Dariusz Kadulski
ZNACZENIE REFORMACJI DLA EUROPY
Marcin Luter ogłaszając 31 paz
dziernika 1517r.
swoich 95 tez nie mógł wiedzieć jak doniosłe
znaczenie dla europejskiej myśli będzie miał ruch
reformacyjny. Nie mógł tego wiedzieć, gdy\
najpewniej
nie o reformację i schizmę mu chodziło, a raczej o
dyskurs teologiczny, dotyczący głównie nauki o
usprawiedliwieniu. Do dyskursu nie doszło, a wraz z
upływem czasu obie strony  i Luter i papiści 
przestali się wzajemnie słuchać. Musiało upłynąć
blisko pięć stuleci by w Święto Reformacji 31
paz
dziernika 1999r. w Augsburgu luteranie i katolicy
podpisali Wspólną deklarację w sprawie nauki o
usprawiedliwieniu.  W Polsce napisano ju\
kilka prac
doktorskich na Wydziałach Teologicznych nt. nauki o
usprawiedliwieniu w świetle recepcji Wspólnej
deklaracji. Wykłada się na ten temat na wszystkich
Wydziałach Teologicznych, niezale\
nie od wyznania. 1
W obliczu tych ostatnich wydarzeń chyba śmiało mo\
na
spekulować, \
e w dzisiejszych czasach Marcin Luter
być mo\
e nie miałby powodów do ogłaszania swoich tez.
Jednak rozłam w Kościele Zachodnim stał się faktem i
przez długi czas przepaść między stronami raczej się
powiększała.
Jednak przedmiotem naszego zainteresowania nie
jest aspekt teologiczny myśli reformacyjnej lecz jej
wpływ na zmiany jakie dokonały się w Europie i nie
1
http://info.wiara.pl/wydruk.php?grupa=4&art=1098676177  dnia 09.05.2008r.
tylko, wszak dzięki protestantyzmowi koncepcja
liberalnego porządku rozkrzewiła się za oceanem.
Vivian Green stwierdza, \
e  reformacja przeszła
przez znaczną część Europy Zachodniej niby huragan,
wywierając ogromny wpływ nie tylko na \
ycie
religijne, lecz zmieniając układy społeczne i
polityczne. śaden innych ruch od czasów wczesnego
chrześcijaństwa nie był tak powszechny, głęboki i nie
przyniósł tak trwałych zmian. 2
Reformacja w swojej istocie nie dą\
yła do
reformowania i modernizowania świata lecz do
przywrócenia starego ładu bli\
szego pierwotnemu
chrześcijaństwu.  Chrześcijaństwo pierwotne nie było
[jednak] \
adnym wyraz
nie określonym systemem wierzeń
oraz instytucji, lecz religią wewnętrznie
niejednorodną i ewoluującą na przestrzeni wieków
[...] Reformacja narodziła się [więc] jako ruch
społeczno-religijny z góry skazany na rozłamy. Trzy
pierwsze rozłamy w łonie Reformacji  kalwinizm,
luteranizm i anabaptyzm  były prostym odbiciem
trzech ró\
nych definicji pierwotnego chrześcijaństwa
i trzech stopni determinacji w dą\
eniu do jego
rekonstrukcji [& ] Chocia\
Reformacja była ruchem
restauracji zapatrzonym w głęboką przeszłość,
spowodowała jednak modernizacje Europy na
niespotykana wcześniej skalę 3 Potencjał
modernizacyjny wyłonił się z niej jako produkt
uboczny. Wszak doktryny religijne mające swoje
korzenie w Reformacji zdefiniowały na nowo stosunki
2
V. Green, Reformacja, Warszawa 2000, s. 5.
3
A. Flis, Chrześcijaństwo i Europa. Studia z dziejów cywilizacji Zachodu, Kraków 2001, s. 230-
232.
między  jednostką a Kościołem, jednostką i
społeczeństwem, społeczeństwem i państwem kładąc
nacisk na autonomiczną godność jednostki i wtórne
znaczenie instytucji. Protestantyzm to religia
prywatna , osobista, pozbawiona oparcia w
instytucjach religijnych. W ten sposób przywódcy
Reformacji doprowadzili do osłabienia dwóch głównych
filarów ustrojowych ówczesnej Europy: Kościoła i
monarchii. 4 Podobnie jak Renesans nie stworzył
uniwersytetów, ale przyczynił się do ich rozkwitu,
tak reformacja znakomicie wpłynęła na powstanie
kapitalizmu i demokracji  chocia\
ich początki
powstawały wcześniej.
Dalej koniecznie trzeba wspomnieć, \
e powstanie
wielości kościołów  swoistej konkurencji na gruncie
religijnym  pogłębiło pluralizm instytucjonalny i
kulturowy i przyczyniło się do zdynamizowania
społeczeństw.
Reformacja to religia słowa, a nie rytuału  jak
katolicyzm czy prawosławie. Rytuał jest
bezrefleksyjny, nawykowy i automatyczny. Słowo jest
nośnikiem sensu, podlega krytyce. Reformacja w
procesie racjonalizacji religii przyczyniła się do
oczyszczenia chrześcijaństwa  z pogańskich domieszek
magicznych  cudów, sakramentów, kultu świętych,
adoracji relikwii, posągów, obrazów [& ] [zredukowała]
do minimum liturgię, rytuał i sformalizowane
ceremonie sakralne. W protestantyzmie Bóg stał się
Najwy\
szym Prawodawcą, a człowiek  racjonalnym sługą
jego prawa. 5 Racjonalność ta przejawiała się w
metodycznej systematyzacji własnego \
ycia polegającej
4
Tamże.
5
Tamże.
na rygorystycznym poddaniu uczuciowych i zmysłowych
motywów działania chłodnej kontroli rozumu. śycie
wypełnione pracą, zaplanowane, z metodycznym
wykorzystaniem czasu, stało się w etyce
protestanckiej najwy\
szym ideałem moralnym  co
odbiło się choćby na stereotypach jakie funkcjonują
wobec narodowości bli\
szych protestantyzmowi. Po
drugie, przejawiała się tez w odrzuceniu ze świata
wszystkiego, co w nim etycznie irracjonalne. Ta
pierwsza cecha przyczyniła się do poło\
enia akcentu
na działania instrumentalne, celowe i racjonalne
kosztem zachowań emocjonalnych. Ta druga eliminowała
z kolei działania tradycjonalne. Dlatego właśnie etos
protestancki stworzył ideologiczne podstawy
demokracji.
Do tego doktryna predestynacji głosiła skrajny
determinizm, który wobec braku autonomii względem
Boga umo\
liwił uniezale\
nienie się od ziemskich
autorytetów. Determinizm eschatologiczny pociągał za
sobą indywidualizm w \
yciu doczesnym. Determinizm
głoszący równość wobec Boga stworzył klimat
egalitaryzmu. Zbawienie nie zale\
ało od pozycji w
hierarchii kościelnej, politycznej czy ekonomicznej,
ale od indywidualnej wiary. Szewc, monarcha czy
luterański biskup  wszyscy bez ró\
nicy stawali wobec
Boga z tej samej pozycji uzale\
nienia zbawienia do
łaski Boga. Nie mogli tego zmienić swoimi czynami
czy przykryć mo\
liwościami finansowymi. Determinizm
kreował aktywistyczną postawę wobec świata.
Subiektywne oddziaływanie wiary w predestynację
powodowało dą\
enie do uzyskania pewności zbawienia.
Znajdowano ja w racjonalnym sposobie \
ycia opartym na
ascetycznej pracy i samodyscyplinie. Praca nie
prowadziła do zbawienia, ale prowadziła do bogactwa,
a to było oznaka łaski Boga. Nastąpiło przesunięcie z
faworyzowania \
ycia kontemplacyjnego i odwracania się
od świata na aktywne, ascetyczne poprawianie świata.
W okresie drugiej reformacji angielscy nonkonformiści
i radykalni protestanci z Niderlandów doprowadzili do
innowacji ekonomicznych w XVIII w., które spowodowały
rewolucje bankowości, handlu i przemysłu. Mo\
na
obserwować pewne uświęcenie świeckich obszarów
działalności człowieka. Indywidualizm, egalitaryzm i
aktywizm stały się wa\
nym elementem Oświecenia,
liberalizmu i przeszły w proces sekularyzacji.
 Protestantyzm [...] stworzył w znacznej mierze
rzeczywistość społeczno-kulturową, która unicestwiła
z zewnątrz mentalność religijną: kapitalizm
generujący konsumpcyjny styl \
ycia oraz Oświecenie,
liberalizm i socjalizm roztaczający atrakcyjne
perspektywy szczęśliwej egzystencji na ziemi.
Czynniki te raz wzięte doprowadziły do erozji
wyobraz
ni eschatologicznej i zmiany hierarchii
wartości.
Podsumowując mo\
na uznać, \
e Reformacja jest
zbiorem paradoksów. Dą\
ąc do odbudowy autorytetu
tradycji, doprowadziła do jego całkowitej ruiny.
Będąc ruchem restauracyjnym spowodowała modernizację
ustroju społecznego Zachodu. Będąc antyhumanistycznym
nurtem chrześcijaństwa przyczyniła się do narodzin
demokracji i postawienia sumienia jednostki ponad
państwem i Kościołem. Głosiła ascezę ale
przyspieszyła rozwój konsumpcyjny w cywilizacji
zachodniej. Chciała spotęgować znaczenie religii a
doprowadziła do radykalnej sekularyzacji Europy.
Warto mo\
e na koniec zaznaczyć, \
e gdy uda nam
się zrozumieć wpływ myśli protestanckiej na
mentalność Europy łatwiej będzie nam tak\
e zrozumieć
ró\
nice i pojawiające się starcia ró\
nych poglądów
ideowych, obyczajowych które mamy okazje obserwować
czy na scenie polityki w Unii Europejskiej czy choćby
na naszej polskiej scenie politycznej. Musiało minąć
blisko pięć wieków by doszło do pewnego konsensu na
gruncie teologicznym między zwolennikami i
przeciwnikami myśli reformacyjnej. Ile musi minąć
czasu by było mo\
liwe porozumienie na gruncie
etyczno-obyczajowo-politycznym między państwami
ukształtowanymi przez myśl protestancką i tymi
bli\
szymi myśli katolickiej  choćby w obrębie Unii
Europejskiej?