Estetyka a nauka
Studia podyplomowe w zakresie przyrodoznawstwa
Dr Justyna Herda
Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych
KUL
Sztuka, percepcja sztuki
Estetyka a nauka
" Estetyka  (gr. aisthetike episteme)  wiedza o
spostrzeżeniu zmysłowym
" Doskonałej formie poznania zmysłowego
przyporządkowano kategorię piękna
" estetyka, jako samodzielna dyscyplina, pojawiła
siÄ™ w XVIII
" ALE jej początków możemy poszukiwać w
zamierzchłej przeszłości (np. rysunki naskalne)
Estetyka a nauka
" patrzÄ…c z perspektywy historycznej estetyka
zaczyna się od pytania o piękno
"  y
ródłem refleksji estetycznej nie było zjawisko
sztuki, lecz zjawisko piękna; ono jest pierwszym i
najbardziej brzemiennym w skutki wydarzeniem
w historii estetyki. (Baemler 1934)
Estetyka a nauka
" trudno jest traktować piękno jako coś
obiektywnego, gdyż trudno znalez
ć przedmiot,
który dla każdego wydawałby się taki sam pod
względem przeżyć estetycznych
" wielu estetyków doszło do przekonania, że
przedmiotem estetyki nie jest piękno, ale
postawa estetyczna i przeżycie piękna
Estetyka a nauka
" Tatarkiewicz:  jest słuszne, aby w estetyce obok
obiektywnych zagadnień znalazło się miejsce dla
zagadnień subiektywnego przeżycia.
" dwa tory badań estetycznych  zagadnienia
obiektywne i subiektywne
" Dwa inne tory w estetyce  charakter opisowy 
stwierdza i uogólnia fakty; charakter normatywny
 daje zalecenia, jak wytwarzać dobrą sztukę
Estetyka a nauka
" Estetyka stara się przede wszystkim ustalić
własności rzeczy, które bada 
 jakie są własności piękna, sztuki,
 jak piękno oddziałuje na osoby je doświadczające,
 jak powstaje sztuka
" Stara się także te własności wyjaśnić
Estetyka a nauka
" Przewodnimi motywami piękna w starożytności
były symetria i proporcja
" W średniowieczu (i czasach nowożytnych)
twierdzono, że w pięknie jest czynnik
subiektywny i piękno przedmiotu zależy od jego
własności, ale także od wymagań podmiotu
" Współcześnie mocno podkreśla się subiektywny
charakter piękna
Estetyka a nauka
" Ze zdroworozsÄ…dkowego punktu widzenia
wydaje się, że tak różne dziedziny, jak sztuka i
nauka nie mają ze sobą nic wspólnego
" W naszej kulturze charakteryzuje siÄ™ sztukÄ™
jako coÅ› efemerycznego, ulotnego,
emocjonalnego, subiektywnego
" Nauka to cos obiektywnego, racjonalnego i
faktualnego
Estetyka a nauka
" W ostatnim dziesięcioleciu rozwija się
dynamicznie nowa subdyscyplina 
neuroestetyka
" Neuroestetyka  jedna z nowopowstałych
dyscyplin kognitywnych, której celem jest
naukowe wyjaśnienie zjawisk składających się na
percepcję dzieła sztuki
" Termin neuroestetyka na określenie nowych
badań nad sztuką został zaproponowany przez
neurobiologa Semira Zekiego (1999) - sztuka
wyrasta z fizjologii naszego mózgu
Estetyka a nauka
" jednak, zarówno artyści, jak i uczeni dążą do tego
samego  zdobycia wiedzy o świecie, mimo, że ich
sposób dochodzenia do wiedzy jest inny
" Historycznie to właśnie artyści byli pierwszymi
badaczami ludzkiej zdolności wzrokowej percepcji
" Dobrym przykładem przenikania idei (między
naukÄ… a sztukÄ…) jest sztuka optyczna (tzw. Op
Art.), która rozwinęła się w latach 60. XX wieku -
Richard Anuszkewitz
Estetyka a nauka
" Według Zekiego poważnym brakiem
dotychczasowych rozważań nad tworzeniem i
odbiorem sztuki było nieuwzględnianie w nich
danych na temat funkcjonowania mózgu
" Neuroestetyka poszukuje neurobiologicznych
podstaw przeżyć estetycznych. Tworzenie i
przyjemność obcowania ze sztuką jest możliwe
tylko dzięki istnieniu wspólnych wszystkim
ludziom struktur mózgu, odpowiedzialnych za
percepcjÄ™
Estetyka a nauka
" V.S. Ramachandran  neuroestetyka jest
pewnym obszarem, w którym może nastąpić
owocny poznawczo dialog między artystami,
neurofizjologami, psychologami percepcji i
historykami sztuki. Może nastąpić spotkanie
przedstawicieli dwóch odmiennych kultur (w
rozumieniu C.P. Snowa)
Estetyka a nauka
" Dana Gioia  sztuka jest niezastępowalną
drogą rozumienia i wyrażania świata 
równoważną ale odmienną od naukowej i
pojęciowej
" Stawia intrygujące pytanie  co się stanie, jeśli,
zamiast postrzegania sztuki jako zbyteczny
luksus, zaczniemy ją widzieć jako kluczowy
składnik w procesie odkrywania największych
tajemnic neuronauk
Estetyka a nauka
" Leonard Shlain zwraca uwagę, że tak samo, jak
Å‚Ä…czenie informacji z obu oczu daje
spostrzeżenie głębi (trzeciego wymiaru), tak
też poprzez patrzenie na świat z różnych
perspektyw nauki i sztuki oraz integracjÄ™
wiedzy płynącej z nich obu otrzymujemy
głębsze rozumienie rzeczywistości
Estetyka a nauka
Najważniejsze pytania stawiane w neuroestetyce:
1. Jakie wyposażenie neuronalne jest niezbędne do
przeżywania sztuki?
2. Jakie prawa rządzą odbiorem sztuki, szczególnie
percepcją dzieła sztuki?
3. Jakie są podobieństwa i różnice w zakresie pobudzenia
centralnego układu nerwowego podczas percepcji
nieartystycznego i artystycznego przedmiotu?
4. Jakie są podobieństwa i różnice w zakresie pobudzenia
centralnego układu nerwowego podczas percepcji
różnych rodzajów dzieł sztuki?
5. Czym są emocje towarzyszące odbiorowi dzieła sztuki?
6. Jaka jest wartość przystosowawcza sztuki w
perspektywie ewolucyjnej?
Estetyka a nauka
Cele badań w dziedzinie neuroestetyki to:
1. Badanie procesów twórczych w sztukach plastycznych,
zrozumienie działania mózgu w czasie takich procesów.
2. Podkreślanie centralnej roli, jaką pełnią badania nad mózgiem
dla zrozumienia natury ludzkiej, przejawiajÄ…cej siÄ™ nie tylko w
sztuce czy muzyce, lecz również moralności, zachowaniach
społecznych i antyspołecznych, religii i innych dziedzinach
wpływających na życie codzienne.
3. Zainteresowanie neurobiologów badaniem sztuki jako metody
badania organizacji przetwarzania informacji przez mózg.
4. Badanie praw percepcji, którym podlega tworzenie sztuki,
zarówno na etapie tworzenia jak i oglądania.
5. Zrozumienie sztuki w świetle zadań, stojących przed układem
wzrokowym, lub ogólnie stojących przed mózgiem, to jest
gromadzenia wiedzy o świecie i sposobach jego poznawania.
Estetyka a nauka
" Zeki  ogólna funkcja sztuki polega na
poszukiwaniu stałych, trwałych, istotowych cech
przedmiotów, powierzchni, twarzy, sytuacji, co
pozwala nam zdobyć ogólną wiedzę nie o
konkretnym przedmiocie, twarzy czy sytuacji, ale
o całej klasie danych przedmiotów, twarzy czy
sytuacji
" Dodaje także, że funkcje, jakie pełni sztuka
stanowią przedłużenie funkcji wzrokowej mózgu
Estetyka a nauka
" Czy istnieją  reguły sztuki pozwalające
zrozumieć dlaczego pewne reprezentacje
graficzne wydają się nam piękne i
interesujÄ…ce?
" V.S. Ramachandran wyróżnił kilka elementów,
których obecność jest istotna w dziełach sztuki
Estetyka a nauka
" Uwypuklanie elementów, różnic, widoczne w
sztuce pierwotnej i karykaturach, wynikajÄ…ce z
zasady  wzmacniania różnic
" Izolowanie pojedynczych modów wzrokowych
(kształt, kolor, kinestetyka), sprzyja większemu
skupieniu uwagi
" Grupowanie percepcyjne (Gestalt) pozwalajÄ…ce
na segmentację obiektów od tła i abstrakcyjne
relacje podobieństwa
Estetyka a nauka
" Wzmacnianie wrażenia przez kontrast, linię, rysunek, kolor
" Unikanie nienaturalnych punktów widzenia i przypadkowych
koincydencji konturów
" Wyzwania dla percepcji, nieoczywiste grupowanie,
wywołujące zaciekawienie
" Aluzje i metafory zwiększają zainteresowanie, silnie
pobudzając korę skojarzeniową i złożone procesy myślenia
" Symetria jest atrakcyjna, gdyż wzmaga synchronizację
pomiędzy procesami w obu półkulach mózgu, prowadzi więc
do silniejszego pobudzenia
Estetyka a nauka
" Kluczem do odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób
sztuka oddziałuje na widza, jest zrozumienie,
jakiego rodzaju bodz
cem dla systemu
percepcyjno-emocjonalnego jest dzieło sztuki
" Jedno jest pewne: jest to bodziec szczególny, gdyż
zadaniem dzieła sztuki jest wyróżniać się z
otoczenia, przyciągnąć i zaabsorbować uwagę
odbiorcy oraz poruszyć go emocjonalnie
Estetyka a nauka
" Według neuroestetyków, receptura na dzieło sztuki
polega na takim spreparowaniu bodz
ca, aby
pobudzić określone obszary w mózgu, a w
konsekwencji  wywołać silną reakcję percepcyjno-
emocjonalnÄ… u odbiorcy
" Artysta to  nieświadomy neurobiolog
" Wydaje się, że dzieło sztuki musi wywołać
przynajmniej trzy różne reakcje organizmu
składające się na odbiór estetyczny: musi (i) skupić
uwagę widza, (ii) spowodować, że system
percepcyjny odrzuci konwencjonalny odbiór dzieła,
(iii) wywołać emocję estetyczną
Estetyka a nauka
" P. Markiewicz i P. Przybysz proponują poniższą
typologiÄ™ artystycznych bodz
ców wizualnych
 bodziec iluzyjny;
 bodziec niejednoznaczny;
 bodziec wyolbrzymiony;
 bodziec relacyjny;
 bodziec empatyzujÄ…cy
Estetyka a nauka
" Bodziec iluzyjny
" Bodziec tego typu wywołuje iluzje wizualne w
umyśle odbiorcy, tzn. wrażenie występowania
przedmiotu, relacji lub cechy, które w
rzeczywistości nie występują
Estetyka a nauka
a) Trójkąt Kanizsy; b) iluzja Mullera-Lyera; c) krata Hermana
Estetyka a nauka
Estetyka a nauka
" prawa psychologiczne, które rządzą
powstawaniem wrażenia trójkąta
iluzorycznego
(a) gestaltowskie domykanie w racjonalny sposób
figury jako trójkąta, oraz
(b) rekonstruowanie figury iluzorycznej na
podstawie tła, tj. odróżnianie trójkąta
iluzorycznego na podstawie przesłaniania przez
niego trzech leżących pod nim kręgów
Estetyka a nauka
" Bodziec niejednoznaczny
" Stały element pojawiający się w sztuce wizualnej
" Z jednej strony widzowi dostarczanych jest kilka
alternatyw percepcyjnych; z drugiej  brak jest
informacji zawartych w dziele
" W kostce Neckera widz nie może jednoznacznie
odpowiedzieć czy sześcian opada w dół, czy jest
podniesiony do góry
Estetyka a nauka
Kostka Neckera
Waza Rubina
Estetyka a nauka
" Bodziec wyolbrzymiony
" artysta posługuje się deformacją cechy wizualnej obiektu
przedstawionego
" Dobrym sposobem na silne pobudzenie odbiorcy sztuki
jest wyolbrzymienie na obrazie określonych cech
przedstawianej postaci
" Mechanizm ten odsłania być może zasadniczą cechę
naszego układu percepcyjno-emocjonalnego: wzmocnione
reagowanie na wyolbrzymione, przesadzone cechy
Estetyka a nauka
" posążek bogini
Parvatti - przesadne i
karykaturalne kobiece
kształty (wąska talia,
wydłużone ręce i
dłonie)  większe
oddziaływanie na
układ wzrokowy
odbiorcy
Estetyka a nauka
" zdeformowane,
wydłużone postacie
El Greca
Estetyka a nauka
" Ramachandran i Hirstein przypuszczają, że mózg zawiera
neurony reprezentujące jakości ciała kobiecego, których
pola recepcyjne reagują na przesadzone kształty
" Przykładowo, twórca posążka bogini Parvatti posługując
się przerysowaniami stworzył  superbodziec , który jest w
stanie silnie pobudzić owe neurony
" silniejsze pobudzenie układu percepcyjnego może z kolei
skutkować silną aktywizacją układu emocjonalnego i
jednego z jego głównych ogniw: układu limbicznego 
pojawienie siÄ™ emocji estetycznej u widza
Estetyka a nauka
" Bodziec relacyjny
" Niektóre dzieła sztuki istnieją dzięki innym dziełom.
Taki obraz (lub jego elementy), który nawiązuje do
prac innego autora nazywamy bodz
cem relacyjnym
" Sposób działania bodz
ca relacyjnego polega na
wywołaniu w umyśle widza procedur
porównywania
" Podczas zestawiania różnych elementów z różnych
prac odbiorca musi utrzymywać online podstawę
porównania oraz zmodyfikowany analogon
Estetyka a nauka
a) Diego Velázquez b) Pablo Picasso c) Salvador Dali
Estetyka a nauka
" Bodziec empatyzujÄ…cy
" Specyfika sztuki wizualnej polega na silnym
oddziaływaniu na psychikę odbiorcy
" Jedna z postaci takiego oddziaływania wiąże się z
możliwością odpowiedzi społecznej na
obserwowanÄ… scenÄ™
" Zdolność odpowiedzi społecznej na wizualne bodz
ce
artystyczne jest przejawem bardziej ogólnej
dyspozycji, zwanej empatiÄ…
Estetyka a nauka
" Wyniki wielu badań neurokognitywnych pokazują, że
empatia jest wielowymiarowym zbiorem różnych
dyspozycji wrodzonych i nabytych
" Wśród nich badacze wyróżniają dwa podstawowe profile
empatii  kognitywny i afektywny
" Na poziomie kognitywnym empatia estetyczna dotyczy
zdolności detekcji psychologicznego stanu podmiotu
przedstawionego w dziele
" w aspekcie afektywnym empatia estetyczna oznacza
zdolność do przyjmowania psychologicznego stanu innego
podmiotu
Estetyka a nauka
a) Vermeer CzytajÄ…ca list przy otwartym oknie b) Caravaggio Judyta
i Holofernes
Estetyka a nauka
Wybrane szkoły w sztukach wizualnych (zazwyczaj
malarskich), które usiłowały (świadomie lub nie)
nawiązywać do posiadanej przez nas wiedzy
neurobiologicznej:
" Kubizm  Picasso (brak światłocieni i perspektywy miał
odpowiadać sposobowi najbardziej efektywnego widzenia
świata przez mózg)
" Sztuka realistyczna  Michał Anioł, Vermeer
" Receptive Fields  Kasimir Malevich (nawiązuje do więzi
między wrodzonymi człowiekowi formami oraz formami w
świecie zewnętrznym, które im odpowiadają)
" Sztuka dynamiczna (ruch)  Marcel Duchamp (usiłował
przedstawić ruch)