BEZPIECZEŃSTWO PRACY 7-8/2001
dr inż. JERZY SŁOWIKOWSKI
Centralny Instytut Ochrony Pracy
Przesłanki ergonomiczne
 wyczuwania maszyny przez człowieka
nowych wyrobów rocznie. Znaczna częS
ć
Próba definicji
 Dała mu topór wielki, dobrze leżą-
 to wyroby o całkowicie nowym prze-
cy w dłoni, spiżowy, z dwóch stron wy-
znaczeniu i formie, nie mające wczeS
niej- Nie można uporać się z problemem
ostrzony, a miał on stylisko z drzewa
szego odpowiednika (jak mówią inżynie- nim się go, stosownie do potrzeb, nie zde-
oliwnego, uchwytne i bardzo piękne.
rowie:  przodka ). Dobra  wyczuwal- finiuje. Pojęcie  wyczuwania maszyny
przez operatora tylko w potocznym rozu-
noS
ć wyrobu musi być im nadana przez
Homer, Odyseja, pieS
ń piąta. Przekład Jana Paran-
mieniu wydaje się oczywiste, natomiast
konstruktora już w momencie narodzin,
dowskiego, PIW, Warszawa 1959
tj. podczas projektowania. Jest zatem rze- w kategoriach obiektywnych jest trudne
czą słuszną i ważną, aby ergonomia opa- do zdefiniowania, ponieważ wrażenie lep-
nowała metodologicznie problem  wy- szej czy gorszej wyczuwalnoS
ci powsta-
je w S
wiadomoS
ci człowieka wskutek sku-
czuwalnoS
ci i była w stanie dostarczać
 WyczuwalnoS
ć narzędzia:
mulowanego oddziaływania różnych
w tym zakresie danych do projektowania.
problem odwieczny  problem Niestety, zastosowanie taniej już i dostęp- bodx
ców, dochodzących do mózgu kana-
nej techniki serwomechanizmów, wspo- łami zmysłowymi. CzynnoS
ci sterowni-
współczesny
magających organizm człowieka-użyt- cze są wyrazem zaangażowania psycho-
Nie kto inny, tylko sama nimfa Circe, motorycznego człowieka i  wyczuwal-
kownika w zakresie kinematyki (ruch) i
córka Heliosa, zaopatrzyła Odysa w owo
dynamiki (siła) powoduje, że  wyczuwal- noS
ć maszyny lub ogólniej: obiektu tech-
nicznego należałoby okreS
lać w tych wła-
wspaniałe narzędzie, by mógł wraz z to- noS
ć współczesnych maszyn (ogólnie:
warzyszami zbudować statek i powrócić S
nie kategoriach. W związku z tym  wy-
obiektów technicznych) jest coraz gorsza,
do domu. Dlaczego Homer podkreS
la, że
a wynikający z tego stres operatora  co- czuwalnoS
ć można okreS
lić, jako poza-
było  dobrze leżące w dłoni i  uchwyt- raz większy. W istocie, dx
wignią nie więk- wzrokową percepcję kształtu i położenia
ne ? Widać już wtedy (a może zwłaszcza
szą od ołówka przewracać można  za po- obiektu technicznego lub/i jego elemen-
wtedy?)  wyczuwalnoS
ć narzędzia przez tów oraz sił związanych z funkcjonowa-
S
rednictwem maszyny  góry, nie mając
operatora była w cenie, a Odys, mąż
nawet pojęcia, jak potężne są rzeczywi- niem tego obiektu. Oznacza to percepcję
znaczny i otoczony opieką bogów  szcze- ste siły użytkowe rozwijane przez organ
wyłącznie kinestetyczną lub/i wykorzy-
gólnie zasługiwał na narzędzie wyróżnia- roboczy maszyny. Z drugiej strony, mi- stującą czucie głębokie [6].
jące się tą właS
nie cechą. Gdyby zapytać
kromanipulatory (stosowane m.in. w ope-
współczesnego murarza (na odpowie- racjach na żywych komórkach, genach
Próba kwantyfikacji
dzialnoS
ć czytelnika!), jaka kielnia najle- itd.) stawiają niespotykane wyzwania pre-
piej mu pasuje  odpowiedziałby bez
cyzji ruchów, która musi być o kilka rzę- Mierzenie  wyczuwalnoS
ci nastręcza
wahania, że taka, która  dobrze leży w podstawowe trudnoS
ci metodologiczne.
dów wyższa, niż przyrodzona precyzja
ręce . I rzeczywiS
cie, jak wszystkie na- działania organów wykonawczych czło- Zastosowanie do jego rozwiązania metod
rzędzia, którym dany był czas, aby przez eksperckich  zawsze chętnie przywoły-
wieka.
setki, a nawet tysiące lat mogły doskona- Przy współczesnym, wyrównanym
wanych w trudnych chwilach  spełnia-
lić swe kształty  kielnia istotnie dobrze łoby w tym przypadku rolę wytrycha,
pod względem parametrów technicznych
leży w ręce, pozwalając doS
wiadczyć bło- poziomie konkurujących ze sobą maszyn
odkładając na póx
niej właS
ciwe rozwią-
giego uczucia  dopasowania . zanie. O zbyt duże pieniądze bowiem
 jednym z poważniejszych, poza ceną,
Gdyby można było z każdym nowym
kryteriów decydujących o konkurencyj- chodzi (konkurencja!), aby można było
wyrobem odczekać, aż przejdzie długą
noS
ci  jest szeroko rozumiana  przyja- polegać na metodach bądx
co bądx
su-
drogę ewolucji i uzyska kształty dosko- znoS
ć maszyny dla operatora, wyrażają- biektywnych. Przechodząc zatem na
nałe*)  problem byłby metodologicznie ca się nie tylko poprawnym pod wzglę- płaszczyznę wskax
ników obiektywnych,
rozwiązany. Jednak innowacyjnoS
ć prze- dem ergonomicznym rozwiązaniem sta- tj. liczb  nie sposób nie odnieS
ć się do
mysłu w krajach rozwiniętych, do jakich podstawowego prawa psychologicznego
nowiska obsługi, ale także owym  dobrym
aspirujemy, oceniana jest na około 30% wyczuwaniem położenia i ruchu maszy- rządzącego percepcją bodx
ców: prawa
ny i jej elementów w przestrzeni pracy. Webera.
Przekłada się to zresztą  przez niezawod- Prawo Webera głosi, że stosunek wy-
*)
czuwalnego przyrostu natężenia bodx
ca
Samochód np. czekał niemal 80 lat.
noS
ć  na czynniki ekonomiczne.
2
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 7-8/2001
docierającego do receptorów człowieka sowany dobrze (co w praktyce oznacza:
("P) do wartoS
ci bezwzględnej tego bodx
- lepiej, niż w wyrobach konkurencyjnych)
ca P jest wielkoS
cią stałą. Stosunek ten do cech psychomotorycznych człowieka
nazwano ułamkiem Webera. Zjawisko to należy przeprowadzić odpowiednie bada-
odnosi się także do bodx
ców siłowych nia empiryczne, a najwłaS
ciwsza do tego
występujących przy obsłudze elementów jest metoda symulacji [3]. W badaniach
sterowniczych. Wykazano doS
wiadczal- tego rodzaju konieczne staje się zastoso-
nie, że ułamek Webera dla sił wynosi oko- wanie obiektywnego miernika jakoS
ci er-
ło 0,06 [2]. Oznacza to, że człowiek wy- gonomicznej, aby iloS
ciowo ocenić, jaka
czuwa przyrosty siły nie mniejsze niż 6% kombinacja parametrów powoduje naj-
jej bezwzględnej wartoS
ci. Jednak poni- lepszą regulację.
żej pewnej wartoS
ci (ok. 45 N)  zależ- Podstawowymi kategoriami stosowa- Rys. 1. WyczuwalnoS
ć przyrostu siły na elemencie
sterowniczym: 1  kierownica, 2  dx
wignia, 3 
noS
ć między wyczuwalnym przyrostem nymi w kwalimetrii, zwłaszcza cech trud-
pedał  wg Jenkinsa, cyt. za [2]
siły a jej bezwzględną wartoS
cią przesta- no mierzalnych ( niemierzalnych ?) są:
obiektu technicznego, w tym przypadku
je być liniowa (rys.1). Oznacza to, że cecha mierzona, kryterium oceny i mier-
aparatu testującego  jest ukryta w tych
wprawdzie wyczuwane są coraz mniej- nik. W przypadku  wyczuwalnoS
ci cechą
parametrach, gdyby bowiem zmienić ja-
sze przyrosty sił, to jednak dokładnoS
ć mierzoną jest właS
nie owa  wyczuwal-
kiekolwiek cechy morfologiczne lub infor-
wyczuwania, właS
nie owa  wyczuwal- noS
ć (brak podstaw do wprowadzania
macyjne owego aparatu  wyniki byłyby
noS
ć  ulega raptownemu pogorszeniu. innego terminu). Kryterium oceny może
lepsze lub gorsze, w każdym razie inne.
O ile przy sile 100 N wyczuwa się, zgod- być porównanie badanego obiektu do
NiedogodnoS
cią metod opartych na pomia-
nie z prawem Webera, zmianę siły wyno- wzorca (jeS
li istnieje) lub do najlepszego
rze czasu wykonania zadania i liczby błę-
szącą 6 N, to przy sile 10 N wyczuwa się znanego rozwiązania (np. wyrobu konku-
dów jest jaskrawa opozycja, występująca
wprawdzie zmianę rzędu tylko 1,6 N, ale rencyjnego, poprzedniej wersji moderni-
między tymi parametrami. Nie bardzo wia-
stanowi to aż ok. 16% wartoS
ci bez- zowanego wyrobu, modelu funkcjonalne-
domo czy lepsze jest szybsze wykonanie
względnej tej siły. go itd.).
zadania, obarczone znaczną liczbą błędów,
Ponieważ siły rozwijane na elemen- Prawdziwa jednak trudnoS
ć zaczyna
czy odwrotnie: wykonanie bezbłędne, ale
tach sterowniczych ograniczone są przez się przy próbach znalezienia wskax
nika
za to przeciągające się w czasie. Próby syn-
wydolnoS
ć i zmęczenie mięS
ni  wcho-  wyczuwalnoS
ci , który byłby obiektyw-
tetycznego pogodzenia tych przeciwstaw-
dzą one, siłą rzeczy, w obszar pogarsza- ny, powtarzalny i możliwy do aparaturo-
nych wskax
ników muszą mieć, siłą rzeczy
jącej się wyczuwalnoS
ci, niebezpiecznie wego okreS
lenia. Możliwe są w tym przy-
 charakter arbitralny.
zbliżając się do progu wyczuwalnoS
ci. padku dwa rodzaje mierników: fizykalne
Na szczęS
cie, dla wszelkich prac ope-
Stawia to konstruktorów maszyn przed i behawioralne. Klasyczne mierniki fizy-
ratora polegających na sterowaniu cią-
poważnym dylematem: do jakich granic kalne zastosowano np. w badaniu  leże-
głym  dobrego i wypróbowanego w
zmniejszać obciążenie siłowe, aby nie nia w ręce elektronarzędzi [4], a były
praktyce rozwiązania dostarcza automa-
powodowało niepotrzebnego wysiłku, ale nimi: kierunek i częstoS
ć powstania błę-
tyka przemysłowa.
jeszcze było wyczuwalne? Innymi słowy: du oddalenia punktu trafienia końcówką
jak zaprojektować układ sterowniczy, aby narzędzia od punktu zadanego [mm] oraz
sterowanie odbywało się z najwyższą (mierzone sumą wektorową) kierunek i JakoS
ć regulacji
możliwą precyzją przy najniższym po- wielkoS
ć kąta odchylenia osi narzędzia od
jako obiektywny miernik
trzebnym wysiłku? zadanego kierunku [o].
wyczuwalnoS
ci
Pewną i jednoznaczną odpowiedx
na Do badań, w których stosuje się mier-
to pytanie uzyskać można właS
ciwie tyl- niki behawioralne zalicza się badania typu
Optymalizacja układów sterujących
ko doS
wiadczalnie, ponieważ liczba psychotechnicznego. W badaniach tych
maszyn i urządzeń, szczególnie serwo- i
zmiennych niezależnych przy projekto- przedmiotem badań jest zazwyczaj koor-
teleoperatorów, jest w istocie rzeczy ba-
waniu układów i elementów sterowni- dynacja wzrokowo-ruchowa, a parame-
daniem koordynacji wzrokowo-ruchowej.
czych sięga kilkunastu, a każda z nich ma trami okreS
lającymi jej jakoS
ć są: czas
Do badania jakoS
ci ergonomicznej regu-
na ogół wpływ na pozostałe. Tak więc, wykonania zadania testowego i liczba
lacji ciągłej należy zatem zastosować taki
aby zaprojektować układ sterujący dopa- popełnionych błędów. WyczuwalnoS
ć
rodzaj miernika, który integrowałby skła-
3
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 7-8/2001
dową czasu trwania działania ze składową powiedzi operatora na wymuszenie sko- względem fizycznym i psychicznym od
błędu popełnianego podczas tego działa- kowe [5]. Kryterium to spełnia dwa wy- wpływów zewnętrznych.
nia. Do syntezy tych, jak już powiedzia- magania, jakie stawia badacz zajmujący Zadaniem robota, pełniącego rolę bar-
no, przeciwstawnych choć zależnych się układem człowiek-obiekt techniczny: dzo sztywnego, a jednoczeS
nie  inteli-
składników  służyć mogą kryteria oce-  jest kryterium behawioralnym, tzn. gentnego statywu, jest pozycjonowanie
ny jakoS
ci regulacji stosowane w teorii opisuje realistycznie zachowanie ( beha- elementu sterowniczego, za pomocą któ-
regulacji [1]. Z szeregu kryteriów oceny wior ) układu: człowiek-obiekt technicz- rego operator steruje położeniem kursora
jakoS
ci regulacji stosowanych w automa- ny, uwzględniając iunctim czasu i błędu na ekranie  przez samoczynną zmianę
tyce najbardziej przystającym do potrzeb regulacji; (zgodnie z programem eksperymentu) do
ergonomii jest kryterium całkowe, oparte  jest kryterium, które traktuje w jed- pięciu parametrów przestrzennych: trzech
na kształcie charakterystyki czasowej od- nakowych kategoriach oba człony ukła- współrzędnych liniowych: x, y, z i dwóch
du, tj. człon techniczny i człon biolo- kątowych. W pewnych przypadkach  ro-
giczny. bot może być wykorzystany także do wy-
Projektant maszyny ograniczony jest konywania czynnoS
ci pomocniczych (np.
w swych decyzjach wieloma czynnikami w przypadku sterowania za pomocą dx
wi-
konstrukcyjnymi, zawsze jednak pozosta- gni ręcznej o zmiennej długoS
ci  zmiana
je mu znaczny obszar dowolnoS
ci, w ra- długoS
ci ramienia dx
wigni). Operator
mach którego przeprowadzić może opty- (osoba testująca badany układ) realizuje
malizację układu. JakoS
ć regulacji okre- zadanie sterowania nadążnego, polegają-
S
lona i zmierzona według kryterium cał- ce na S
ledzeniu za pomocą kursora  sto-
kowego może stać się dogodnym narzę- chastycznie wygenerowanej na ekranie
dziem tej optymalizacji, pozwalając  przy linii, za pomocą okreS
lonego w danym
zachowaniu wartoS
ci parametrów, które eksperymencie elementu sterowniczego
nie mogą być zmienione  okreS
lić pozo- (dx
wigni ręcznej, pedału, kierownicy,
stałe parametry na optymalnym z punktu pokrętła itp.). Zadanie to realizowane jest
widzenia ergonomii poziomie. z możliwoS
cią zmiany kilkunastu parame-
Rys. 2. Symulator ED3. Widok z boku
trów (morfologicznych, regulacyjnych i
informacyjnych) badanego układu steru-
Symulator ED3
jącego. Repertuar zmiennych symulatora
ED3 podano w tabeli.
Do badań nad optymalizacją ergono-
miczną układów sterujących maszyn kla-
Charakterystyka wyników badań
sy: serwo- i teleoperatorów zbudowano
w Zakładzie Ergonomii Centralnego In- otrzymanych przy zastosowaniu
stytutu Ochrony Pracy symulator typ
symulatora
ED3 (rys. 2) [7]. Symulator składa się ze
sztywnej podstawy, na której usytuowa- Podstawową zaletą symulatora ED3
no podium z typowym fotelem operato- jest możliwoS
ć dokonywania wielopara-
ra (rys. 3) i robot przemysłowy IRp- metralnej optymalizacji parametrów ergo-
60M. Z tyłu do podstawy przytwierdzo- nomicznych układu sterującego tak, aby
no kolumnę, do której przymocowano cały układ sterujący był jak najlepiej wy-
poziomy wysięgnik, w którego przedniej czuwany przez operatora. Pozwala to kon-
częS
ci znajduje się zawieszenie monito- struktorom na znaczną swobodę wyboru
ra, zapewniające możliwoS
ć regulacji takiej spoS
ród wielu możliwych konfigu-
położenia monitora stosownie do indy- racji parametrów układu, przy której po-
widualnych potrzeb operatora. Po wysię- ziom jakoS
ci regulacji jest najwyższy, a
gniku przesuwa się harmonijkowa osło- jednoczeS
nie jest ona najdogodniejsza ze
Rys. 3. Fotel operatora (obok dx
wignia sterowni-
cza o zmiennej długoS
ci)
na, sprzyjająca izolacji operatora pod względów konstrukcyjnych.
4
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 7-8/2001
REPERTUAR PARAMETRÓW SYMULATORA ED3
Jako przykład posłużyć mogą wyniki
badań nad optymalizacją dx
wigni ręko-
jeS
ci sterowniczej, służącej do sterowa-
nia w układzie nadążnym [5]. JakoS
ć re-
gulacji Q badana była dla różnych warto-
S
ci siły obciążającej rękojeS
ć P, długoS
ci
ramienia dx
wigni L i przełożenia układu
i. Najwyższą jakoS
ć regulacji uzyskano
przy przełożeniu i = 1, dla długoS
ci L =
Rys. 4. Skorelowany wpływ długoS
ci ramienia
dx
wigni sterowniczej L i siły na rękojeS
ci dx
wigni
P na jakoS
ć regulacji  wg [5]  okreS
lonych węzłów konstrukcyj- " maszyny robocze  serwisowe : urzą-
dzenia do zdalnej inspekcji mostów i wia-
nych układów sterujących (np. zaworu
160 � 180 mm i obciążeniu siłowym P = hydraulicznego ze względu na charakte- duktów, urządzenia do pracy na wysoko-
S
ciach, urządzenia do mycia znaków drogo-
7�20 N (rys. 4). W tych zakresach zmien- rystykę otwarcia),
noS
ci konstruktor może dobrać konkret-  optymalizacji i projektowaniu zop- wych, urządzenia do odladzania samolotów
ne wartoS
ci poszukiwanych parametrów, tymalizowanych pod względem ergono- " urządzenia laboratoryjne: telema-
nipulatory laboratoryjne (izotopy, bakte-
zachowując najwyższą dla tego układu micznym elementów sterowniczych (np.
rie, chemia)
jakoS
ć regulacji. dx
wigni, joy-stick ów, pokręteł itp.).
Możliwe jest przeprowadzanie badań
" technika medyczna: chirurgia lapa-
roskopowa, mikromanipulatory medycz-
modelowych z użyciem rzeczywistych,
Zastosowania symulatora ED3
zmontowanych na symulatorze elemen- ne (zapłodnienie in vitro, manipulacje na
chromosomach)
Wyżej zaprezentowana metoda oraz tów i układów sterujących.
symulator ED3 mogą być wykorzystane Symulator ED3 może znalex
ć zasto- " technika telewizyjna: urządzenia do
studiów telewizyjnych (zdalna manipula-
bezpoS
rednio do prac badawczo-projek- sowanie szczególnie w następujących
cja kamer), urządzenia zdalnego nadzoru
towych i rozwojowych w przemyS
le. dziedzinach:
Znajduje on zastosowanie przy rozwią-
" maszyny robocze: maszyny do ro- obiektów
zywaniu: bót ziemnych, manipulatory kux
nicze,
" systemy diagnostyczne: urządzenia
 wybranych problemów optymaliza- roboty do eksploracji podwodnej (oceano- testujące człowieka (przydatnoS
ć zawo-
dowa/chwilowa sprawnoS
ć), systemy dia-
cji ergonomicznej maszyn (np. wybór technika), roboty do eksploracji planet,
gnostyczne testujące jakoS
ć ergono-
typu elementu sterowniczego najwłaS
ciw- samoloty bez pilota sterowane zdalnie,
miczną układów sterujących maszyn
szego dla danego rodzaju sterowania), układy naprowadzające na cel
5
BEZPIECZEŃSTWO PRACY 7-8/2001
" trenażery: dla chirurgów laparosko- maszyn, urządzeń i stanowisk pracy jako
powych (zob. patent RP Nr 178 801), dla wiedza doS
ć oderwana od nauki konstruk-
operatorów maszyn cji, głosząca wprawdzie szczytne hasła
dr inż. AGNIESZKA WOLSKA
Symulator ED3 może mieć również techniki  przyjaznej człowiekowi lecz
Centralny Instytut Ochrony Pracy
zastosowanie w badaniach naukowych, w nie podająca (być może poza antropome-
dziedzinie ergonomii, do których jest, ze trią) skutecznych sposobów osiągania
względu na bardzo elastyczne i wszech- tego celu. Symulator ED3 jako atrakcyj-
stronne oprogramowanie  dobrze dosto- ne, żywe narzędzie badawcze oferuje stu- akkolwiek sprzęt komputerowy, w
sowany. Obszary badawcze, w których dentom możliwoS
ć przekonania się z au- tym również monitory ekranowe,
symulator służyć może jako podstawowe topsji o zadziwiających zjawiskach zacho- podlegają procesowi nieprzerwa-
narzędzie to: dzących przy sterowaniu maszyn, jako nych zmian i udoskonaleń, a jakoS
ć mo-
" relacje: przestrzeń pracy  charak- grze o wielu zmiennych i sprzyja obale- nitorów ekranowych jest nieporównywal-
terystyka wyjS
cia motorycznego opera- niu w sposób empiryczny wielu opacz- nie lepsza niż kilka lat temu, to problemy
tora: wpływ kierunku i wielkoS
ci ruchów nych stereotypów**) . ze zmęczeniem wzroku przy pracy z kom-
regulacyjnych (usytuowania elementów puterem są wciąż powszechne. Jednym z
sterowniczych) na jakoS
ć regulacji, wpływ głównych czynników, które wpływają na
**)
Na przykład  mała siła  lepsza dokładnoS
ć ,  krót-
typu i wielkoS
ci elementu sterowniczego zmęczenie wzroku jest oS
wietlenie. Zgod-
ka dx
wigienka  łatwiej operować itd.
na jakoS
ć regulacji nie z aktualnymi wymaganiami oS
wietle-
" dynamika operatora w procesie niowymi stanowisko z komputerem może
sterowania nadążnego: wpływ obciąże- być oS
wietlane za pomocą różnych sys-
nia siłowego na jakoS
ć regulacji, badanie temów oS
wietleniowych, a tym samym, z
PIR
MIENNICTWO
relacji między dokładnoS
cią regulacji a wykorzystaniem różnych rodzajów opraw
[1] Antoniewicz J.: Zarys automatyki. PWN,
parametrami EMG, badanie sfery przej- oS
wietleniowych. Stosując różne oprawy
Warszawa 1965
S
ciowej między statyczną a dynamiczną oS
wietleniowe można zapewnić oS
wietle-
[2] Faverge J., Leplat J., Guiguet B.: Przysto-
pracą mięS
ni (okreS
lenie granicy), bada- nie spełniające wymagania norm, lecz nie
sowanie maszyny do człowieka. PWN, Warsza-
nie strefy przejS
ciowej między wspoma- jest to równoznaczne z zapewnieniem ak-
wa 1963
ganiem a sterowaniem ceptacji zastosowanego systemu oraz do-
[3] Lebahar J.-Ch.: La simulation, instrument
de repr�sentation et de r�gulation dans la con-
" percepcja i przepustowoS
ć kana- brego samopoczucia jego użytkowników
łów sensorycznych: wpływ wybranych ception de produit. W: B�guin P., Weill-Fassi- przy wykreowanym otoczeniu S
wietlnym.
na A. (pod red.): La simulation en ergonomie:
(z repertuaru symulatora ED3) parametrów Wybór systemu oS
wietleniowego powi-
conna�tre, agir et interagir. Octares, s.77�96.
układu sterowniczego na jakoS
ć regulacji, nien być poprzedzony nie tylko analizą
Toulouse 1997
na stres operatora, wpływ formy obrazo- charakteru pracy z komputerem i cech po-
[4] Słowikowski J.: Analiza prawidłowoS
ci
wania informacji (formy sygnału uchybu) mieszczenia. Dodatkowo powinno się
ergonomicznej zmechanizowanych narzędzi
na jakoS
ć regulacji, na stres operatora, ba- uwzględnić preferencje oS
wietleniowe
ręcznych. (w:) Niektóre problemy ergonomii
dania przepustowoS
ci kanałów sensorycz- produktu. Prace i Materiały IWP, zeszyt (poza użytkowników. Wyniki badań ekspery-
serią). Warszawa 1973
nych w warunkach dynamicznej ekspozy- mentalnych  prezentowanych w tym ar-
[5] Słowikowski J.: Metoda opytymalizacji er- tykule  wskazują na różnice w preferen-
cji informacji
gonomicznej układów sterujących maszyn wg
" koordynacja wzrokowo-ruchowa cjach oS
wietleniowych na stanowisku z
kryterium jakoS
ci regulacji. Prace i Materiały
i sterowanie: wpływ wielkoS
ci i charak- komputerem w zależnoS
ci od takich
Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, zeszyt
terystyki przełożenia na jakoS
ć regulacji, (zmiennych) cech użytkowników, jak:
150, s. 65. Warszawa 1994
wpływ synergii sygnałów zwrotnych re- płeć, wiek i doS
wiadczenie przy pracy z
[6] Słowikowski J.: Metodologiczne problemy
gulacji na jakoS
ć regulacji (możliwoS
ć komputerem. Przedstawimy wskazówki
projektowania ergonomicznego w budowie
substytucji sygnałów u osób niepełno- maszyn. Wydawnictwa Centralnego Instytutu
dotyczące wyboru systemu oS
wietlenio-
Ochrony Pracy, s. 190. Warszawa 2000
sprawnych), wpływ korzystania z telefo- wego uwzględniające charakterystykę
[7] Słowikowski J.: Symulator ED3 do opty-
nu komórkowego na jakoS
ć regulacji, użytkowników.
malizacji ergonomicznej układów sterujących
nowe metody i urządzenia do diagnosty-
serwo- i teleoperatorów. Materiały Konferen-
ki koordynacji wzrokowo-ruchowej.
cji: Automatyzacja Produkcji 2000, Wydaw-
Badane systemy oS
wietleniowe
nictwa Politechniki Wrocławskiej, seria: Prace
Naukowe Instytutu Technologii Maszyn i Auto-
Dydaktyka ergonomii
matyzacji, s. 235�238. Wrocław 2000 Badania eksperymentalne przeprowa-
dzono w laboratorium modelowania
Osobnym obszarem zastosowania sy-
oS
wietlenia dla czterech następujących
mulatora ED3 jest dydaktyka ergonomii,
Praca wykonana w ramach Programu Wie-
systemów oS
wietleniowych:
zwłaszcza na uczelniach technicznych,
loletniego (b. SPR-1) pn.  Bezpieczeństwo i
praktycznie na wszystkich kierunkach " systemu oS
wietlenia bezpoS
rednio-
ochrona zdrowia człowieka w S
rodowisku
-poS
redniego (rys.1a)  oprawy  mildes-
związanych z budową maszyn. Ergono- pracy dofinansowanego przez Komitet
-light ,
mia jawi się przyszłym konstruktorom Badań Naukowych
6