Paulina OÅ‚dak
UWM  ZOD EÅ‚k
Praca socjalna z rodziną niepełną i wielodzietną
Czym jest praca socjalna i jaka jest jej relacja z pedagogiką społeczną? Różnicę pomiędzy
tymi dwiema dyscyplinami trudno jest zdefiniować. Jak pisze Jacek Piekarski,  Pytanie
o przesłanki odrębności pedagogiki społecznej i pracy socjalnej nadal pozostaje aktualne.
Jego zasadność jest tym większa, że przedstawiona analiza tekstów nie uprawnia
do jednoznacznego określania odrębnych przedmiotów ich zainteresowania 1.
Mimo że trudno jest wskazać jednoznaczną różnicę między pedagogiką społeczną
a pracą socjalną, Piekarski konkluduje:  Wobec ukazanej różnorodności tendencji
teoretycznych występujących we współczesnej pedagogice społecznej, pozycja pracy
socjalnej pozostaje jednak szczególna, gdyż właśnie przez pracę socjalną teorie te
niejednokrotnie nabierały społecznego znaczenia, były społecznym sprawdzianem. Sama
praca socjalna z uwagi na swoistość perspektywy definiowania problemów jest też
dla pedagogiki społecznej istotnym zadaniem poznawczym i wyzwaniem praktycznym 2.
W literaturze znalez
ć można wiele definicji pracy socjalnej. Kazimiera Wódz
wskazuje, że jest to  pewien szczególny typ celowej działalności człowieka, której
przedmiotem jest inny człowiek lub grupa ludzi 3. Znana definicja pracy socjalnej podana
przez Radę Europy brzmi następująco:  Praca socjalna jest specyficzną działalnością
profesjonalną, której zadaniem jest ułatwienie wzajemnego przystosowania jednostek, rodzin,
grup i środowiska społecznego, w którym żyją, oraz rozwijanie poczucia własnej wartości
indywidualnej poprzez wykorzystanie możliwości tkwiących w ludziach, w stosunkach
interpersonalnych, oraz zasobach udostępnianych przez społeczności lokalne 4. Jedną
z najbardziej trafnych definicji pracy socjalnej podają amerykańskie autorki Brenda L. Dubois
i Karla Krogsrud Miley:  Praca socjalna obejmuje działalność profesjonalną ukierunkowaną
na poprawę warunków życia jednostek i zbiorowości, niesienie ulgi w cierpieniu
i rozwiązywanie problemów społecznych. Pracownicy socjalni jako  specjaliści od pomocy
1
Jacek Piekarski, Zamiast zakooczenia: uwagi o relacji pedagogika społeczna  praca socjalna, [w:] Pedagogika
społeczna i praca socjalna: przegląd stanowisk i komentarze, red. Ewa Marynowicz-Hetka, Jacek Piekarski,
Danuta Urbaniak-ZajÄ…c, Katowice 1998, s. 171.
2
Ibidem, s. 174
3
Kazimiera Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Katowice 1998, s. 11.
4
Ibidem, s. 12.
1
pracujÄ… z ludz
mi po to, by wzmocnić ich kompetencje i poprawić funkcjonowanie społeczne,
umożliwić im dostęp do różnych form wsparcia społecznego i zasobów, tworzyć humanitarne
i wrażliwe na ludzkie potrzeby usługi społeczne oraz działają na rzecz zwiększenia zasięgu
oddziaływania instytucji świadczących pomoc 5.
Rodzina według Wicentego Okonia  jest to mała grupa społeczna, składająca się
z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więz
małżeńska, rodziców z dziećmi 
więz
rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więz
formalna
określająca obowiązki rodziców, dzieci względem siebie 6.
Maria Ziemska uważa, że funkcje rodziny można rozważać z dwóch punktów
widzenia  po pierwsze z punktu widzenia zadań pełnionych na rzecz społeczeństwa,
po drugie  zadań pełnionych wobec swych członków. Rodzina według Ziemskiej pełni więc
następujące funkcje:
·ð ProkreacyjnÄ…  dostarcza nowych czÅ‚onków rodziny i spoÅ‚eczeÅ„stwa;
·ð ProdukcyjnÄ…  dostarcza spoÅ‚eczeÅ„stwu pracowników;
·ð UsÅ‚ugowo-opiekuÅ„czÄ…  zapewnia wszystkim jej czÅ‚onkom codzienne usÅ‚ugi
(wyżywienie, czystość odzieży itp.), oraz opiekę nie w pełni samodzielnym
członkom rodziny (dzieciom, starcom czy kalekom);
·ð SocjalizujÄ…cÄ…  wprowadza nowych obywateli w spoÅ‚eczeÅ„stwo, przekazuje im
język, wzorce zachowań aprobowane przez społeczeństwo, obyczaje, kulturę
itp.;
·ð PsychohigienicznÄ…  zapewnia domownikom poczucie bezpieczeÅ„stwa,
stabilizacji, zabezpiecza potrzeby emocjonalne, co przyczynia siÄ™ do
utrzymywania zdrowia psychicznego wszystkich jej członków7.
Ograniczenia rodziny w wypełnianiu swoich funkcji oznaczają wzrost napięć, konfliktów,
zakłócenia w komunikowaniu się, osłabienie więzi emocjonalnych oraz poczucia
identyfikacji, które mogą stać się podłożem rozwoju rozmaitych patologii8.
W literaturze spotkać można różne typy rodzin, ze względu na różne kryteria podziału.
Niektóre z nich to:
·ð Kryterium liczby dzieci
o Rodzina małodzietna (1-2 dzieci)
5
Brenda L. Dubois, Karla Krogsrud Miley, Social Work: An Empowering Profession, Boston 1992, s. 5, cyt. za:
K. Wódz, op. cit., s. 13.
6
Wincenty Okoo, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998, s. 336.
7
Maria Ziemska, Rodzina a osobowośd, Warszawa 1977, s. 37.
8
Jolanta Kędzior, Andrzej A
adyżyoski (red.), Współczesne wyzwania pracy socjalnej, Toruo 2006, s. 83.
2
o Rodzina wielodzietna (3 i więcej dzieci)
·ð Kryterium struktury rodziny
o Rodzina pełna (ojciec i matka)
żð PeÅ‚na biologicznie
żð Rekonstruowana (po rozwodzie, po Å›mierci jednego z małżonków)
żð Adopcyjno  przysposobiona (w przypadku gdy małżonkowie nie mogÄ…
mieć własnych dzieci)
żð ZastÄ™pcza (może być spokrewniona z dzieckiem lub obca)
- Trwała
- Kontraktowa (czasowa opieka)
o Rodzina niepełna
żð Osierocona (z powodu Å›mierci jednego z rodziców)
żð Rozbita (w wyniku rozwodu)
żð Czasowo niepeÅ‚na (z powodu wyjazdu, pracy, choroby, pobytu
w więzieniu jednego z rodziców)
o Rodzina niepełna biologicznie (ojciec/matka samotnie wychowuje dziecko,
rodzina samotnej matki/ojca)9.
Jak twierdzi Ryszard Wroczyński,  Wśród środowisk wychowawczych naturalnych
szczególne znaczenie dla rozwoju i wychowania młodej generacji ma rodzina. W rodzinie
dokonuje się podstawowy proces wychowania dziecka i wprowadzania go w krąg kontaktów
społecznych. August Comte nazwał rodzinę pomostem między jednostką a społeczeństwem,
wskazując w ten sposób na jej podstawową rolę w społeczeństwie. [& ] Już Platon uważał
rodzinę za podstawową komórkę życia społecznego i główną instytucję wychowawczą.
To stanowisko skłoniło go do wysunięcia postulatu zapewnienia nadzoru publicznego nad
wychowaniem w rodzinie. Myśl o potrzebie opieki nad rodziną jako instytucją wychowawczą
przewija się w sformułowaniach pedagogów i organizatorów życia społecznego aż do czasów
współczesnych 10.
Stanisław Kawula w swojej typologizacji wyodrębnia rodziny:
·ð Wzorowe  które stwarzajÄ… najlepsze warunki wychowawcze;
·ð Normalne  przedstawiajÄ… obraz tzw. przeciÄ™tnej rodziny w Å›rodowisku, warunki
wychowawcze sprzyjają prawidłowemu rozwojowi dzieci;
9
Zbigniew Tyszka, Rodzina, [w:] Encyklopedia Pedagogiczna, red. Wojciech Pomykało, Warszawa 1993, s. 696.
10
Ryszard Wroczyoski, Pedagogika społeczna, Warszawa 1976, s. 160.
3
·ð Jeszcze wydolne wychowawczo  czasowo wystÄ™pujÄ… niedomagania wychowawcze,
jednak rodzina czyni wysiłki, by swoją sytuację poprawić;
·ð Niewydolne wychowawczo  charakteryzujÄ… czÄ™ste zaburzenia we współżyciu rodzinnym
i niepowodzenia życiowe poszczególnych członków; większość elementów
funkcjonowania rodziny wyraz
nie odbiega od poziomu rodziny normalnej  np. rodziny
niekompletne lub bliskie rozbicia, o trudnej sytuacji ekonomicznej, nieracjonalnie
użytkujące środki finansowe, prezentujące negatywne (niepożądane) wzorce zachowań
wobec dzieci;
·ð Patologiczne  rodziny o skumulowanych czynnikach patogennych; wystÄ™puje tu rozkÅ‚ad
współżycia, brak więzi, brak stałych podstaw ekonomicznych; cechy i warunki rodziny
znacznie odbiegają od poziomu rodziny normalnej, członkowie rodziny często pozostają
w kolizji z prawem11.
Najczęściej spotykane problemy współczesnych rodzin wymienia Aleksander
Kamiński. Są to według niego:
1. Wzrastająca liczba rodzin rozbitych  w szczególności rozwiedzionych małżeństw
żyjących we wrogości, co wywołuje w rodzinie dużo napięć, często działając na nią
destruktywnie;
2. Matka pracująca poza domem  stanowi problem zwłaszcza wówczas, gdy jest to matka
samotna, dzieci sÄ… jeszcze niesamodzielne i potrzebujÄ… jej opieki, lub gdy pracuje na kilka
zmian;
3. Niezadowalająca rola ojca  chodzi tu w szczególności o psychiczną nieobecność ojca
w rodzinie, brak zainteresowania sprawami rodziny, jego niekompetencjÄ™ wychowawczÄ…;
4. Wielodzietność  a co za tym idzie- ubóstwo, brak zainteresowania sprawami dzieci
spowodowany brakiem czasu i zmęczeniem rodziców;
5. Wykształcenie rodziców  według badań, im niższe wykształcenie, tym większe
prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych zjawisk, takich jak alkoholizm, przemoc,
przestępczość itp.;
6. Alkoholizm  uzależnienie któregoś z członków rodziny zawsze ma negatywny wpływ
na całą rodzinę;
7. Gęstość zaludnienia mieszkań  mierzona liczbą osób przypadającą na jedno
pomieszczenie mieszkalne. Jeśli zostanie przekroczony próg 2,5 osób na pomieszczenie,
11
Stanisław Kawula, Próba pedagogicznej typologizacji rodziny, *w:+ S. Kawula, Józefa Brągiel, Andrzej W. Janke,
Pedagogika rodziny, Toruo 2000, za: Ewa Jarosz, Ewa Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna: podstawowe
problemy i rozwiÄ…zania, Warszawa 2006, s. 129
4
w rodzinie mogą pojawić się różne stany zaburzeń zarówno u dzieci, jak i u dorosłych (np.
nerwowość, agresywność, kradzieże, ucieczki z domu itp.)12.
Do wymienionych powyżej problemów, które dotykają współczesne rodziny dołączyć należy
także inne zjawiska, jak na przykład:
·ð bezrobocie;
·ð ubóstwo;
·ð liberalizacja poglÄ…dów w dziedzinie etyki;
·ð zawężenie aktywnoÅ›ci kulturalnej czÅ‚onków rodziny (m.in. wskutek pauperyzacji oraz
deficytu czasu wolnego);
·ð ograniczenie kontrolnej funkcji rodziny wskutek procesów autonomizacji (poszerzenie
zakresu partycypacji w innych grupach odniesienia, wzrost liczby czasu spędzanego
poza domem);
·ð zawężenie funkcji opiekuÅ„czo  wychowawczej spowodowane m. in. znaczÄ…cym
obciążeniem rodziców pracą zarobkową i wydłużającą się ich nieobecnością
w domu13.
 Celem w zakresie niesienia pomocy rodzinie jest uruchomienie takich form wsparcia
w sferze materialno-bytowej oraz społeczno-wychowawczej, by ich efektem była
samodzielność ekonomiczna oraz niezależność w zakresie funkcjonowania
psychospołecznego 14. W osiągnięciu tych celów służyć mają dwie zasady pracy: pomoc
i interwencja. Zasada  pomocniczości postuluje, aby państwo nie wyręczało rodziny z jej
zadań, które sama jest w stanie prawidłowo sprawować, ograniczając się jedynie do jej
wspomagania. Zasada interwencji dyktuje zaś działanie pomocy społecznej w sytuacjach,
w których rodzina zupełnie sobie nie radzi 15. Tak określony cel  wspomaganie rodziny
w pokonywaniu trudności, prowadzące do jej najszybszego usamodzielnienia  w zestawieniu
z coraz szerszym zakresem problemów, determinuje konieczność modyfikowania
i poszerzania zbioru oraz form skierowanej na rodzinÄ™ pracy socjalnej. Wzrasta potrzeba nie
tylko socjalnego, ale także pedagogicznego i psychospołecznego wsparcia rodziny oraz
prowadzenia działań profilaktycznych i kompensacyjnych, ukierunkowanych na egzystencję
i procesy wychowawcze w środowiskach wysokiego ryzyka.
12
Aleksander Kamioski, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1980, ss. 102-106.
13
J. Kędzior, A. A
adyżyoski (red.), op. cit., s. 81.
14
S. Kawula, Przesłanki do programu socjalnego i pedagogicznego wspomagania rodziny polskiej, *w:+ K. Piątek
(red.), Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej, Włocławek 1997, s. 186.
15
Leon Dyczewski, Rodzina  społeczeostwo  paostwo, [w:] A. Kurzynowski (red.), Rodzina w okresie
transformacji systemowej, Warszawa 1995, s. 32.
5
 Dominującą formą pomocy są świadczenia w formie zasiłków pieniężnych, stałych,
okresowych i celowych. Z powodu bezrobocia, trudności w znalezieniu pracy i niskich
zarobków żywicieli rodziny bądz
wielodzietności, ten rodzaj wsparcia przysługuje coraz
większej liczbie gospodarstw domowych, dla wielu z nich stanowiąc jedyny sposób na
zaspokojenie podstawowych potrzeb dzieci i innych członków rodziny.  Sytuacja ubóstwa,
niezależnie od jej przyczyn, oznacza istotne zmiany nie tylko w sferze ekonomicznej, ale
także ma ogromny wpływ w sferze psychospołecznej 16.
Innym rodzajem wsparcia instrumentalnego są tzw. formy pozafinansowe, wśród
których najczęściej stosowane są:
·ð dożywianie dzieci w szkoÅ‚ach,
·ð pomoc rzeczowa w formie odzieży i paczek żywnoÅ›ciowych,
·ð pomoc w edukacji dzieci  wyprawki szkolne,
·ð pomoc w znalezieniu zatrudnienia,
·ð dofinansowanie letniego wypoczynku dzieci i mÅ‚odzieży17.
Obok pomocy finansowej czy rzeczowej, ośrodki pomocy społecznej prowadzą pracę
socjalnÄ… z rodzinami dysfunkcyjnymi. Jej formy dostosowane sÄ… do problemu danej rodziny.
Przybiera ona  postać poradnictwa specjalistycznego  prywatnego lub psychologicznego,
może także polegać na pomocy w załatwianiu spraw urzędowych, czy reprezentowaniu
interesu podopiecznych w różnych sytuacjach 18.
Do podstawowych form pracy należą:
·ð wizyty,
·ð interwencje,
·ð konsultacje,
·ð organizacja czasu wolnego,
·ð porady indywidualne,
·ð aktywizacja i pomoc w nawiÄ…zywaniu kontaktów ze Å›rodowiskiem,
·ð terapia rodzinna oraz dziaÅ‚ania resocjalizacyjne.
Wymienione formy oddziaływania zmierzają do wspólnego celu   przywrócenia rodzinie
zdolności do prawidłowego samodzielnego funkcjonowania 19.
16
Józefa Brągiel, Rodzina obszarem pracy socjalnej, *w:+ J. Brągiel, Piotr Sikora (red.), Praca socjalna  wielośd
perspektyw: Rodzina-Multikulturowośd-Edukacja, Opole 2004, s. 15.
17
Ibidem
18
Ibidem
19
Ibidem
6
Ewa Marynowicz-Hetka twierdzi, że najwięcej instytucji i organizacji społecznych
stosuje w pracy z rodzinÄ… metody:
·ð Metoda indywidualnego przypadku (intensive case work)   polega na indywidualnym
oddziaływaniu pracownika socjalnego na rodzinę. Terenem pracy jest mieszkanie rodziny.
Pracownik socjalny przychodzi do rodziny, odwiedza ją. Punktem wyjścia pracy z rodziną
jest zaspokojenie jej potrzeb podstawowych przez zastosowanie konkretnej (wymiernej)
pomocy. Czasami pomoc pracownika socjalnego wyraża się jedynie w ułatwieniu
podopiecznym nawiązania kontaktów z kompetentnymi instytucjami. Wówczas staje się
on koordynatorem pomocy na rzecz podopiecznej rodziny. Jeden pracownik socjalny
pomaga od 12 do 35 rodzinom 20.
·ð Metoda omawiania przypadku (case conference approach)   jest odmiennÄ… formÄ…
pomocy. Zainteresowanie rodziną wymagającą pomocy wyraża się tu w przedstawieniu
materiałów charakteryzujących przypadek, postawieniu diagnozy sytuacji rodziny,
ustaleniu planu działania, podjęciu personalnych decyzji o odpowiedzialności za
realizację planu pomocy. Wszystkie te poczynania odbywają się na forum zespołu
specjalistów spotykających się raz w miesiącu, stanowiących niezależny
międzyinstytucjonalny organ doradczy. Jest to wartościowa forma pracy, stosowana także
w niektórych instytucjach w naszym kraju. Wydaje się jednak, że nie może ona stanowić
odrębnego, jedynego sposobu pomocy rodzinie. Może natomiast spełniać ważną funkcję
pomocniczÄ… 21
·ð Metoda organizacji spoÅ‚ecznoÅ›ci lokalnej (community orgnization approach)   stosuje
się głównie w miastach, w których występuje wysoki wskaz
nik patologii społecznej.
Wówczas to, aby zapobiec wzrostowi rodzin problemowych, nie tak organizuje się pomoc
dla nich, jak aktywizuje społeczność lokalną, stosując środki profilaktyczne 22.
·ð Metoda multi service approach   w dziaÅ‚aniu tak zaprogramowanym rodzina stanowi
przypadek i w stosunku do niej stosuje się techniki postępowania typowe dla metody
indywidualnych przypadków, lecz jednocześnie poszczególnych członków rodziny
(z uwagi na problem) zaprasza siÄ™ do grup dyskusyjnych, grup zapewniajÄ…cych przyjemne
i pożyteczne spędzenie czasu wolnego bądz
prowadzących pedagogizację rodziców. Do
tych działań dochodzą często elementy typowe dla metody organizacji społeczności
20
Ewa Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Warszawa 1985, s. 82.
21
Ibidem, s. 83.
22
Ibidem
7
lokalnej. Występuje to szczególnie wówczas, gdy plan pomocy rodzinie przewiduje
zacieśnienie więzów sąsiedzkich z innymi rodzicami w danej społeczności 23.
Etapy postępowania pracownika socjalnego w pracy socjalnej z rodziną z dziećmi
zaproponowane i opisane przez DorotÄ™ A
awniczak, Magdalenę Marszałkowską, Beatę
Mierzejewską, Danutę Polczyk i Lidię Zeller przedstawiają się następująco:
1. Etap  zapoznanie siÄ™ z potrzebami i oczekiwaniami rodziny
Efektem tego etapu pracy pracownika socjalnego z rodziną z dziećmi będzie:
·ð poznanie i zrozumienie życzenia przedstawiciela (delegata) rodziny;
·ð wstÄ™pna analiza zgÅ‚oszonych przez przedstawiciela (delegata) rodziny informacji
oraz podjęcie decyzji czy rozwiązanie problemu leży w kompetencjach pracownika
socjalnego i podejmuje się on danej sprawy, czy też kieruje osobę zainteresowaną do
innej właściwej instytucji i ułatwiając przy tym pierwszy z nią kontakt;
·ð przedstawienie możliwoÅ›ci i zasad udzielania wsparcia rodzinie w jej sytuacji;
·ð umówienie siÄ™ z rodzinÄ… na spotkanie w miejscu zamieszkania w celu rozpoznania
sytuacji rodziny z dziećmi (jeśli spotkanie odbywa się poza miejscem zamieszkania
klienta);
·ð w razie potrzeby przygotowanie siÄ™ pracownika socjalnego do zebrania bardziej
szczegółowych informacji do rozpoznania sytuacji rodziny. Pracownik podejmie tu
decyzje o narzędziach badawczych jakie zastosuje w badaniu sytuacji rodziny
z dziećmi.
2. Etap  opis i analiza sytuacji rodziny z dziećmi
Jest to etap, w którym pracownik socjalny gromadzi, porządkuje, analizuje informacje
i opinie o rodzinie w celu właściwego rozpoznania jej sytuacji życiowej.
Główne techniki badawcze:
·ð rozmowa z poszczególnymi czÅ‚onkami rodziny,
·ð obserwacja bezpoÅ›rednia, kiedy zbiera siÄ™ dane i ma jednoczeÅ›nie możliwość
sprawdzenia wiarygodności, poprzez np. rodzinny wywiad środowiskowy,
·ð analiza dokumentów i opinii innych specjalistów (np. pedagoga, psychologa,
prawnika).
Na tym etapie pracy z rodziną pracownik socjalny dąży do:
·ð rozpoznania sytuacji rodziny w przestrzeni zawodowej, mieszkaniowej, materialnej,
zdrowotnej, opiekuńczo-wychowawczej i funkcjonowania w środowisku;
23
Ibidem
8
·ð zaewidencjonowania zebranych informacji stosujÄ…c wybrane narzÄ™dzia badawcze;
·ð przeanalizowania z rodzinÄ… każdego z obszarów życia rodziny, w zakresie wyÅ‚onienia
problemów i potrzeb oraz dokonania ich hierarchii ważności dla poprawy sytuacji
rodziny;
·ð przeprowadzenia w miarÄ™ potrzeby konsultacji ze specjalistami (np. zaobserwowane
przez pracownika socjalnego objawy, problemy winny być potwierdzone przez
właściwego specjalistę), w tym zespół interdyscyplinarny (rozeznanie problemów
i możliwości).
3. Etap  zbudowanie diagnozy - oceny sytuacji rodziny z dziećmi
Po wyodrębnieniu z rodziną trudności w poszczególnych obszarach funkcjonowania
rodziny podsumowanie stanowi zbudowana przy aktywnym udziale rodziny ocena,
stanowiÄ…ca odpowiedz
na następujące pytania:
·ð Co stanowi problem rodziny, przyczyny trudnej sytuacji oraz z
ródło tych przyczyn.
o Zidentyfikowane problemy należy nazwać i przedyskutować z rodziną, ustalając
ich wagę i wpływ na funkcjonowanie społeczne jej członków (problem, który
należy zniwelować wyłoniony zostaje w drodze burzy mózgów z członkami 
przedstawiciel rodziny jest tu najlepszym znawcÄ… sytuacji rodziny i samego
siebie).
o Ustalenie priorytetów dla poszczególnych problemów.
Pracownik socjalny będzie brał w tym przypadku pod uwagę dwa czynniki:
żð pierwszym jest priorytet nadawany przez samÄ… rodzinÄ™ (po peÅ‚nym
przedyskutowaniu zagadnień i działaniach doradczych w poszczególnych
problemach);
żð drugim czynnikiem sÄ… problemy, którymi rodzina winna siÄ™ zajmować ze
względu na obowiązki nakładane nań przez prawo, np. odpowiedni poziom
opieki nad dziećmi;
·ð Jak sytuacja wpÅ‚ywa na funkcjonowanie rodziny i poszczególnych czÅ‚onków.
·ð Jakie sÄ… zasoby/możliwoÅ›ci: rodziny, Å›rodowiska, instytucji i pracownika socjalnego
w poprawie niekorzystnej sytuacji.
·ð Jakie sÄ… deficyty/ograniczenia: rodziny, Å›rodowiska, instytucji i pracownika
socjalnego w poprawie niekorzystnej sytuacji.
4. Etap  określenie celów pracy socjalnej z rodziną
9
W rodzinach z dziećmi priorytetowym zadaniem jest wyznaczenie celów związanych
z ochroną dzieci i zapewnieniem im prawidłowego rozwoju.
Pracownik socjalny winien pamiętać o tym, że:
·ð cele szczegółowe wynikajÄ… z zidentyfikowanych przyczyn trudnej sytuacji życiowej
rodziny;
·ð ważne jest aby cele uÅ‚ożone byÅ‚y w kolejnoÅ›ci, w jakiej muszÄ… być osiÄ…gane, czÄ™sto
osiągnięcie jednego celu warunkuje osiągnięcie kolejnego,
·ð cel główny musi być tak sformuÅ‚owany, aby obejmowaÅ‚ wszystkie cele szczegółowe
lub określał stan, w którym zasadniczo poprawi się sytuacja rodziny;
·ð cele szczegółowe wynikajÄ… z zidentyfikowanych przyczyn trudnej sytuacji życiowej
rodziny;
·ð należy okreÅ›lić jak osiÄ…gniÄ™cie wyznaczonych celów wpÅ‚ynie na poprawÄ™ jakoÅ›ci
funkcjonowania rodziny, w tym na: relacje w rodzinie, funkcjonowanie społeczne,
rozwój poszczególnych członków rodziny.
5. Etap  stworzenie planu/projektu działania i budowa indywidualnego pakietu usług
Plan (projekt) działania to proces podejmowania decyzji przez rodzinę i jej członków
w zakresie wyznaczania zadań, które muszą być wykonane, aby osiągnąć wyznaczone
cele.
6. Etap  realizacja planu działania
·ð Współpraca z rodzinÄ… przybraÅ‚a konkretnÄ… formÄ™ (indywidualny plan pomocy lub
kontrakt socjalny) pozwalającą na realizację określonych działań w ramach
wytyczonych celów.
·ð To etap realizacji okreÅ›lonych dziaÅ‚aÅ„ w danych sekwencjach czasowych, w tym
zaplanowanego dla rodziny pakietu usług, dla osiągnięcia zakładanej zmiany.
·ð DziaÅ‚ania pracownika socjalnego:
o umożliwia rodzinie wybór docelowych rozwiązań mających na celu efektywną
realizację działania,
o wspiera i towarzyszy poszczególnym członkom rodziny w podejmowanych
decyzjach i działaniach, zgodnie z zidentyfikowanymi w diagnozie ograniczeniami
i możliwościami.
·ð W dziaÅ‚aniach tych pracownik socjalny wykorzystuje bezpoÅ›rednie i poÅ›rednie formy
pracy z klientem.
a) Bezpośrednie formy pracy pracownika socjalnego:
10
o wyjaśnianie  dotyczy wyjaśniania przyczyn trudnej sytuacji życiowej rodziny
oraz tego, czym one sÄ… spowodowane;
o wspieranie  zmiana sposobu odniesienia klienta w spojrzeniu na problem,
wzmacnianie i mobilizowanie do działania w kierunku pozytywnych zmian,
wsparcia w środowisku, (korzystania z zasobów) i własnych uprawnień (niezbędne
jest sprawdzenie, czy klient dobrze zrozumiał naszą informację);
o działania wychowawcze (socjalizacja, readaptacja społeczna)  przekazanie;
o informowanie  dostarczanie wiedzy na temat możliwości uzyskania potrzebnego
wiedzy i wyposażanie klienta w podstawowe umiejętności społeczne niezbędne
w codziennym życiu, a także rozwijanie ukrytych zdolności klienta.
o porada  opinia oparta na wiedzy i doświadczeniu pracownika socjalnego
(eksperta) wynikająca z jego punktu widzenia (udzielając porad trzeba podkreślać,
że jest to propozycja, a ostateczna decyzja zawsze należy do klienta).
o konfrontacja  omawianie i uświadomienie rodzicom konsekwencji i następstw ich
działań i zachowań (brak współpracy rodziców z pracownikiem socjalnym jest
równoznaczny z niewywiązywaniem się przez rodziców z obowiązków
rodzicielskich i skutkuje tym, że pracownik socjalny zobowiązany jest
poinformować inne instytucje państwa o takim stanie rzeczy);
o perswazja  przekonywanie i nakłanianie klienta do postępowania według
propozycji pracownika socjalnego (z wykorzystaniem techniki negocjacji).
b) Pośrednie formy pracy pracownika socjalnego:
o dokumentowanie  zapisywanie istotnych uwag, spostrzeżeń i informacji
dotyczących współpracy z rodziną.
7. Etap  monitorowanie i ocena rezultatów (ewaluacja)
To etap, w którym pracownik socjalny i rodzina obserwują i analizują (monitorują) na
bieżąco postępy w realizacji ustalonego planu współpracy nad zmianą, razem dokonują
okresowej oceny (ewaluacji) realizacji działań. Warto pamiętać, że ocena zwiększa
odpowiedzialność rodziny wykonującej działania i ułatwia podejmowanie decyzji
w zakresie dalszego postępowania.
Metodyczne wskazówki dla prowadzenia ewaluacji pracy socjalnej z rodziną z dziećmi:
·ð Jako standard przyjmuje siÄ™, że w pracy socjalnej z rodzinami z dziećmi pracownik
socjalny monitoruje sytuacjÄ™ rodziny minimum 2 razy w tygodniu, a w sytuacjach
zaniedbywania małoletnich dzieci codziennie, określając, czy i jak zaspokojone są
potrzeby dzieci w rodzinie.
11
·ð Dokumentowanie realizacji planu współpracy może odbywać siÄ™ w oparciu o UmowÄ™
współpracy i Kartę pracy socjalnej określające stan przyjętych do realizacji celów
i zadań oraz wpływ tego stanu na zmianę sytuacji rodziny.
·ð Podczas dokonywania oceny okresowej może okazać siÄ™, że niezbÄ™dna jest
weryfikacja przyjętych celów. W takich sytuacjach pracownik socjalny
z przedstawicielem rodziny umawiajÄ… siÄ™ na spotkanie w tym celu, wracajÄ… do etapu
diagnozy by ją ponownie przeprowadzić, zmodyfikować cele i plan współpracy;
·ð W ocenie okresowej uczestniczy rodzina i wszystkie osoby zaangażowane w pomoc
rodzinie (zespół interdyscyplinarny).
·ð Od rzetelnoÅ›ci oceny zależeć bÄ™dzie czy planowane kolejne dziaÅ‚ania bÄ™dÄ… wÅ‚aÅ›ciwe,
czy będą zbliżać rodzinę do osiągnięcia celów.
·ð CzÄ™stotliwość dokonywanej oceny okresowej zależy od iloÅ›ci, stopnia trudnoÅ›ci
zadań oraz od możliwości ich realizatorów.
·ð Ocena koÅ„cowa to porównanie zmian, jakie nastÄ…piÅ‚y w sytuacji rodziny miÄ™dzy
początkiem a zakończeniem metodycznego działania. Ważne jest, aby rodzina
dokonała rzeczywistej samooceny i dostrzegła zmiany w swojej sytuacji życiowej.
Ocena końcowa jest podstawą do zakończenia działań w rodzinie.
·ð Wnioski z oceny koÅ„cowej pracy socjalnej z rodzinÄ… z dziećmi odnotowuje w karcie
pracy socjalnej, w kontrakcie socjalnym lub innym narzędziu opracowanym
i wprowadzonym lokalnie.
8. Etap  zakończenie działania
Zakończenie działania następuje wtedy, kiedy wszystkie czy też większość przyjętych do
realizacji celów szczegółowych i cel główny zostały osiągnięte. Przygotowania do
zakończenia działań powinny być sygnalizowane już na etapie okresowych ocen realizacji
zadania.
·ð Celem utrwalenia i utrzymania osiÄ…gniÄ™tej zmiany pracownik socjalny utrzymuje
kontakt z rodzinÄ… przez okresowe sprawdzanie czy wypracowana poprawa sytuacji
rodziny nadal siÄ™ utrzymuje.
·ð Zdarza siÄ™, że w rodzinach wieloproblemowych z dziećmi wypracowane efekty nie
utrzymują się, wówczas pracownik socjalny podejmuje wspólnie z rodziną decyzje
o kierunku dalszej współpracy24.
24
Dorota A
awniczak, Magdalena Marszałkowska, Beata Mierzejewska, Danuta Polczyk, Lidia Zeller, Standard
pracy socjalnej z rodziną z dziedmi, Projekt 1.18  Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji
społecznej , s. 13  31.
12
Bibliografia:
1. Ewa Marynowicz-Hetka, Jacek Piekarski, Danuta Urbaniak-ZajÄ…c (red.), Pedagogika
społeczna i praca socjalna: przegląd stanowisk i komentarze, Katowice 1998.
2. Kazimiera Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Katowice 1998.
3. Wincenty Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998.
4. Maria Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1977.
5. Jolanta Kędzior, Andrzej A
adyżyński (red.), Współczesne wyzwania pracy socjalnej,
Toruń 2006.
6. Wojciech Pomykało (red.), Encyklopedia Pedagogiczna, Warszawa 1993.
7. Ryszard Wroczyński, Pedagogika społeczna, Warszawa 1976.
8. Ewa Jarosz, Ewa Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna: podstawowe problemy i
rozwiÄ…zania, Warszawa 2006.
9. Aleksander Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa 1980.
10. Krzysztof Piątek (red.), Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej, Włocławek
1997.
11. Adam Kurzynowski (red.), Rodzina w okresie transformacji systemowej, Warszawa 1995.
12. Józefa Brągiel, Piotr Sikora (red.), Praca socjalna  wielość perspektyw: Rodzina-
Multikulturowość-Edukacja, Opole 2004.
13. Ewa Marynowicz-Hetka, Praca socjalno-wychowawcza z rodziną niepełną, Warszawa
1985.
14. Dorota A
awniczak, Magdalena Marszałkowska, Beata Mierzejewska, Danuta Polczyk,
Lidia Zeller, Standard pracy socjalnej z rodziną z dziećmi, Projekt 1.18  Tworzenie i
rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej , dostęp online 18.11.2013:
http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/download/SPS_RZD_23luty.pdf
13