ROZWIJANIE
TWÓRCZOŚCI U DZIECI
I MA
ODZIEŻY
STYMULOWANIE ROZWOJU
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
2
zawiera:
Uzupełnienie treści merytorycznych & & & & ..& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .. 3
Gry i dwiczenia rozwijające twórcze dyspozycje & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & . 14
Spis literatury podejmującej problem twórczości & & & & & & & & & & & & & & & & & & & . 18
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
3
Wstęp
W ostatnich latach badacze dośd często zajmowali się szeroko rozumianą
twórczością. Literatura przedmiotu wskazuje na akcentowanie różnych aspektów tego
zjawiska, co wynikało z przyjętej orientacji teoretycznej i metodologicznej oraz filozoficznych
i światopoglądowych wizji człowieka i jego rozwoju. Powstało wiele kategorii twórczości.
Możliwości człowieka są w dużym stopniu niewykorzystane, ze szkodą dla
funkcjonowania jednostki w cywilizacji XXI w. W każdym człowieku tkwi potencjał, zdolności,
które odpowiednio wykorzystane,  wydobyte na światło dzienne , poprawiłyby kreatywne,
samodzielne, niekonwencjonalne rozwiązywanie zadao stawianych przed każdym z nas.
Zastanawia mnie to, czy potrafimy wyłuskad z siebie to, co najlepsze, czy we właściwy sposób
to rozwijamy i wykorzystujemy w codziennym życiu? Czy nasz świat nie jest zamknięty
w sztywnych, wyuczonych reakcjach? Czy poszukujemy tego, co dotąd było nieznane?
Czy aktywnie podchodzimy do sytuacji mających na celu zmianę istniejącej rzeczywistości?
Postęp w nauce, kulturze, technice, życiu społecznym zależy od ludzi umiejących
dostosowad się do wymagao współczesnego świata i ujawniających zdolności twórcze,
wychodząc naprzeciw zadaniom i oczekiwaniom. Wyzwao jest wiele. Ważne by rozwijając
potencjalne zdolności kształtowad osobowośd jednostki, eliminując egoistyczne patrzenie na
świat. Należy też stwarzad warunki sprzyjające kształtowaniu się i rozwijaniu zdolności
twórczych. W dużej mierze ich poziom zależy od atmosfery środowiska, jego klimatu,
odpowiedniej stymulacji.
Obserwując zachowania dzieci, ich podchodzenie do rozwiązywania problemów,
w świetlicach, w których pracowałam zauważyłam gwałtownie spadającą motywację
do podejmowania wszelkich działao. Dzieci nie są dostatecznie przygotowane do przyszłego
życia, a szkoła  zamiast wspierad  hamuje naturalny twórczy rozwój dzieci.
Uważam, że odpowiednia stymulacja, wpieranie rozwoju przez odpowiednie metody
i środki podniosłyby poziom radzenia sobie tych dzieci z wymogami i oczekiwaniami
skierowanymi od rodziców, nauczycieli. Życzyłabym sobie oraz innym pedagogom
pracującym z dziedmi i młodzieżą promowania postawy zaangażowanej w rozwijanie
i stymulowanie zachowao twórczych podopiecznych. Odpowiednie zajęcia, uwzględniające
elementy technik twórczego myślenia, odpowiadające na potrzeby dzieci, rozbudziłyby
w nich otwartośd na doświadczenia, kreatywnośd, oryginalnośd, twórczą postawę,
postrzeganą w kategoriach wartości. Nie może to byd doraz
na interwencja, ale proces
wspierający i służący rozwojowi jednostki. Należy zachęcad do wychodzenia poza schematy,
do patrzenia na sytuacje z innej perspektywy, spoza siebie. Zapewne pomogłoby
to w poprawnej komunikacji z otoczeniem, z adaptacjÄ… do trudnych sytuacji.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
W jaki sposób stymulowad ten rozwój? Jakich metod, środków użyd by cel  rozwój
zdolności twórczych  został osiągnięty? Co wpływa, jakie warunki środowiskowe rozwijają
twórczośd? Czy jesteśmy w stanie dotrzed do istoty zjawisk warunkujących rozwijanie
zdolności twórczych? Jeśli tak, to czy po odkryciu właściwego sensu, mamy możliwośd
poprawienia badanej rzeczywistości i mądrze zaplanowad odpowiedni program stymulacji
zachowao twórczych?
4
Pojęcie twórczości
Pojęciem twórczości zajmowali się badacze nauk społecznych: socjolodzy, pedagodzy,
psycholodzy, filozofowie, estetycy itd., poddajÄ…c ten termin wielostronnym analizom.
Niestety pojęcie to jest terminem tak wieloznacznym, że literatura przedmiotu nie podaje
powszechnie przyjętej definicji. Wynika to przede wszystkim z akcentowania, zależnie
od przyjętej orientacji teoretycznej i metodologicznej, różnych aspektów zjawiska
twórczości. Jean-Paul Sartre, pisarz, filozof, twórca egzystencjalizmu, słusznie zauważył,
że współczesny człowiek skazany jest na twórczośd (Szymaoski, 1987). Twórczośd stała się
zjawiskiem powszechnym i jak się okazuje koniecznym do funkcjonowania we współczesnych
czasach. Jest wyznacznikiem kultury i stanowi cechę gatunkową ludzi (Górniewicz, Rubacha,
1993). Pojęcie to ewoluowało rozszerzając swój zakres i treśd. W toku dziejów kultury
europejskiej ukształtowały się trzy różne pojęcia określane mianem twórczości (Tatarkiewicz,
1982). Pierwsze, uformowane u schyłku średniowiecza pod wpływem teologii
chrześcijaoskiej, odnosiło się wyłącznie do działalności Boga, który stworzył świat ex nihilio
(z niczego). Drugie, ukształtowane pod koniec XIX w., było synonimem słowa  artysta ,
które zarezerwowane było dla jednostek genialnych, tworzących nowe dzieła. Trzecie,
współczesne, jest pojęciem o najszerszym zakresie, obejmującej różne sfery działalności
ludzkiej aktywności: sztukę, naukę, technikę, kulturę. W tak szerokim znaczeniu słowo
twórca stało się synonimem słowa człowiek (Tatarkiewicz,1982, Szymaoski, 1987, Szmidt,
1997).
Bóg artysta człowiek
Ewolucja pojęcia doprowadziła do wieloznaczności, nieostrości, mętności terminu,
który znalazł się w wielu słownikach różnych nauk. Twórczośd może odnosid się do procesu
przekształcania świata - jej efektem są wówczas wytwory dostępne intersubiektywnemu
poznaniu, ale gdy odnoszą się do procesu postrzegania świata, efektem stają się subiektywne
przeżycia podmiotu (Szymaoski, 1987).
Wśród ujęd definicyjnych, w zależności od przyjętej podstawy metodologicznej,
możemy dopatrzyd się czterech aspektów twórczości:
cech charakterystycznych procesowi twórczemu,
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
cech samego twórcy,
cech wytworu procesu twórczego,
czynników zewnętrznych modyfikujących przebieg procesu twórczego (Strzałecki,
1969).
Stymulowanie uzdolnieo twórczych u dzieci i młodzieży
5
Stymulacja rozumiana jako stawianie zadao, tworzenie odpowiednich sytuacji,
warunków emocjonalnych, w których ujawni się aktywnośd twórcza dzieci (Bilewicz-Kuz
nia,
2001, s. 456) pozwala rozwijad twórczy potencjał każdego człowieka.  Wszystko, co
przeszkadza tej stymulacji uniemożliwia rozwój twórczości (Hurlock, 1985, s.112). Należy
zapewnid warunki sprzyjające kształtowaniu się i rozwijaniu zdolności twórczych. Rozwój ten
zależy od wielu czynników: od środowiska, w którym jednostka przebywa, jego pozytywnego
i stymulacyjnego charakteru, procesu nauczania i wychowania (Kawalec, 2001). Kształcenie
twórczego myślenia, postaw, powinno byd aprobowane i wspomagane przez najbliższe
środowisko dziecka  rodzinę, osoby znaczące (Zarębska  Piotrowska, 1985, s. 187). Między
innymi od oddziaływao pedagogicznych rozwijających sprawności intelektualne  także więc
myślenie twórcze  zależy czy oryginalnych i twórczych zachowao będzie więcej, czy będą
one bardziej wartościowe, czy wystąpią szybciej (Lewowicki, 1980, s. 135).
Brak stymulacji może wynikad z ignorancji rodziców co do jej znaczenia bądz

z mniemania, że nie jest potrzebna, gdyż natura zapewni rozwój twórczości będącej
właściwością wrodzoną (Hurlock, 1985, s. 113). Postawa twórcza jako dyspozycja
do tworzenia istnieje w stanie potencjalnym u wszystkich ludzi i w każdym wieku.
Uzależniona od środowiska społeczno  kulturalnego (Gloton, Clero, 1985, s.49), a więc i od
czynnika pedagogicznego, ujawnia się i rozwija prawidłowo dopiero w sprzyjających
warunkach (Kujawioski, 1990, s. 55). Rozwojowi twórczości przeszkadzają przede wszystkim
nieprzychylne postawy społeczne, brak uznania, postawy rodziców  nadmierna
opiekuoczośd, autorytaryzm, konserwatyzm, dostarczenie dziecku kompletnego sprzętu
zabawowego, dezaprobowanie fantazji, zniechęcanie dziecka do eksplorowania, organizacja
czasu, wymaganie jednomyślności (Hurlock, 1985, s. 113-115). Inhibitorami aktywności
twórczej są również warunki mieszkaniowe, ograniczona przestrzeo życiowa, rodzina rozbita,
dezorganizacja życia rodzinnego, nadmierne oglądanie telewizji, warunki szkolne (nadmierne
obciążenie nauką, brak spójności w oddziaływaniach wychowawczych szkoły i domu
rodzinnego, lękowa motywacja uczenia się, groz
ba ocen niedostatecznych i systematyczne
ocenienie, ostra rywalizacja w klasie szkolnej, ograniczenia zwiÄ…zane z grupÄ…) (DÄ…bek, 1988,
s. 78-85). Badania nad twórczością wykazały, iż jej rozwój przebiega już od wczesnej fazy
rozwoju psychospołecznego ujawniając zdolności twórcze w aktywności zabawowej.
Stopniowo rozprzestrzenia się na inne dziedziny życia  naukę szkolną, czynności rekreacyjne
czy zawodowe (Hurlock, 1985, s. 79).
Zastosowanie twórczości w edukacji obejmują dwa rodzaje oddziaływao. Pierwszy
polega na usuwaniu barier, przeszkód, bloków, które hamują twórczą aktywnośd dziecka.
Chodzi o to, by nie przeszkadzad w rozwoju i ekspresji zdolności twórczych. Drugi rodzaj
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
oddziaływania polega na przekazywaniu wiedzy o twórczości i na dwiczeniu sprawności
poznawczych, niezbędnych w myśleniu twórczym  należy te zdolności aktywnie rozwijad
i wspomagad (Nęcka, 2001b, s. 451).
Wśród programów rozwoju twórczości dzieci i młodzieży wyróżnia się dwa główne ich
rodzaje. Podstawowe założenie pierwszego modelu eliminowania inhibitorów twórczości
głosi, iż twórczośd jest cechą wszystkich ludzi i mogłaby ujawniad się spontanicznie, gdyby nie
6
była hamowana przez liczne przeszkody. Dzieci myślą twórczo, tworzą odległe skojarzenia,
potrafią fantazjowad, są otwarte na nowości, elastyczne, zdolne do ryzyka i fascynacji
nowymi doświadczeniami. Dlatego powinno eliminowad się przeszkody sprawiające,
że właściwości twórcze pozostają w ukryciu. Drugi model stymulowania zdolności twórczych
zakłada, iż ludziom należy wskazad, jak byd twórczymi. Określone procedury i techniki mogą
pobudzid zdolności twórcze. Program rozwoju twórczości może zawierad działania zarówno
eliminujące przeszkody, jak i procedury stymulujące określone, potencjalne zdolności
i umiejętności twórcze (Szmidt, 2001, s. 33).
Czy można badad uzdolnienia twórcze?
Twórczośd spełnia się w określonej dziedzinie. Wysokie wyniki w testach mają świadczyd
o zdolnościach twórczych. Poddano jednak w wątpliwośd związek między bardzo wysokimi
wynikami w testach a rzeczywistymi osiągnięciami twórczymi.
Przykład: test na inteligencję co nie pasuje do księżyca, słooca, ziemi i cytryny? Uznano za błąd
wykluczenie ziemi, bo nie była w kolorze żółtym
Trudno jest zbadad skutki prowadzonych badao  wyniki często odroczone są w czasie.
Testy badające uzdolnienia twórcze
1. Test Niezwykłych Zastosowao Guilforda (TNZ)  werbalny test badający uzdolnienia
twórcze.
Test Niezwykłych Zastosowao (TNZ) Guilforda jest testem werbalnym, badającym
uzdolnienia twórcze. Zadaniem badanych w tym teście jest podanie innego zastosowania
znanego przedmiotu - doniczki. Badani otrzymują odpowiednio 1 punkt za każdy pomysł
(wskaz
nik płynności), 1 punkt za każdą kategorię pomysłów (wskaz
nik giętkości myślenia)
oraz po 2 punkty za pomysły rzadkie, niespodziewane, zaskakujące (wskaz
nik oryginalności)
(Dobrołowicz, za: Dyrda, 2000, s. 67).
2. Test Kółek Torrance a (1966)
W badaniu za pomocą "Testu kółek" Torreance'a (1966) zadaniem dzieci jest naszkicowanie
jak największej liczby przedmiotów, mając poniższe kółka za główną częśd szkicu. Autor testu
proponuje, by w każdym kółku wykonad tylko kilka kresek tak, aby można było rozpoznad
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
pomysł. Linie mogą byd zarówno w środku, jak i na zewnątrz kółka. Do obliczania wyników
wykorzystuje się następujące wskazówki autora testu:
- wskaz
nikiem płynności jest ogólna liczba pomysłów - badany otrzymuje 1 punkt
za odpowiedniÄ…, stosownÄ…, trafnÄ… odpowiedz
,
- wskaz
nikiem giętkości jest liczba kategorii rozwiązao - po 1 punkcie za każdą kategorię,
- wskaz
nikiem oryginalności są odpowiedzi rzadkie, nietypowe, zaskakujące - badany
7
otrzymuje 1 punkt za pomysły powtórzone do 3 razy, 3 punkty, gdy pomysł nie
powtórzył się ani razu.
3. Test Twórczości TCT  DP Urbana
Test myślenia twórczego Urbana TDT - DP jest testem rysunkowym. Badany otrzymuje arkusz
testowy zawierający sześd fragmentów figur, które są opisane i interpretowane jako: półkole,
punkt, duży prawy kąt, wygięta linia (wężyk), przerywana linia, mały otwarty kwadracik poza
dużym kwadratem ramki (aneks 3). Zadaniem badanego jest dokooczenie niekompletnego
rysunku w czasie 15 minut. Badany może rysowad, cokolwiek chce. Punkty przyznaje się za:
dorysowania, dopełnienia, nowe elementy, połączenia przy pomocy linii, połączenia
wnoszące coś do tematu, wyjście poza granice uzależnione od fragmentu, perspektywę,
humor, niekonwencjonalnośd (niekonwencjonalną manipulację, abstrakcyjnośd, kombinacje
symboliczno - figuralne, niestereotypowe użycie danych fragmentów i figur) oraz za szybkośd
(jeżeli rysunek w pierwszych 10 kategoriach zebrał przynajmniej 25 punktów). Maksymalnie
w teście TDT - DP można uzyskad 72 punkty.
4. Kwestionariusz do rozpoznania talentu twórczego opracowany na podstawie cech
dziecka uzdolnionego i zestawu kontrolnego do rozpoznania talentu twórczego
[w: Lewis, 1998].
Poniższy zestaw kontrolny pozwala rozpoznad talent twórczy
u................................................................................................. wiek............................. .
Proszę o zaznaczenie przy każdym stwierdzeniu odpowiedniej cyfry oznaczającej
poszczególne twierdzenia:
1 - nigdy, 2 - rzadko, 3 - od czasy do czasu, 4 - często, 5 - zawsze.
1. Uczy się chętnie i łatwo. 1-2-3-4-5
2. Ma dobrą pamięd. 1-2-3-4-5
3. Podejmuje ryzyko, jest dociekliwy i żądny przygód. 1-2-3-4-5
4. Ma żywą i twórczą wyobraz
niÄ™. 1-2-3-4-5
5. Wykazuje dużą ciekawośd, zadaje dużo pytao. 1-2-3-4-5
6. Wymyśla gry, zabawy i ich reguły. 1-2-3-4-5
7. Ma niezwykłe poczucie humoru. 1-2-3-4-5
8. Ma wiele własnych pomysłów i rozwiązao problemów. 1-2-3-4-5
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
9. Jest wrażliwy na uczucia innych. 1-2-3-4-5
10. A
atwo nawiÄ…zuje kontakty z ludz
mi. 1-2-3-4-5
11. Woli pracowad samodzielnie. 1-2-3-4-5
12. Wykazuje emocjonalną głębię, intensywnośd uczud i zachowao. 1-2-3-4-5
13. Tworzy niezwykłe kombinacje z przedmiotów codziennego użytku. 1-2-3-4-5
8
Interpretacja wyników dla Kwestionariusza do rozpoznawania talentu twórczego.
PUNKTY POZIOM UZDOLNIEO TWÓRCZYCH
13 - 30 NISKI
31 - 47 PRZECI
TNY
48 - 65 WYSOKI
5. Inne testy: rysunkowy Kate Frank, Kwestionariusz Twórczego Zachowania KAHN Popka
umożliwiające diagnozę postawy twórczej, Kwestionariusz Ustosunkowania do Twórczości
(KUT), Kwestionariusz Aprobaty Społecznej (KAS).
Twórczośd w kontekście psychopedagogiki
Twórczośd w pedagogice rozpatrywana jest:
jako jeden z podstawowych celów współczesnej edukacji (tendencja do
wychowania ku kreatywności uczniów - czy aby na pewno?)
zadanie szkoły, która ma rozwijad twórczy potencjał jej wychowanków
powinnośd nauczyciela, która ma stwarzad warunki sprzyjające twórczemu
myśleniu swoich uczniów oraz kreowad i inicjowad nowatorskie rozwiązania
dydaktyczno - wychowawcze.
Twórczośd = Osobowośd twórcy + proces + wytwory +otoczenie
Stymulowanie aktywności twórczej:
rozwija ich wrażliwośd i zmysły
wyobraz
niÄ™
pomysłowośd
płynnośd, giętkośd i oryginalnośd myślenia
Umiejętnośd odkrywania i formułowania problemów
Otwartośd myślenia
Samodzielnośd sądów
Wewnętrzną motywację zadaniową
Umiejętnośd aktywnego rozwiązywania problemów
spostrzegania na problem z innej strony - przezwyciężanie sztywnych
nawyków myślenia
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
Twórczy prowadzący:
kreuje i inspiruje
stwarza twórczą atmosferę w klasie, bez sztywnych wymogów,
nadmiernej krytyki indywidualizuje proces kształcenia
jest otwarty, charyzmatyczny, zainteresowany postępami i
9
zainteresowaniami ucznia stosuje aktywizujÄ…ce metody nauczania
poszukuje dróg symultanicznego docierania do uczniów w celu uzyskania
optymalnych warunków wspierających i stymulujących rozwój
wzbogaca swoją osobowośd
wprowadza innowacje
Twórczego/ kreatywnego ucznia cechuje:
wyjÄ…tkowa wyobraz
nia, oryginalnośd pomysłów
zdolnośd myślenia dywergencyjnego, abstrahowania,
metaforyzowania skłonnośd do podejmowania ryzyka
samodzielnośd w pracy
otwartośd na problemy
tolerancja, poczucie humoru
ciekawośd świata
ekspresyjne wyrażanie myśli
autonomia wiążąca się z niepodporządkowaniem normom
i regułom wysoki poziom energii, spontanicznośd
Czynniki składające się na aktywnośd twórczą (Dyrda, 2006, s. 31)
Aktywnośd twórcza dziecka
Wyobraz
nia twórcza Ekspresja twórcza Myślenie twórcze
Twórczośd dostarcza przygód, nagród, jest zjawiskiem powszechnym i naturalnym.
Jest możliwa, jeśli potraktujemy ją jak każdy rodzaj aktywności człowieka. Nie jest
nieoczekiwanym, nadzwyczajnym, tajemniczym, niesterowalnym aktem natchnienia. Każdy
jest w stanie myśled (Nęcka, 2005, s. 10).
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
Poziomy twórczości:
potencjalna skrystalizowana dojrzała wybitna
uruchamianie procesów rozwiązywanie dzieła wybitne
psychicznych (poznawcze) problemów, kierowanie prowadzące do
nie stwarza licznych dzieł się wiedzą, kryteriami fundamentalnych
np. dziecko bawi się w sposób epokowych zmian
10
twórczy, ale nie stworzy dzieł
Poziomy twórczości wg Radlioskiej
życia/ codzienna wybitna
działania twórcze nieprzynoszące
wytworów o wartości społecznie znaczącej
 Za nikogo nie można się rozwijad, za nikogo  wzrastad. Można tylko pielęgnowad wzrost
przez usuwanie przeszkód, które go hamują i wyrównywanie skrzywieo.
Radlioska H. Oświata dorosłych. Warszawa 1947.
Twórczośd odbywa się w kontekście społecznym (twórca musi współpracowad
z ludz
mi w procesie wytwarzania pomysłów, musi im przedstawiad te pomysły, nakłaniad
do ich przyjęcia). W grupie człowiek się mobilizuje, może się porównad, uzyskad informację
zwrotną, wsparcie. (Nęcka, 2005, s.14-15)
Uczestnicy treningu [rozumianego jako  system dwiczeo stosowanych doraz
nie w celu
zwiększenia potencjału twórczego jednostki lub grupy osób ] zazwyczaj stają się bardziej
otwarci na nowe doświadczenia, inaczej odnoszą się do kolegów lub współpracowników,
wykazują większą samodzielnośd w planowaniu i wykonywaniu pracy zawodowej. Trening
staje się narzędziem rozwoju osobowości uczestnika (Nęcka, 2005, s.12).
Techniki twórczego myślenia:
1. Abstrahowanie  operacje polegające na wyróżnianiu w obiekcie tylko pewnych
określonych aspektów czy cech, przy pominięciu innych. Umożliwia to definiowanie i
klasyfikowanie obiektów oraz dostrzeganie podobieostw między obiektami różnych
kategorii.
Ćwiczenie: archiwum
Szukanie rzeczy białych, po wyczerpaniu pomysłów do jedzenia, miękkie, słodkie. W
ostatniej rundzie poszukiwane są więc rzeczy białe, miękkie i słodkie rzeczy do
jedzenia.
2. Skojarzenia  najpopularniejsza technika myślenia twórczego:
a. Układ łaocucha
A B C & .
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
Np. kobieta  dziecko  przedszkole - &
b. Układ gwiazdy
Szukamy skojarzeo do pojęcia A, ale cały czas do niego wracamy, jest ono w
samym środku  gwiazdy skojarzeo
C D
11
A
E B
F
3. Rozumowanie dedukcyjne  wnioskowanie na podstawie wystarczajÄ…cego zbioru
przesłanek (Ćwiczenie: Co by było gdyby& ) i indukcyjne (przez analogię)  wyciąganie
wniosków z niepełnego zbioru przesłanek
4. Metaforyzowanie  rodzaj trafnego opisu ułatwiającego zrozumienie trudnych
problemów. Ćwiczenie: porównywanie się do zwierząt roślin, np. Jestem jak kaktus,
bo nie lubiÄ™& .
5. Transformacje  zamiany wybranych parametrów przedmiotu, procesu lub zjawiska.
Ćwiczenie: każda osoba otrzymuje polecenie zmiany jednej cech znanego przedmiotu:
wielkości (wymyśl rower dla olbrzyma), ceny (wymyśl najkosztowniejszy rower na
świecie), itp.
Szmidt (1997, s. 52-53) wymienia następujące metody:
żð Brainstorming (burzÄ™ mózgów) opracowanÄ… przez A. F. Osborne a (1959); jest
metodÄ… grupowÄ… wypracowujÄ…cÄ… rozwiÄ…zanie zadania bÄ…dz
problemu, przy czym
każdy cenny pomysł oceniany jest dopiero po zakooczeniu sesji; następuje tutaj efekt
odroczonego wartościowania, gdyż uczestnicy powstrzymują się
od natychmiastowego osÄ…du;
żð SynektykÄ™, której autorem jest W. J. J. Gordon (1961), poszukujÄ…cÄ… nowych
rozwiązao i inspiracji odrzucając niepodważalne prawdy i utarte reguły,
wykorzystując myślenie metaforyczne do łączenia różnych jednakowo odmiennych,
odległych elementów, zjawisk, rzeczy; stosowana jest w grupach o zróżnicowanych
kompetencjach i rolach;
żð AnalizÄ™ morfologicznÄ…, która jest logiczno - analitycznÄ… metodÄ… poszukiwania
i osiągania twórczych rozwiązao problemów, drogą systematycznego przeglądu
wszystkich możliwych rozwiązao (Dobołowicz, 1995, s. 200);
żð AnalizÄ™ wartoÅ›ci;
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
żð Algorytm rozwiÄ…zywania zadao wynalazczych (ARZW) tzw. metoda pytaniowa
Altszulera;`
żð Twórcze rozwiÄ…zywanie problemów (TRoP)  E. NÄ™cki;
12
żð MetodÄ™ myÅ›lenia lateralnego Edwarda de Bono;
żð MetodÄ™ projektowania wzorców idealnych G. Nadlera;
żð MetodÄ™ sytuacyjnÄ….
Za techniki, czyli zespół czynności pomocniczych, które stosujemy, aby osiągnąd pewne cele
etapowe w rozwiązywaniu problemów, uważa Szmidt takie operacje jak: kruszenie,
superpozycjÄ™, identyfikowanie z obiektem.
Do technik stymulowania twórczości M. S. Szymaoski zalicza ponadto nauczanie
problemowe, gry dydaktyczne, metodę projektów.
Inne podejście proponuje A. Tokarz dzieląc metody (zamienne stosując pojęcie techniki)
na dwie grupy:
- techniki stosowane w celu rozwiązania określonego zadania (burza mózgów, synektyka),
- treningi twórczości ukierunkowane na rozwijanie twórczych zdolności osób i grup przez
stymulowanie odpowiednich operacji intelektualnych i eliminowanie wszelkich zahamowao.
Dlaczego warto integrowad grupÄ™?
*za: Vopel K.J. Jak pobudzid kreatywnośd grupy s. 7-8.]
1. Nie wyrażone uczucia i brak ruchu mogą wywoład fizyczne napięcie u uczestników.
2. Uczestnicy zajęci dawnymi wydarzeniami trudno koncentrują się na nowym początku
i nowych zadaniach.
3. Zmęczeni, niepewni uczestnicy czują się niekompetentni, brakuje im energii do pracy.
4. Uczestnicy przychodzący po powierzchownych kontaktach społecznych z
nieuświadomionym głodem akceptacji, przyjaz
ni, wycofujÄ… siÄ™ lub starajÄ… siÄ™ osiÄ…gnÄ…d
rekompensatę dzięki zastępczym uczuciom, np. niezadowoleniu i złości.
Zabawy interakcyjne mogÄ…:
Motywowad do nauki (pobudzają ciekawośd poznawczą opartą na zbieraniu
doświadczeo)
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
Prowadzid do równowagi pomiędzy dominującymi i mało aktywnymi osobami
Ułatwid wprowadzenie nowych norm komunikacji i zachowania, które na co dzieo są
najczęściej unikane (uczestnicy mogą przetestowad a następnie wprowadzid w życie
normy postępowania)
Pomóc w zrozumieniu zależności procesów psychicznych, społecznych
organizacyjnych oraz nauczyd siÄ™ aktywnego radzenia sobie z nimi
13
Pobudzid uczestników do przetrenowania określonych umiejętności, np.
zróżnicowanego postrzegania świata, otwartego komunikowania się z innymi ludz
mi,
stawiania wymagao, podejmowania decyzji, pomagania innym, współpracy grupie,
samodzielnego szukania, wykształcenia odpowiedzialności za siebie samego,
odkrywania siły do stawiania oporu
Zmienid nastawienie uczestników do innych aby mogli stad się bardziej tolerancyjni
wobec innych ludzi i ich światopoglądu
Wspierad rozwój osobowości uczestników
Redukowad strach, stworzyd spójną grupę
Prowadzid do zaoszczędzenia czasu (nauka metodą prób i błędów jest ograniczona
do minimum)
Odciążad własne mechanizmy obronne
Przyczyniad siÄ™ do pozytywnego nastawienia do prowadzÄ…cego
Byd wykorzystywane w pracy z grupami o dużej liczebności
Umożliwid członkom grupy przezwyciężenie problemów i zakłóceo, które wynikają
ze społecznej struktury grupy, zróżnicowanych potrzeb uczestników oraz z dążenia
do wykonywania postawionych sobie zadao, a także różnych stylów, sposobów
i nastawieo do pracy
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
14
1. Zapamiętanie imion
Przedstawiamy się w niecodzienny sposób, np. rycerz Ryszard, Ula z ula, ekstrawagancka
Elżbieta itp.
2. Trójkąt
Grupa stoi w rozsypce. Każdy wybiera w myślach 2 osoby, z którymi ma utworzyd trójkąt
równoboczny. Grupa przesuwa się do tego momentu aż każdy się ustawi w umówionej
pozycji. Omówienie dwiczenia: każdy ma wpływ na działanie grupy warsztatowej.
3. Kwadrat
Uczestnicy z zamkniętymi oczami mają utworzyd z siebie (bez porozumiewania
siÄ™ werbalnego) kwadrat.
4. Figura: kontrakt
Jedna z osób kładzie się na arkuszu szarego papieru tworząc swoistą  figurę . Do jej
odrysowanej sylwetki wpisujemy ustalone reguły jakie będą nas obowiązywad podczas
warsztatu (np. każdy przychodzi punktualnie, każdy jest sam odpowiedzialny za swoje samopoczucie
w grupie, komunikowanie swoich emocji i potrzeb, każdy mówi za siebie nie za innych& wychodzimy
z roli, akceptujemy siebie i innych w nowej sytuacji, bawimy się myślami, liczy się to, co dzieje się
 tu i teraz , mówimy per ja nie my lub się).
5. Nicnieznaczące słowa
Zadaniem uczestników jest po kolei (każdy ma 5 sekund), mówienie słów, które nic nie
znaczą, a które rozpoczynają się na tę literę; np. na literę  K : kwipora, katura, kleboto.
Każdy kto się pomyli odpada.
Poproś uczestników, by zastanowili się, co sprawiło im trudnośd w wymienianiu takich słów.
Dwiczenie wydaje się proste, ale okazuje się, że niektórzy mogą mied z tym problemy,
gdyż w pierwszej kolejności nasuwają się nam wyrazy już znane, zakodowane poprzez częste
używanie.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
6. Kreatywne zdania
Ułóż zdanie ze SMOKa, np. Sympatyczna Monika ogląda kosmos.
7. Kostki z alfabetem
15
Uczestnicy losują litery, z których próbują ułożyd jak najwięcej wyrazów. Za każdym razem
rzucajÄ… 5 kostkami z literami alfabetu.
8. Wizualizacja  Baoka mydlana
 Zamknij oczy. Wyobraz
sobie, że jesteś baoką mydlaną. Jesteś lekki, leciutki. Lecisz w górę,
wznosisz się coraz wyżej i wyżej. Mienisz się różnymi barwami tęczy. Jesteś szczęśliwy
i radosny& ach jak przyjemnie byd baoką mydlaną& teraz lecisz nad królestwem bajek.
Dotykasz leciutko ziemi i zabierasz ze sobÄ… jednÄ… z baniek. O czym ona opowiada? Wyobraz

sobie tę bajkę& spróbuj ją zapamiętad.
W momencie gdy uczestnicy otwierajÄ… oczy w powietrzu unoszÄ… siÄ™ baoki mydlane.
9. Bajka dla przyjaciela
Uczestnicy wybierają z gazet zdjęcia obrazujące ich wnętrze, zainteresowania, kolory,
marzenia. Tworzą collage. Wkładają go do koperty, którą oznaczają symbolem. Koperty
zostają rozlosowane wśród uczestników. Piszemy bajkę dla przyjaciela, który zostawił dla nas
niezwykłą wiadomośd o sobie.
10. Abstrahowanie
Kot ministra jest& dodawanie przymiotników na literę
np. na literę  f Kot ministra jest fafluśny, filuteryjny, fajowy, fiołkowy& (można
takiego kota narysowad)
Archiwum szukanie obiektów spełniających kilka kryteriów naraz (np. rzeczy białe,
białe do jedzenia, białe mięciutkie do jedzenia)
11. Dokonywanie skojarzeo
Gwiazda: otoczenie wyjściowej idei pewną liczbą asocjacji Jedna osoba stojąca
w kręgu wskazuje na osoby ustawione wokół niej. Wskazany ma za zadanie podad
skojarzenie do podanego słowa klucza, np. krowa. Skojarzenia nie mogą się
powtórzyd.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
A
aocuch: stopniowe oddalanie się od obiektu wyjściowego dzięki wprowadzaniu
nowych ogniw
12. Rozumowanie dedukcyjne
Co by było, gdyby& uczestnicy zapisują trzy problemy co by było gdyby i rozwiązania na nie,
16
podają je innym rodzinom, należy wyszukiwad odległych konsekwencji pewnego z góry
założonego stanu rzeczy, np. co by było gdyby buty ożyły, nie obowiązywało prawo ciążenia
itd.
13. Rozumowanie indukcyjne
Analogie wyciąganie wniosków z niepełnego zbioru przesłanek
Analogia jest związkiem między dwoma obiektami opartym na podobieostwie wewnętrznej
struktury, np. szkoła i ul
Jest podobieostwem relacji profesor:sudent::oficer:żołnierz
dyrektor:uczeo::królowa:robotnica
14. Metaforyzowanie
Zmysłowe metaforyzowanie obiekt opisujemy z perspektywy zmysłów (wzroku,
słuchu, dotyku, węchu, smaku), np. Jabłko smakuje barwą dojrzałego zboża. Jabłko
ma wygląd szumu strumyka. Jabłko pachnie drżącą nutą skrzypiec. Smakuje barwą
miodu.
Personifikacja nadawanie przedmiotowi nieożywionemu cech ludzkich. Obdarzając
go cechami indywidualnymi (temperamentem, inteligencją, zdolnością przeżywania
uczud) zastanawiamy się w jaki sposób spędza wolny czas, co myśli. A
atwe:
szczoteczka do zębów, przydrożny kamieo, polny kwiat, biurko szefa. Trudne:
przekładnia rowerowa, struna gitary, programator pralki automatycznej, maszyna do
szycia, twardy dysk do komputera.
15. Transformacje
Ulepszanie produktu: dokonanie zmiany jednej cech znanego przedmiotu: wielkości (wymyśl
rower dla olbrzyma), długości, wagi, koloru, ceny (wymyśl najkosztowniejszy rower na
świecie), funkcji itp.
16. Reklama
Grupa ma za zadanie wymyślid produkt, którego nie ma na rynku /w sklepie/, a który mógłby
byd przydatny w życiu człowieka, np. płyta z ciszą dla osób zmęczonych po pracy, pastę do
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
zębów z brokatem, żeby olśnid blaskiem zębów w czasie sylwestra, czy karnawału,
a następnie zareklamowad go. Prezentacja produktów.
17. Maszyna z ciał
Na hasło prowadzącego, grupy tworzą ze swoich ciał maszyny, w których każda osoba jest ich
17
częścią składową, porusza się, wydaje dz
więk (np. pralka, lodówka, sokowirówka, maszyna
do drylowania wiśni itp.). Po przedmiotach  realnych proponujemy zbudowad maszynę: do
wychowywania dzieci, do wybijania kiepskich pomysłów z głowy, zabijania dwieka,
rozśmieszania, łapania dobrych chwil itp.
18. Kółko krzyżyk
Uczestnicy ustawiają w pokoju trzy rzędy po trzy krzesła w odległości ok. pół metra każde.
Dzielą się na grupę "kółek" i grupę "krzyżyków" i ustawiają się w dwóch rzędach naprzeciwko
siebie. Kiedy prowadzący woła: kółko - jedna z osób z tej grupy biegnie i zajmuje któreś
krzesło, trzymając ręce złożone nad głową tak, by tworzyły koło. Biegnący musi usiąśd na
krześle, zanim prowadzący powoli odliczy do pięciu. Kiedy prowadzący woła: krzyżyk - osoba
z grupy "krzyżyków" biegnie i siada na krześle z rękami skrzyżowanymi na piersi. Prowadzący
kolejno wywołuje "kółka" i "krzyżyki", dopóki któryś z zespołów nie wygra. Zabawę można
powtórzyd kilka razy, zaczynając od przegranego zespołu. Można też zapisywad wyniki.
19. Twórcze rozwiązania
Dzielimy grupę na 5 mniejszych zespołów, zadaniem jest znalez
d jak najwięcej twórczych
rozwiązao problemów:
1. Lawina: grupa wyobraża sobie, że jest w schronisku, które otrzymało wiadomośd o
zbliżającej się lawinie. Może ona zmieśd schronisko z powierzchni ziemi. Aby uciec od
nieszczęścia, grupa ma trzyosobowe sanie. Jak uratowad wszystkich?
2. Winda: uczestnicy uwięzieni są w windzie z kobietą ciężarną, u której rozpoczęły się
bóle porodowe. W budynku nie ma innych osób.
3. Spadochrony: uczestnicy udali siÄ™ na wycieczkÄ™ sportowym samolotem. Nagle silnik
przestaje pracowad. W samolocie sÄ… tylko trzy spadochrony. Jak rozwiÄ…zad ten
problem?
4. Tonący statek: czworo przyjaciół znajduje się na tonącym statku. Za chwilę na wodę
zostanie spuszczona łódz
ratunkowa. Fale są tak wysokie, że łódz
prawdopodobnie
również zatonie. Czterej przyjaciele nie chcę się rozstawad? Co mają zrobid?
5. Taternicy: osoby są zabezpieczone razem liną. Piąta osoba zsunęła się w przepaśd leży
w niewidocznym miejscu i straciła przytomnośd. Przedostatnia osoba jest w
niebezpiecznej pozycji i również grozi jej zsunięcie się w dół. Co robią czterej
taternicy?
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
18
1. Banasiak J. (1975). Z rozważań o nauczycielu twórczym. [w:] Kwartalnik
Pedagogiczny, 4.
2. Bernacka R.E. (2005). Konformizm-nonkonformizm a ustosunkowanie siÄ™ ludzi do
przejawów twórczości [w:] Szmidt K.J, Piotrowski K.T. (red.) Nowe teorie
twórczości: nowe metody pomocy w tworzeniu. Impuls, Kraków.
3. Bielewicz-Kuz
nia B. (2001). Pobudzanie dyspozycji twórczych dzieci.
[w:] Wychowanie w przedszkolu, 8.
4. Bokwett S. (2000). Wyobraz
sobie, że& Ćwiczenia rozwijające twórcze myślenie
uczniów. WSiP, Warszawa.
5. Borzęcki A., Okraszewski K., Rakowiecka B., Szmidt K.J. i inni (1996). Porządek
i przygoda: lekcje twórczości. WSiP, Warszawa.
6. Chomczyńska-Miliszkiewicz M., Pankowska D. (1995). Polubić szkołę. Ćwiczenia
grupowe do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa.
7. Dąbek A. (1988). Psychologiczne podstawy twórczej aktywności dziecka. WSP,
Zielona Góra.
8. De Bono E. (1994). Naucz swoje dziecko myśleć. Prima, Warszawa.
9. De Bono E. (1995). Naucz się myśleć kreatywnie. Podręcznik twórczego myślenia dla
dorosłych i dla dzieci. Prima, Warszawa.
10. De Bono E. (1996). Sześć kapeluszy czyli sześć sposobów myślenia. Medium,
Warszawa.
11. De Bono E. (1998). Myślenie równoległe. Prima, Warszawa.
12. De Bono E. (2009). Umysł kreatywny: 62 ćwiczenia rozwijające intelekt. Studio
Emka, Warszawa.
13. Dobrołowicz W. (1988). O badaniu zdolności i postaw twórczych uczniów.
[w:] Aktywność dzieci i młodzieży, red. S. Popek. WSiP, Warszawa.
14. Dobrołowicz W. (1995). Psychodydaktyka kreatywności. WSPS, Warszawa.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
15. Dyrda B (2006). Rola nauczyciela w rozwijaniu aktywności twórczej uczniów
w młodszym wieku szkolnym. [w:] Krasoń K., Mazepa-Domagała B. (red.) W kręgu
sztuki i ekspresji dziecka. Rozważania inspirujące. Mysłowice, Katowice.
16. Dyrda B. (2000). Syndrom nieadekwatnych osiągnięć jako niepowodzenia szkolne
uczniów zdolnych. Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków.
19
17. Dyrda B. (red) (2004). Rozwijanie twórczości i inteligencji emocjonalnej. Poradnik
dla nauczycieli i wychowawców. Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków.
18. Ekiert-Oldroyd D. (2005). Kreatywne rozwiązywanie problemów w kształceniu
kierowniczej kadry oświatowej [w:] Szmidt K.J, Piotrowski K.T. (red.) Nowe teorie
twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu. Impuls, Kraków.
19. Glaton R., Clero C. (1985). Twórcza aktywność dziecka. WSiP, Warszawa.
20. Góralski A. (1996). Reguły treningu twórczości. Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa.
21. Górniewicz J., Rubacha K. (1993). Samorealizacja, a uzdolnienia twórcze młodzieży.
UMK, Toruń.
22. Hurlok E. (1985). Rozwój dziecka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
23. Jachimska J. (1994)(red). Grupa bawi się i pracuje. Zbiór gier i ćwiczeń
psychologicznych. UNUS, Wałbrzych.
24. Jak żyć z ludz
mi (Umiejętności interpersonalne)(1991). Program profilaktyczny
dla młodzieży. Ćwiczenia grupowe. MEN, Warszawa.
25. Jąder M. (1999). Dać dzieciom szansę, czyli krok w kierunku kreatywności.
[w:] Wychowanie w przedszkolu, 1.
26. Kałuba-Korczak A, Lewandowska E. (2004). Wspieranie rozwoju dziecka zdolnego:
warsztaty rozwijające myślenie twórcze i wyobraz
nię [w:] Krasoń K, Mazepa-
Domagała B. (red.) Ekspresja twórcza dziecka: konteksty- inspiracje- obszary
realizacji. Katowice.
27. Kawalec J. (2001). Stymulowanie zdolności plastycznych młodzieży. [w:] Edukacja
i Dialog, 124.
28. Kojs R. (2004). Twórcze aspekty gier dydaktycznych [w:] Krasoń K, Mazepa-
Domagała B. (red.) Ekspresja twórcza dziecka: konteksty-inspiracje-obszary
realizacji. Katowice.
29. Komiksowo. Dodatek do Gazety Wyborczej.
30. Krasoń K, Mazepa-Domagała B. (2004) (red.) Ekspresja twórcza dziecka: konteksty-
inspiracje- obszary realizacji. Katowice.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
31. Krasoń K. (2003)(red.) Sztuka i ekspresja  dziecka w poszukiwaniu sensu tworzenia.
Katowice.
32. Krasoń K., Mazepa-Domagała B. (red.)(2006) W kręgu sztuki i ekspresji dziecka.
Rozważania inspirujące. Mysłowice, Katowice. ISBN 83-89032-46-5.
33. Kruszewski K. (1987). Zmiana i wiadomość. Warszawa.
20
34. Krzywoń D. (2004). Sposoby  przeciwdziałania rutynie w codziennej pracy
z dziećmi [w:] Krasoń K, Mazepa-Domagała B. (red.) Ekspresja twórcza dziecka:
konteksty- inspiracje- obszary realizacji. Katowice.
35. Kubicka D. (2002). Szóstka z twórczości. [w:] Charaktery, 7.
36. Kujawiński J. (1990)(red). Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas
poczÄ…tkowych. Zarys metodyki. WSiP, Warszawa.
37. Lewis G. (1998). Jak wychować utalentowane dziecko. Rebis, Poznań.
38. Lewowicki T. (1980). Kształcenie uczniów zdolnych. WSiP, Warszawa.
39. Limont W. (2002). Zdolności twórcze dzieci w wieku przedszkolnym.
[w:] Wychowanie w przedszkolu, 8.
40. Materiały metodyczno-dydaktyczne do planowania kariery zawodowej uczniów: Część
3  Gry i ćwiczenia grupowe z podziałem na kategorie wiekowe: 13 15 lat, 16 19 lat,
powyżej 19.
41. Nakonieczna D. (1980). Kształcenie wielostronne stymulujące rozwój uzdolnień.
WSiP, Warszawa.
42. Nęcka E. (1994). TROP... Twórcze rozwiązywanie problemów. Oficyna Wydawnicza
 Impuls , Kraków.
43. Nęcka E. (1998) Trening twórczości. Podręcznik dla psychologów, pedagogów
i nauczycieli. Oficyna Wydawnicza  Impuls , Kraków.
44. Nęcka E. (2001a). Psychologia twórczości. GWP, Gdańsk.
45. Nęcka E. (2001b). Edukacja dla twórczości. [w:] Wychowywanie w przedszkolu, 8.
46. Nęcka E. (2005). Trening twórczości. GWP, Gdańsk 2005.
47. Oech von R. (2009). Kreatywność: możesz być bardziej twórczy! Galaktyka, A
ódz
.
48. Okoń W. (1984) (red.). Słownik pedagogiczny. PWN, Warszawa.
49. Piotrowski K.T. (2005). Techniki odlingwistyczne [w:] Szmidt K.J, Piotrowski K.T.
(red.) Nowe teorie twórczości: nowe metody pomocy w tworzeniu. Impuls, Kraków.
50. Popek S. (1988)(red). Aktywność twórcza dzieci i młodzieży. WSiP, Warszawa.
51. Program Związku Harcerstwa Polskiego  Odkrywcy nieznanego świata (1996).
Harcerskie Biuro Wydawnicze Horyzonty, Warszawa.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
52. Strzałecki A. (1969). Wybrane zagadnienia z psychologii twórczości. Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa.
53. Strzemieczny J. (1993). Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży. PTP,
Warszawa.
54. Szewczuk S. (1979) (red.). SÅ‚ownik psychologiczny. Wiedza Powszechna, Warszawa.
21
55. Szmidt K. (1997). Porządek i przyroda. Lekcje twórczości. Przewodnik metodyczny
dla nauczycieli. WSiP, Warszawa.
56. Szmidt K. (2001). Szkice do pedagogiki twórczości. Impuls, Kraków.
57. Szmidt K. J., Bonar J. (1998). Żywioły. Książka dla nauczyciela. Lekcje twórczości
w nauczaniu zintegrowanym. Klasa I. WSiP SA, Warszawa.
58. Szmidt K. J., Piotrowska W. Bank ćwiczeń twórczych. Zadanie figury.
59. Szmidt K.J, Piotrowski K.T. (2005)(red.) Nowe teorie twórczości. Nowe metody
pomocy w tworzeniu. Impuls, Kraków.
60. Szpilkowska K. (2003). Bajki przydrożne, bajki dzisiejsze [w:] Krasoń K. (red.) Sztuka
i ekspresja  dziecka w poszukiwaniu sensu tworzenia. Katowice.
61. Szymański M.S. (1987). Twórczość i style poznawcze uczniów. WSiP, Warszawa.
62. Tatarkiewicz W. (1982). Dzieje sześciu pojęć. Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa.
63. Tokarz A. (1998). Twórczość. [w:] Szewczuk W. (red). Encyklopedia psychologii.
Fundacja Innowacja, Warszawa.
64. Torrance E. P. (1966). Rewarding creative behaviour. Experiments in classroom
creativity. Prentice Hall, INC, New Jersey.
65. Torrance E. The Search for Satori and Creativity: the Creative Education Foundation.
Buffalo-New York 1979.
66. Truchta B. (1999). Techniki twórczego myślenia. [w:] Wychowanie w przedszkolu, 4.
67. Uczenie się a siła twórczego myślenia. [w:] Program Klubu Pracy.
68. Uszyńska - Jarmoc J. (2000). Problemy diagnozowania zdolności i uzdolnień
kreatywnych dzieci we wczesnym dzieciństwie. [w:] Edukacja. Studia Badania.
Innowacje., 4 (72).
69. Vopel K. W. (2003). Jak pobudzić kreatywność grupy: propozycje ćwiczeń i zabaw.
Jedność, Kielce.
70. Vopel K. W. (2004) Poradnik dla prowadzÄ…cych grupy: teoria i praktyka zabaw
interakcyjnych. Jedność, Kielce.
Warsztat  Rozwijanie twórczości u dzieci i młodzieży Wrocław, 28.11.2009 r.
71. Vopel K. W. (2004). Warsztaty  skuteczna forma nauki: 80 porad dla moderatorów.
Jedność, Kielce.
72. Zarębska-Piotrowska D. (1985). Trening twórczości jako możliwość i szansa
współczesnej szkoły. [w:] Popek S. (red). Twórczość artystyczna w wychowaniu dzieci
i młodzieży. WSiP, Warszawa.
22
Literatura tematu dotycząca świetlic
1. Adamczuk J., Kaczanowska K. (2002).  Spróbujmy razem środowiskowy program
pomocy dziecku i rodzinie [w:] Problemy Opiekuńczo -- Wychowawcze, 9 (414).
2. Gurycka A. (1979). Struktura i dynamika procesu wychowawczego. Analiza i synteza.
PWN, Warszawa.
3. John - Borys M. (1997) (red.). Pomoc dzieciom zagrożonym patologią środowiska
rodzinnego i lokalnego. Wydawnictwo Uniwersytetu ÅšlÄ…skiego, Katowice.
4. Kamińska G. (2002). Terapeutyczna i profilaktyczna działalność świetlicy.
[w:] Problemy Opiekuńczo  Wychowawcze, 4 (409).
5. Maciejewska G., Leśniewska M. (2002). Świetlice Środowiskowe MOPS.
[w:] Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, 9 (414).
6. Makowska J. (1995). Środowiskowe Ognisko TPD. [w:] Problemy Opiekuńczo 
Wychowawcze , 7.
7. Muraszko B. (1995). Azyl w świetlicy. [w:] Edukacja i Dialog, 6 (69).
8. Muraszko B. (1996). Świetlica socjoterapeutyczna w szkole. [w:] Nowa Szkoła, 1.
Górska M. (2002). Dziecko z trudnościami komunikacyjnymi w świetlicy
terapeutycznej. [w:] Problemy Opiekuńczo  Wychowawcze, 9 (414).
9. Sawicka K. (1999)(red.). Socjoterapia. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno
 Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej, Warszawa.
10. Sobolewska Z. (1993). Zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci i młodzieży  zasady
projektowania zajęć. OPTA, Warszawa.