1980-97, w
tys. ha (wg GUS, 1997 dane
DGLP)  Lasy polskie
zaspokajają w zasadzie krajowe zapotrzebowanie na drewno. Ma to miejsce w
sytuacji, kiedy zużycie drewna w Polsce wynosi około 0,5 m3 na 1
mieszkańca i jest wyraźnie niższe niż w krajach europejskich (0,8 m3).
Stan ten sygnalizuje potrzebę uwzględnienia w realizacji polityki leśnej
elementów polityki surowcowej, określającej kierunki łagodzenia deficytu
drewna, szczególnie do przerobu celulozowo-papierniczego, który może
pojawić się w najbliższych latach. 
3. Ekologiczne i społeczne funkcje lasu 
Uwzględnianie w gospodarce leśnej ekologicznych i społecznych funkcji
lasu, określanych często jako pozaprodukcyjne, znalazło wyraz w
wyróżnianiu od 1957 r. lasów o charakterze ochronnym, określanych do 1991
r. jako lasy grupy I. Ich łączna powierzchnia w Lasach Państwowych w 1975
r. wynosiła 1485 tys. ha (22,5% ogólnej powierzchni leśnej LP) i wzrosła
według stanu na dzień 01. 01. 1997 r. (tab.7) do 3349,9 tys. ha (48,8%),
co stanowi 38,2 % powierzchni wszystkich lasów w Polsce. Wśród
wyróżnianych kategorii największą powierzchnię zajmują obecnie lasy w
strefie oddziaływania przemysłu
932,2 tys. ha, wodochronne
722,0 tys.
krajobrazowe
671,2 tys. i masowego wypoczynku - 592,7 tys. (rys. 18). Od
roku 1991, zgodnie z Ustawą o lasach, do lasów ochronnych zalicza się
również drzewostany nasienne, ekosystemy stanowiące cenne fragmenty
rodzimej przyrody i ostoje zwierzyny. Terytorialne nakładanie się zasięgów
lasów ochronnych różnych kategorii oraz zmiany w wyróżnianych kategoriach
powodują niejednoznaczność danych statystycznych.   







Rys. 18. Udział lasów
ochronnych w Lasach Państwowych w 1997 r. (wg
BULiGL) 
Najwięcej lasów ochronnych wyodrębniono w atrakcyjnych krajobrazowo
terenach górskich oraz na obszarach ujemnego oddziaływania
przemysłu.  W lasach, w zależności od ich wiodących funkcji,
stosuje się zmodyfikowane postępowanie, polegające na ograniczaniu
stosowania rębni zupełnych, podwyższaniu wieku rębności, dostosowywaniu
składu gatunkowego do pełnionych funkcji, zagospodarowaniu rekreacyjnym
itp. Ustawa o lasach rozszerza obowiązek wyróżniania lasów ochronnych w
lasach wszystkich form własności oraz zobowiązuje do dostosowania w ciągu
5 lat planów urządzenia lasu, w tym również uproszczonych planów
urządzenia, do wymagań Ustawy, która modyfikuje kryteria kwalifikowania
lasów ochronnych. Stwarza to potrzebę podjęcia działań stymulujących
wyróżnianie, na miarę potrzeb, lasów ochronnych w lasach prywatnych.
Należy przewidywać konieczność rekompensowania właścicielom lasów
prywatnych utraconych dochodów z tytułu zwiększonych zadań w
zagospodarowaniu oraz ograniczeń w użytkowaniu lasów ochronnych. 

4. Ochrona różnorodności biologicznej lasów 
W ekosystemach leśnych najliczniej występuje w naturalnym stanie
rodzima flora i fauna, co zapewnia ciągłość życia biologicznego i bogactwo
krajobrazowe. Z przybliżonych ocen wynika, że za leśne, tzn. bytujące w
lasach lub częściowo związane z ekosystemami leśnymi można uznać około 60%
zwierząt kręgowych z ogólnej liczby około 60 gatunków, ponad 80% grzybów
wielkoowocnikowych, zdecydowaną większość mchów i paproci, dużą grupę
roślin kwiatowych oraz znaczną część najliczniejszej gatunkowo grupy
zwierząt, jaką są owady. W lasach Polski występuje np., około 420 gatunków
pająków, 100 gatunków biegaczowatych, 40 gatunków mrówek. W latach 1994-95
wszystkie nadleśnictwa Lasów Państwowych przeprowadziły nadzwyczajną
inwentaryzację elementów różnorodności biologicznej. Wyniki inwentaryzacji
zostały wprowadzone do bazy komputerowej IBL oraz połączone z systemem
informacji przestrzennej o lasach.  W zgromadzonym materiale
informacyjnym zidentyfikowano m. in. (tab.8): 
- 548 projektowanych i proponowanych rezerwatów przyrody, o łącznej
powierzchni 45 636 ha, na terenach o wysokich walorach przyrodniczych, a
nie objętych dotychczas ochroną;  - 15 962 fragmenty lasów o
charakterze zbliżonym do naturalnego, rodzimego pochodzenia, bogatych
florystycznie, o łącznej powierzchni 281,7 tys. ha;  - 37 480
fragmentów lasów szczególnie ważnych ekologicznie, o łącznej powierzchni
402,5 tys. ha, w tym 32 700 fragmentów lasów na siedliskach wilgotnych, o
łącznej powierzchni 303,9 tys. ha. 
Stosunkowo nową wprowadzoną formą ochrony są użytki ekologiczne, mające
duże znaczenie w zachowaniu różnorodności biologicznej. Obejmują one:
bagna, torfowiska, naturalne zbiorniki wodne oraz śródleśne i śródpolne
"oczka wodne". Ogółem w zgromadzonym materiale zinwentaryzowano 3798
takich obiektów o łącznej powierzchni 13 952 ha. Jednocześnie 19 155
obiektów o łącznej powierzchni 60 049 ha zainwentaryzowano jako tereny
niezalesione; stanowią je bagna, torfowiska, wrzosowiska, połoniny i
utwory geologiczne; ekosystemy te nie są jeszcze zaliczone do użytków
ekologicznych.  Ponadto należy uwzględnić ponad 19 tys.
drzewostanów stanowiących bazę nasienną, o łącznej powierzchni 246 820 ha,
w tym 15 486 ha wyłączonych drzewostanów nasiennych i 231 334 ha
gospodarczych drzewostanów nasiennych. Najwięcej wyłączonych drzewostanów
nasiennych zarejestrowanych jest na terenie RDLP w Szczecinku - 184
obiekty, Katowicach - 165 i Radomiu - 162; natomiast gospodarczych
drzewostanów nasiennych najwięcej odnotowano w RDLP w Białymstoku - 4238
obiektów o łącznej powierzchni 28 778 ha. Przedmiotem szczególnej troski
są wydzielone na powierzchni 1500 ha drzewostany zachowawcze umożliwiające
propagowanie rodzimych ekotypów gatunków lasotwórczych.  W toku
nadzwyczajnej inwentaryzacji zebrano również dane o ochronie gatunkowej
fauny. W zgromadzonym materiale wyróżniono 1741 stref ochronnych
gniazdowania ptaków, wokół: 761 stanowisk bociana czarnego, 40 stanowisk
rodziny rybołowów, 897 stanowisk rodziny jastrzębi i 43 stanowisk
puchacza.  Wyrazem bogactwa gatunkowego fauny leśnej są zwierzęta
łowne, których liczebność w Polsce (tab. 9) należy do najwyższej w Europie
i w odniesieniu do większości gatunków kopytnych sukcesywnie się zwiększa,
stwarzając stałe zagrożenie dla lasu. Niepokojące jest natomiast
zmniejszanie się populacji zająca, bażanta i cietrzewia, a także objętego
ochroną rysia. 
5. Lasy w ochronie przyrody i krajobrazu 
Lasy i ich elementy stanowią najcenniejszy i najliczniej reprezentowany
składnik wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu (rys. 19). 
Najwyższą formą ochrony przyrody są parki narodowe, które - w liczbie
22 - zajmują (wg GUS - stan w dniu 1.01.1997 r.) powierzchnię 305,4 tys.
ha, w tym 189,0 tys. (61,8%) stanowią lasy (tab. 10).  Według
danych GUS rezerwaty przyrody, w liczbie 1204, obejmują powierzchnię 130,4
tys. ha, w tym 45,2 tys. powierzchni leśnej.  Decyzją władz
wojewódzkich powołano 109 parków krajobrazowych o łącznej powierzchni
2187,7 tys. ha, w tym 1160,2 tys. (53,0%) stanowi powierzchnia leśna; w
strefach ochronnych znalazło się 1446,5 tys. ha, w tym 411,5 tys. ha
powierzchni leśnej (28,4%). Do obszarów chronionego krajobrazu zaliczono
369 obiektów przyrodniczych o łącznej powierzchni 6665,4 ha, w tym 2860,2
tys. (42,9%) powierzchni leśnej według stanu na dzień 31.12.1996 r.
GUS.
Łączna powierzchnia objęta różnymi formami ochrony przyrody i krajobrazu
zwiększyła się w latach 1980-97 z 3,4% do 29,4% powierzchni geograficznej
kraju i wynosi 9183,2 tys. ha ( GUS
Leśnictwo 1997).  Prawie
połowę (45,8%) powierzchni wszystkich form ochrony przyrody i krajobrazu
(bez stref ochronnych) stanowią lasy. Wielkości te nie uwzględniają lasów
uznanych za ochronne ze względu na pełnione funkcje, które zajmują 3349,4
tys. ha (48,8% ogólnej powierzchni Lasów Państwowych i 38,2% ogólnej
powierzchni lasów w Polsce).   







Rys. 19. Formy ochrony przyrody w Polsce
(wg ZBiSIP IBL) 
Gospodarka leśna w lasach zaliczonych do obszarów objętych ochroną
przyrody i krajobrazu podlega ograniczeniom wynikającym ze statusu tych
obszarów. Uwzględniając jednocześnie ograniczenia wynikające z
zakwalifikowania około 20% lasów do stref zagrożeń przemysłowych, można
powiedzieć, że jedynie na powierzchni 30% lasów (rys. 20) nie występują
zewnętrzne dla leśnictwa uwarunkowania realizacji gospodarczych funkcji
lasu.   






Rys. 20. Lasy na
obszarach chronionych i w strefach zagrożeń przemysłowych (wg
GUS)  Należy
również uwzględnić, że wszystkie formy zagospodarowania i ochrony lasów
mające na celu zapewnienie ich trwałości i biologicznej odporności, służą
jednocześnie zachowaniu zasobów genowych i różnorodności biologicznej,
czyli nadrzędnym celom ochrony przyrody. Zgodnie z nową polityką leśną
sukcesywnie wprowadza się w Lasach Państwowych zasadę sporządzania i
realizacji programów ochrony przyrody w nadleśnictwach. Szczególną uwagę
zwraca się na zachowanie naturalnych i ekologicznie ważnych ekosystemów
leśnych, a także na ochronę przyrodniczo cennych gatunków roślin i
zwierząt. Wyrazem tego jest m.in. uznawanie za lasy ochronne wybranych
drzewostanów nasiennych i ostoi zwierząt.