Doradztwo zawodowe
dla osób niepełnosprawnych
1. Teoretyczne uwarunkowania niepełnosprawności
2. Podstawy prawne regulujące społeczną sytuację osób niepełnosprawnych
3. Poradnictwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych
4. Działania strukturalne państwa na rzecz rozwoju zawodowego osób niepełnosprawnych
4.1. Powiatowe urzędy pracy
4.2. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne
Bibliografia
1. Teoretyczne uwarunkowania
niepełnosprawności
Według Światowej Organizacji Zdrowia  osoby niepełnosprawne to osoby o naru-
szonej sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenie funkcjonalne spraw-
ności lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie właściwych dla
nich ról społecznych (Sękowska, 1998: 14).
W polskim prawie pojęcie  osoba niepełnosprawna pojawiło się w 1982 roku
w Uchwale Sejmu w sprawie inwalidów i osób niepełnosprawnych. W następnych
latach podejmowano wiele prób zdefiniowania tego pojęcia. Efektem tych prób była
definicja opracowana w 1996 roku przez grupę specjalistów powołanych przez Peł-
nomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych w następującym brzmieniu:  Niepełno-
sprawną jest osoba, której stan fizyczny/lub/psychiczny trwale lub okresowo utrud-
nia, ogranicza lub uniemożliwia wypełnienie zadań życiowych i ról społecznych
zgodnie z przyjętymi normami prawnymi i społecznymi (Majewski, 1995: 40).
Podobna definicja zawarta jest w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych uchwalo-
nej przez Sejm RP w 1997 roku.
W powszechnym użyciu jest obecnie definicja zawarta w Ustawie z dnia 27 sierpnia
1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw-
nych (DzU nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.), która brzmi:  Niepełnosprawnymi są
osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrud-
nia, ogranicza bądz
uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności
ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej .
Definicja ta daje podstawy do określenia trzech stopni niepełnosprawności, a mia-
nowicie: lekkiego, znacznego i umiarkowanego. Każdy z tych stopni określa stan
zdrowia z uwzględnieniem kryterium zawodowego:
1) znaczny stopień niepełnosprawności określa osobę o naruszonej sprawności orga-
nizmu w sposób uniemożliwiający podjęcie zatrudnienia albo zdolną do wyko-
nywania zatrudnienia, w szczególności w zakładzie pracy chronionej, wymaga-
jącą niezbędnej pomocy w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej
opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością
samodzielnej egzystencji,
2) umiarkowany stopień niepełnosprawności określa osobę o naruszonej sprawności or-
ganizmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia na stanowisku pracy przystoso-
wanym odpowiednio do potrzeb i możliwości wynikających z niepełnosprawno-
ści, wymagającą w celu pełnienia ról społecznych częściowej lub okresowej pomo-
cy innej osoby w związku z ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji,
3) lekki stopień niepełnosprawności określa osobę o naruszonej sprawności organi-
zmu, zdolną do wykonywania zatrudnienia, niewymagającą pomocy innej osoby
w pełnieniu ról społecznych.
Ponieważ wspomniana ustawa dotyczy także rehabilitacji społecznej, w definicji
obok kryteriów zawodowych zawarte są także kryteria społeczne, tj. zdolność do
samodzielnej egzystencji i konieczność pomocy lub opieki ze strony innych osób.
Uwzględniając podane wyżej stopnie, niepełnosprawny jawi się jako osoba, u któ-
rej nastąpiło naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraz
nie utrudniającym
3
(w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie na-
uki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, pracy zarob-
kowej, udział w życiu społecznym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy.
Wszelkie podziały na stopnie niepełnosprawności określają stan fizyczny lub psy-
chiczny oraz zdolność do wykonywania pracy. Nie są to jednak pełne podziały nie-
pełnosprawności, gdyż nie uwzględniają ograniczeń w wyborze zawodu, trudności
w znalezieniu pracy i w utrzymaniu się w niej. Trzeba pamiętać, że praca zawodo-
wa to nie tylko z
ródło dochodu, ale także potwierdzenie własnej wartości i przy-
datności, co niezbędne jest każdemu, a szczególnie osobie niepełnosprawnej.
Możliwości i ograniczenia osób niepełnosprawnych o różnych rodzajach i stop-
niach niepełnosprawności warunkują to, jakimi mogą być pracownikami. Uwarun-
kowania te zależą od niepełnosprawności, które możemy podzielić na cztery rodza-
je (Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych  DzU nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.):
1) osoby z niepełnosprawnością sensoryczną:
 osoby niewidome i słabowidzące,
 osoby niesłyszące i słabosłyszące,
 osoby głuchoniewidome,
2) osoby z niepełnosprawnością fizyczną:
 osoby z uszkodzonym narządem ruchu,
 osoby z przewlekłymi schorzeniami narządów wewnętrznych,
3) osoby z niepełnosprawnością psychiczną:
 osoby umysłowo upośledzone z niesprawnością intelektualną,
 osoby psychicznie chore z zaburzeniami osobowości i zachowania,
4) osoby z niepełnosprawnością złożoną, dotknięte więcej niż jedną niepełno-
sprawnością:
 mogą wystąpić tu połączenia różnych, wymienionych powyżej niepełnospraw-
ności, np. osoba niewidoma z umysłowym upośledzeniem, osoba z uszkodzo-
nym narządem ruchu, z zaburzeniami psychicznymi itp.
4
2. Podstawy prawne
regulujące społeczną sytuację
osób niepełnosprawnych
Nakaz podejmowania działań związanych z pomocą niepełnosprawnym w reali-
zacji ich marzeń zawodowych wynika z najwyższego rangą aktu prawnego w na-
szym kraju  Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku
(DzU nr 78, poz. 483 oraz z 2001 r. nr 28, poz. 319). Zawiera ona zapis stanowią-
cy, że żaden obywatel nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, spo-
łecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32 pkt 2). Ustawa za-
sadnicza nakłada również na władze publiczne obowiązek zapewnienia szczególnej
opieki zdrowotnej osobom niepełnosprawnym (art. 68), a także obowiązek pomo-
cy tym osobom w zabezpieczeniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz ko-
munikacji społecznej (art. 69).
Wśród podstawowych aktów prawnych regulujących problematykę dotyczącą osób
niepełnosprawnych wymienić należy przede wszystkim:
1) Ustawę z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.),
2) Ustawę z dnia 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy (DzU nr 99, poz. 1001),
3) Ustawę z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (DzU nr 64 poz. 593),
4) Ustawę z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej (DzU
nr 91, poz. 408 z póz
n. zm.),
5) Ustawę z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (DzU
nr 111, poz. 535 z póz
n. zm.),
6) Ustawę z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym
(DzU nr 28, poz. 153 z póz
n. zm.),
7) Ustawę z dnia 17 czerwca 1966 roku o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowi-
skowym (DzU nr 23, poz. 150 z póz
n. zm.),
8) Ustawę z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (DzU z 1996 r. nr 67,
poz. 329 z póz
n. zm.),
9) Ustawę z dnia 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgo-
wych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (DzU nr 54,
poz. 254 z póz
n. zm.),
10) Ustawę z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych
(DzU z 2000 r. nr 14, poz. 176 z póz
n. zm.),
11) Ustawę z dnia 26 czerwca 1974 roku  Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr 21,
poz. 94 z póz
n. zm.),
12) Ustawę z dnia 21 czerwca 2001 roku o dodatkach mieszkaniowych (DzU nr 71,
poz. 734),
13) Ustawę z dnia 13 paz
dziernika 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych
(DzU nr 137, poz. 887 z póz
n. zm.),
14) Ustawę z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (DzU nr 162, poz. 1118 z póz
n. zm.),
15) Ustawę z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych (DzU
nr 9, poz. 31 z póz
n. zm.),
5
16) Ustawę z dnia 20 czerwca 1997 roku  Prawo o ruchu drogowym (DzU nr 98,
poz. 602 z póz
n. zm.),
17) Ustawę z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpie-
czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU nr 60, poz. 636
z póz
n. zm.),
18) Ustawę z dnia 12 czerwca 1975 roku o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (DzU z 1983 r. nr 30, poz. 144 z póz
n. zm.),
19) Rozporządzenie Ministra A
ączności z dnia 21 paz
dziernika 1996 roku w spra-
wie określenia dostępu osób niepełnosprawnych do świadczeń usług pocz-
towych lub telekomunikacyjnych o charakterze powszechnym (DzU nr 127,
poz. 598 z póz
n. zm.),
20) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 10 paz
dziernika 2001 roku w sprawie
szczegółowego wykazu przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych
i leczniczych środków technicznych, wysokości udziału własnego ubezpieczo-
nego w cenie ich nabycia, podstawowych kryteriów ich przyznawania, okre-
sów użytkowania, a także przedmiotów ortopedycznych podlegających napra-
wie (DzU nr 121, poz. 1314),
21) Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 3 grudnia 1998 roku
w sprawie wysokości częściowej odpłatności ubezpieczonego za koszty wyży-
wienia i zakwaterowania w sanatorium uzdrowiskowym (DzU nr 166, poz.
1263 z póz
n. zm.),
22) Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 25 czerwca 1998 roku
w sprawie trybu i szczegółowych zasad postępowania dotyczącego zwrotu ze
środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych kosz-
tów poniesionych przez pracodawców w związku z zatrudnianiem osób niepeł-
nosprawnych (DzU nr 86, poz. 548),
23) Rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z 27 czerwca 1996 roku
w sprawie opłat abonamentowych za używanie odbiorników radiofonicznych
i telewizyjnych (DzU nr 82, poz. 383 z póz
n. zm.),
24) Uchwałę nr 475 Sejmu RP z 1 sierpnia 1997 roku  Karta Praw Osób Niepeł-
nosprawnych (MP nr 50, poz. 475).
Działania państwa mające na celu wspieranie rehabilitacji zawodowej i społecz-
nej osób niepełnosprawnych wyznaczają przede wszystkim zapisy Ustawy z dnia
27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych
(DzU nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.), które 20 grudnia 2002 roku uległy znacznej
nowelizacji wiążącej się przede wszystkim z koniecznością dostosowania rozwią-
zań systemowych (a w szczególności w zakresie niedyskryminacji oraz polityki do-
tyczącej konkurencji) do standardów Unii Europejskiej.
Jako mechanizmy wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych na tzw. otwar-
tym i chronionym rynku pracy, ustawa przewiduje:
1) finansowanie części składek na ubezpieczenia społeczne osób niepełnospraw-
nych zatrudnionych u pracodawców zatrudniających mniej niż 25 pracowników
oraz prowadzących zakłady pracy chronionej i zakłady aktywności zawodowej,
a od 1 stycznia 2004 roku także osób niepełnosprawnych podejmujących dzia-
łalność gospodarczą oraz zatrudnionych u pracodawcy zatrudniającego co naj-
mniej 25 pracowników i osiągającego co najmniej sześcioprocentowy wskaz
nik
zatrudnienia osób niepełnosprawnych;
2) zwrot kosztów poniesionych przez pracodawcę w związku z przystosowaniem
tworzonego lub istniejącego stanowiska pracy do potrzeb wynikających z nie-
pełnosprawności, w tym kosztów rozpoznania przez służby medycyny pracy
tych potrzeb  dla osoby niepełnosprawnej bezrobotnej lub poszukującej pracy
i niepozostającej w zatrudnieniu, skierowanej do pracy przez powiatowy urząd
pracy;
6
3) możliwość otrzymania przez osobę niepełnosprawną (bezrobotną lub poszuku-
jącą pracy i niepozostającą w zatrudnieniu) pożyczki na rozpoczęcie działalno-
ści gospodarczej albo rolniczej, z możliwością częściowego jej umorzenia;
4) dofinansowanie do oprocentowania kredytu bankowego zaciągniętego przez
osobę niepełnosprawną na kontynuowanie działalności gospodarczej lub rol-
niczej;
5) finansowanie kosztów szkolenia osób niepełnosprawnych zarejestrowanych
w powiatowym urzędzie pracy jako bezrobotne lub poszukujące pracy i nie-
pozostające w zatrudnieniu oraz będących w okresie wypowiedzenia umowy
o pracę z przyczyn dotyczących pracodawcy, w celu zwiększenia ich szans na
uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia dotychczasowych kwalifikacji zawodo-
wych lub zwiększenia aktywności zawodowej;
6) możliwość otrzymania przez prowadzących zakłady pracy chronionej jednora-
zowej pożyczki w celu ochrony istniejących w zakładzie miejsc pracy dla osób
niepełnosprawnych, dofinansowania oprocentowania zaciągniętych kredytów
bankowych, refundacji zwiększonych kosztów zatrudnienia osób niepełno-
sprawnych, u których stwierdzono chorobę psychiczną, upośledzenie umysło-
we, epilepsję lub niewidomych (od 1 stycznia 2004 roku);
7) zachowanie zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych i nie-
wykorzystanych środków tego funduszu przez pracodawcę, który utracił status
zakładu pracy chronionej i osiąga wskaz
nik zatrudnienia osób niepełnospraw-
nych w wysokości co najmniej 25%;
8) obniżanie od 1 stycznia 2004 roku wpłat na Państwowy Fundusz Rehabilita-
cji Osób Niepełnosprawnych przez pracodawców dokonujących zakupu usługi
z wyłączeniem handlu lub produkcji u pracodawców zatrudniających co najmniej
25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągających
wskaz
nik zatrudnienia osób niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub
umiarkowanego stopnia niepełnosprawności w wysokości co najmniej 10%;
9) finansowanie kosztów utworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej
ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych,
samorządu terytorialnego lub z innych z
ródeł;
10) zastąpienie z dniem 1 stycznia 2004 roku wcześniej obowiązującego systemu
zwrotu podatku VAT systemem dofinansowania do wynagrodzeń pracowni-
ków niepełnosprawnych zatrudnionych na otwartym i chronionym rynku pra-
cy; dofinansowanie będzie następować ze środków Państwowego Fundusz Re-
habilitacji Osób Niepełnosprawnych, który na ten cel otrzymywać będzie dota-
cję z budżetu państwa; wysokość tego dofinansowania będzie zróżnicowana ze
względu na stopień i rodzaj niepełnosprawności zatrudnionych osób niepełno-
sprawnych, a także w zależności od podmiotu zatrudniającego;
11) współfinansowanie przez PFRON, samorząd terytorialny i inne z
ródła kosztów
utworzenia i działalności warsztatów terapii zajęciowej, przy czym od 1 stycz-
nia 2004 roku następuje sukcesywne obniżanie dofinansowania ze środków
PFRON kosztów uczestnictwa w warsztacie osób niepełnosprawnych przeby-
wających w jednostkach organizacyjnych obowiązanych do zapewnienia terapii
zajęciowej na podstawie odrębnych przepisów;
12) dofinansowanie kosztów uczestnictwa osób niepełnosprawnych w turnusach
rehabilitacyjnych;
13) dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu się
i technicznych, stosownie do indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych
oraz dofinansowanie zaopatrzenia tych osób w sprzęt rehabilitacyjny, przed-
mioty ortopedyczne i środki pomocnicze;
14) powołanie przy marszałkach województw i starostach odpowiednio wojewódz-
kich i powiatowych rad do spraw osób niepełnosprawnych, będących organami
opiniodawczo-doradczymi, w których skład wejdą m.in. przedstawiciele funk-
7
cjonujących na danym terenie organizacji pozarządowych i fundacji działają-
cych na rzecz osób niepełnosprawnych.
Ważnym uzupełnieniem ustawowych instrumentów promujących aktywizację za-
wodową i społeczną osób niepełnosprawnych są programy celowe finansowane ze
środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
8
3. Poradnictwo zawodowe
dla osób niepełnosprawnych
Zdobycie zawodu, zmiana dotychczasowych kwalifikacji jest dla osób niepełno-
sprawnych jednym z najistotniejszych elementów pozwalających na aktywne uczest-
niczenie w życiu społecznym i zawodowym. Bez wątpienia praca oddziałuje rów-
nież na poczucie zadowolenia z życia, poziom satysfakcji osobistej, pewność zwią-
zaną z zabezpieczeniem materialnym, jak również na odzyskanie poczucia społecz-
nej użyteczności.
Poradnictwo zawodowe stanowi pierwszy bardzo ważny etap rehabilitacji zawodo-
wej osób niepełnosprawnych.
Zalecenie Międzynarodowej Organizacji Pracy w sprawie poradnictwa zawodo-
wego i szkolenia zawodowego w rozwoju zasobów ludzkich z 1975 roku nakazu-
je wszystkim krajom członkowskim rozwój i szerzenie poradnictwa zawodowego,
a także programów tego poradnictwa. Zalecenie stawia sobie za cel udzielanie oso-
bom niepełnosprawnym pomocy w wyborze najwłaściwszego kierunku szkolenia
i kształcenia zawodowego lub rodzaju i formy zatrudnienia.
Polskie poradnictwo zawodowe osób niepełnosprawnych opiera się na tych samych za-
sadach i założeniach, co poradnictwo zawodowe przeznaczone dla osób pełnospraw-
nych. Jedynie procedura badawcza jest bardziej rozbudowana, gdyż musi uwzględniać
psychologiczną, zdrowotną, socjalną i zawodową sytuację osoby badanej.
Poradnictwo zawodowe stanowi zatem jeden z najważniejszych procesów instytu-
cjonalnego oddziaływania na osoby ze znacznie zmniejszoną wydolnością wysiłko-
wą i fizyczną, a także sprawnością fizyczną bądz
psychiczną, pragnące wybrać so-
bie zawód lub zmienić pracę  dlatego też powinno być zorganizowane na wysokim
i profesjonalnym poziomie.
Porad zawodowych, których celem jest udzielanie pomocy w wyborze właściwego
zawodu i rodzaju zatrudnienia osobom niepełnosprawnym, udzielają różne insty-
tucje podporządkowane resortom oświaty, zdrowia i pracy, do których należą mię-
dzy innymi: poradnie psychologiczno-pedagogiczne, urzędy pracy, wojewódzkie
przychodnie przemysłowe.
W zakresie wsparcia zawodowego osób niepełnosprawnych bezrobotnych lub po-
szukujących pracy powiatowe centra pomocy rodzinie i urzędy pracy proponują1:
1) tworzenie nowych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych,
2) udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej,
3) dofinansowanie do oprocentowania kredytu bankowego udzielonego na konty-
nuację działalności gospodarczej lub rolniczej,
4) wprowadzenie przez jednostki szkolące programów nauczania dla osób z różne-
go typu naruszeniem sprawności organizmu w zakresie narządu ruchu, wzroku,
narządu mowy, słuchu,
5) przeznaczenie środków z PFRON na rozpowszechnienie informacji wśród pra-
codawców na temat usług świadczonych przez powiatowy urząd pracy na rzecz
niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy,
6) zwiększenie środków przeznaczonych na szkolenia i przekwalifikowania osób
1
Powiatowy Urząd Pracy
niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy, pod kątem tworzo-
w A
odzi, materiały
nych miejsc pracy, ze środków PFRON, własne.
9
7) przekazanie środków na rozwój poradnictwa zawodowego dla osób niepełno-
sprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy.
System rehabilitacji zawodowej i społecznej nie jest w naszym kraju kompletny
i spójny. Istotne luki i niekonsekwencje powodują, że wiele osób spychanych jest na
dalekie peryferie życia społecznego. Brak spójnego systemu pomocy osobom nie-
pełnosprawnym sprawia, że często stają się one beneficjentami pomocy społecznej
i biorcami rent inwalidzkich.
Celem programu pomocy skierowanej do niepełnosprawnych jest stworzenie no-
woczesnego systemu wsparcia osób niepełnosprawnych i ich rodzin, który umożli-
wi prowadzenie szerokich działań edukacyjnych, rehabilitacyjnych i leczniczych.
Budowa systemu wsparcia osób niepełnosprawnych powinna odbywać się kom-
pleksowo, przy czynnym udziale wszystkich istniejących na terenie powiatów pod-
miotów zajmujących się tą problematyką. Dzięki temu będzie można w pełni wy-
korzystać ich potencjał i możliwości, a jednocześnie posiąść kompletną informację.
Do skutecznej realizacji zamierzonych celów niezbędna jest też współpraca władz
powiatowych, gminnych, organizacji pozarządowych oraz innych instytucji działa-
jących na rzecz osób niepełnosprawnych, mogących wspierać przedsięwzięcie pro-
gramu merytorycznie i finansowo.
Osoby niepełnosprawne korzystają z pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowe-
go oraz szkolenia i przekwalifikowania na zasadach określonych w Ustawie z dnia
20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy2.
Za osobę gotową do podjęcia pracy uznaje się osobę niepełnosprawną, której stan
zdrowia pozwala na podjęcie zatrudnienia co najmniej w połowie wymiaru cza-
su pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie. Osoba niepełnospraw-
na może posiadać status absolwenta, bezrobotnego albo osoby poszukującej pra-
cy. Dla uzyskania statusu bezrobotnego przez osobę niepełnosprawną istotne zna-
czenie ma z jednej strony stan jej zdrowia, umożliwiający podjęcie zatrudnienia,
a z drugiej strony okoliczność, czy nie nabyła ona, ze względu na niezdolność do
pracy, prawa do renty. Nabycie prawa do renty wyklucza bowiem możliwość uzna-
nia za bezrobotnego. Dana osoba może w takim przypadku zostać zarejestrowana
jako poszukująca pracy.
Osoba spełniająca wszystkie określone Ustawą o promocji zatrudnienia i instytu-
cjach rynku pracy przesłanki do uznania za absolwenta, bezrobotnego, poszukują-
cego pracy, uzyskuje odpowiedni status po zarejestrowaniu się we właściwym dla
miejsca zamieszkania powiatowym urzędzie pracy. Jednym z warunków zarejestro-
wania osoby niepełnosprawnej jest przedłożenie przez nią orzeczenia o niepełno-
sprawności, wydanego przez właściwy organ.
Osobie niepełnosprawnej bezrobotnej przysługują takie świadczenia, jak: zasiłek,
stypendium, świadczenie przedemerytalne na ogólnie obowiązujących zasadach
określonych w Ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.
Norma czasu pracy przewidziana dla pracowników będących osobami niepełno-
sprawnymi nie może przekroczyć 8 godzin dziennie i 40 godzin tygodniowo. Czas
pracy pracowników zaliczanych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepeł-
2
Ustawa ta znosi zapisy
nosprawności nie może przekroczyć 7 godzin dziennie i 35 godzin tygodniowo.
Ustawy z dnia 14 grudnia
Pracownikowi zaliczonemu do znacznego stopnia niepełnosprawności przysługuje
1994 roku o zatrudnieniu
dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalenda-
i przeciwdziałaniu
rzowym. bezrobociu.
10
4. Działania strukturalne państwa na
rzecz rozwoju zawodowego
osób niepełnosprawnych
4.1. Powiatowe urzędy pracy
Ustawa o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1991 roku
gwarantuje osobom upośledzonym fizycznie lub psychicznie możliwość uzyskania
porady zawodowej (na zasadach określonych w ustawie) w wyspecjalizowanych
służbach rejonowych urzędów pracy oraz w wojewódzkich ośrodkach ds. zatrud-
nienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, utworzonych w ramach wojewódz-
kich urzędów pracy (Majewski, Szczepankowska, 2004). Poradnictwo zawodowe
w urzędach pracy ma za zadanie kształtowanie przyszłości zawodowej tej grupy
bezrobotnych. Są to przeważnie osoby, które w pewnym momencie swojego życia
stały się niepełnosprawnymi i wymagają zmiany zawodu. W procesie poradnictwa
dla niepełnosprawnych ważna jest indywidualizacja i kompleksowość porady za-
wodowej, a więc uwzględnienie interdyscyplinarnych badań lekarskich, psycholo-
gicznych, pedagogicznych oraz socjalnych.
Osoba niepełnosprawna trafia do urzędu pracy zazwyczaj sama, w celu poszukiwa-
nia zatrudnienia. Po zarejestrowaniu się kierowana jest do komórki poradnictwa
zawodowego na wstępną rozmowę. Doradca zawodowy, przeprowadzając wywiad,
zapoznaje się z sytuacją zdrowotną, życiową petenta, z jego życzeniami i upodo-
baniami. Wstępnie rozpoznaje sytuację, analizując jego dokumenty (zaświadcze-
nia lekarskie, świadectwa szkolne, opinie z pracy, kwestionariusz osobowy). Drogą
rozmowy (wywiadu) doradca określa poziom jego przystosowania społecznego, sy-
tuacji rodzinnej, warunków socjalno-bytowych, potrzeb, braków i oczekiwań. Na-
stępnie niepełnosprawny jest szczegółowo informowany o możliwościach zatrud-
nienia, przy jednoczesnym uwzględnieniu ograniczeń wynikających z jego stanu
zdrowia. Jeżeli decyduje się na podjęcie proponowanej pracy, kierowany jest na
specjalistyczne badania lekarskie w celu określenia stanu wydolności i sprawności
fizycznej oraz tego, czy na danym stanowisku pracy wykonywane czynności będą
opierały się na funkcjach i sprawnościach nieuszkodzonych (Majewski, Szczepan-
kowska, 2004). Tak więc decyzja o skierowaniu osoby niepełnosprawnej do pracy
na określone stanowisko odbywa się w oparciu o diagnozę lekarską oraz o przepro-
wadzoną rozmowę doradczą z petentem.
Wiele osób niepełnosprawnych traci pracę na skutek braku kwalifikacji zawodo-
wych lub kwalifikacji potrzebnych na rynku pracy. Osoby niepełnosprawne, chcąc
utrzymać lub uzyskać pracę na otwartym rynku pracy, muszą posiadać poszukiwa-
ne i wysokie kwalifikacje zawodowe, aby skutecznie współzawodniczyć z osobami
pełnosprawnymi. Stąd konieczność udzielania pomocy doradczej osobom wyma-
gającym szkolenia i przekwalifikowania.
W procesie poradnictwa, którego celem jest pomoc w podjęciu decyzji zawodo-
wych przez osobę niepełnosprawną, konieczne staje się uświadomienie jej braku
predyspozycji psychofizycznych do danego zawodu. Istotnym elementem procedu-
11
ry doradczej jest ukierunkowanie osoby niepełnosprawnej na poznanie samego sie-
bie, aby skonfrontować tę wiedzę z istniejącymi możliwościami w obszarze dostęp-
nych zawodów. Taka konfrontacja odbywa się w procesie poradnictwa grupowe-
go, gdzie klient ma możliwość poznania siebie, a w szczególności swoich mocnych
stron, oraz wzmocnienia zaufania do swoich możliwości.
Następnym etapem jest zapoznanie petenta z informacjami na temat zawodów
i programów kształcenia oraz prostych sposobów wydobywania wyłącznie tych in-
formacji, które odpowiadają profilowi jego zainteresowań i zdolności w oparciu
o funkcje nieuszkodzone. W celu lepszego poznania klienta doradca powinien za-
poznać się także ze specjalistycznymi badaniami lekarskimi.
Zadaniem poradnictwa grupowego i indywidualnego dla osób niepełnosprawnych
jest więc pomoc klientom w osiągnięciu obiektywnej znajomości siebie oraz zwięk-
szenie umiejętności obiektywnej oceny sytuacji, w jakiej się znajdują. Efektem tego
powinno być znalezienie szkolenia pozwalającego zdobyć nowy zawód, który będzie
uwzględniał predyspozycje psychofizyczne osoby niepełnosprawnej. Ponadto wy-
brany zawód lub szkolenie powinno być zgodne z zapotrzebowaniem rynku pracy.
Następnym elementem procesu doradczego jest przekazanie klientowi wiedzy
o możliwościach dokształcania, doskonalenia w drodze szkolenia kursowego oraz
o szkołach ponadpodstawowych i warunkach nauki w tych szkołach.
Powiatowe urzędy pracy organizują wieloaspektowe formy pomocy i doradztwa
zawodowego dla osób niepełnosprawnych, między innymi szkolenia.
Ze szkolenia może skorzystać osoba niepełnosprawna spełniająca warunki okre-
ślone w Ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu, w sytuacji, gdy
brak jest możliwości zapewnienia jej odpowiedniej pracy, a odbycie szkolenia może
zwiększyć jej szansę na uzyskanie pracy.
Głównym celem organizowanych szkoleń jest zwiększenie szans osób niepełno-
sprawnych na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenie dotychczasowych umiejętno-
ści zawodowych oraz zwiększenie ich aktywności zawodowej. Są one organizowa-
ne w szczególności w przypadku, gdy osoba nie posiada kwalifikacji zawodowych
albo musi zmienić dotychczasowe kwalifikacje w związku z brakiem propozycji od-
powiedniego zatrudnienia lub w przypadku utraty zdolności do pracy w dotych-
czas wykonywanym zawodzie.
Osobę niepełnosprawną kieruje na odpowiednie szkolenie kierownik powiatowe-
go urzędu pracy z własnej inicjatywy lub na podstawie wskazań zawartych w orze-
czeniu właściwego organu. Może on również skierować osobę niepełnosprawną na
szkolenie wybrane przez nią, pod warunkiem, że uprawdopodobnione zostanie, że
szkolenie to zapewni uzyskanie pracy.
O skierowanie na szkolenie może ubiegać się osoba niepełnosprawna bezrobotna lub
poszukująca pracy, niepozostająca w zatrudnieniu, zarejestrowana w powiatowym
urzędzie pracy, jeżeli spełnia co najmniej jeden z niżej wymienionych warunków:
1) nie posiada kwalifikacji zawodowych,
2) w związku z brakiem propozycji odpowiedniego zatrudnienia konieczna jest
zmiana jej kwalifikacji,
3) utraciła zdolność do pracy w dotychczas wykonywanym zawodzie.
Osoby spełniające wyżej wymienione warunki zobowiązane są do:
1) złożenia dokładnie wypełnionego wniosku (wraz z opinią lekarską oraz opinią
doradcy zawodowego),
2) złożenia uprawdopodobnienia od pracodawcy o zatrudnieniu lub
3) złożenia oświadczenia o zamiarze rozpoczęcia własnej działalności gospodar-
czej (z uzasadnieniem).
12
Po wyrażeniu zgody na szkolenie przez kierownika urzędu następuje podpisanie
skierowania na szkolenie. Osobom skierowanym na szkolenie przysługuje dodatek
szkoleniowy (lub stypendium szkoleniowe dla absolwentów) w okresie odbywania
tego szkolenia.
Osoby niepełnosprawne kierowane są również do zakładów pracy chronionej. Ce-
lem zakładu pracy chronionej jest zapewnienie osobom niepełnosprawnym, które
nie kwalifikują się do podjęcia zatrudnienia w ramach otwartego rynku pracy, od-
powiedniej dla nich pracy oraz opieki medycznej i rehabilitacyjnej.
Osoba niepełnosprawna, która jest zarejestrowana w powiatowym urzędzie pracy
jako bezrobotna lub poszukująca pracy i niepozostająca w zatrudnieniu może rów-
nież otrzymać pożyczkę na rozpoczęcie działalności gospodarczej lub rolniczej. Po-
życzki dla osób niepełnosprawnych udzielane są ze środków Państwowego Fundu-
szu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
PFRON przeznaczony jest na finansowanie działań mających na celu aktywizację
zawodową osób niepełnosprawnych oraz ich rehabilitację zawodową i społeczną.
4.2. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne
Początki idei opieki psychologicznej nad dziećmi i młodzieżą na ziemiach polskich
sięgają przełomu XIX i XX wieku. Początkowo funkcjonowały dwa rodzaje po-
radni:
1) psychologiczne, które miały pomagać młodzieży kończącej szkołę w wyborze za-
wodu lub dalszego kierunku kształcenia,
2) społeczno-wychowawcze  z ukierunkowaniem pracy na sprawowanie opieki
nad dziećmi i młodzieżą ze środowisk szczególnie zaniedbanych, trudnych wy-
chowawczo.
Połączenie zakresów działań tych dwóch poradni, integracja poradnictwa zawodo-
wego i wychowawczego spowodowały powstanie nowego modelu placówki, tj. po-
radni wychowawczo-zawodowej. Tego typu placówki funkcjonowały do roku 1993.
Zmiany, jakie przyniosły z sobą lata osiemdziesiąte i początek lat dziewięćdziesią-
tych XX wieku, wyraz
nie wskazały na konieczność przeprowadzenia reorganizacji
systemu poradnictwa. Rozporządzeniem MEN z dnia 11 czerwca 1993 roku po-
wołane zostały do życia poradnie psychologiczno-pedagogiczne oraz inne poradnie
specjalistyczne. Profesjonalnego wsparcia wymienionym poradniom udziela Cen-
trum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN.
Szczegółowa charakterystyka zadań poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego
zawarta jest w ramowym statucie publicznej poradni psychologiczno-pedagogicz-
nej, w tym publicznej poradni specjalistycznej, zawartym w Rozporządzeniu Mini-
stra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 grudnia 2002 roku, oraz w Rozporzą-
dzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 stycznia 2003 roku w spra-
wie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w pu-
blicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.
W dokumencie tym określono, że poradnie specjalistyczne mają realizować swoje
zadania przez prowadzenie działalności diagnostycznej, terapeutycznej, doradczej
oraz profilaktycznej w środowisku wychowującym, a w szczególności:
1) w zakresie diagnozy  prowadzić badania dzieci zgłaszających się do poradni,
dokonywać diagnozy potrzeb edukacyjnych, odchyleń i zaburzeń rozwojowych
dzieci i młodzieży, kwalifikować do odpowiednich form pomocy psychologicz-
13
no-pedagogicznej, profilaktyczno-wychowawczej, opieki, kształcenia specjalne-
go i resocjalizacji,
2) w zakresie terapii  prowadzić różnego rodzaju formy terapii psychologicznej,
pedagogicznej i społecznej w stosunku do dzieci i młodzieży, inspirować dzia-
łalność terapeutyczną w szkołach i innych placówkach, udzielać konsultacji i in-
nych form pomocy merytorycznej w tym zakresie,
3) w zakresie doradztwa  prowadzić doradztwo psychologiczne i pedagogicz-
ne dla dzieci i młodzieży, rodziców i nauczycieli oraz kształtować u młodzieży
umiejętność racjonalnego wyboru kierunku kształcenia i zawodu,
4) w zakresie profilaktyki zaburzeń rozwojowych i trudności wychowawczych
 wspierać rodzinę i szkołę, popularyzować wiedzę psychologiczną i pedago-
giczną, rozw3
ać umiejętności wychowawcze, inicjować różnorodne formy pracy
wychowawczej w środowisku szkolnym i pozaszkolnym dziecka.
Jak podaje  Biuletyn Informacyjny MEN (1993: 7), do zadań poradni należy:
1) zapewnienie specjalistycznej pomocy uczniom w podejmowaniu optymalnych de-
cyzji w zakresie prawidłowego wyboru zawodu i kierunku dalszego kształcenia,
2) kształtowanie u młodzieży aktywnej postawy wobec swojego życia zawodowego,
3) uświadamianie uczniom konieczności konfrontowania swoich predyspozycji
psychofizycznych, potrzeb i wartości z obiektywnymi wymaganiami stawiany-
mi przez zawody i rynek pracy,
4) udzielanie pomocy specjalistycznej szkołom w prowadzeniu orientacji szkolno-
-zawodowej.
Mimo że doradcy zawodu pracujący w poradni uczestniczą w końcowym etapie
orientacji i poradnictwa zawodowego, ich rola jest bardzo duża. Zajmują się oni
głównie:
1) indywidualnym poradnictwem zawodowym,
2) badaniem przydatności zawodowej i szkolnej uczniów (głównie z przeciwwska-
zaniami do wyboru zawodu),
3) poradnictwem grupowym (warsztaty wyboru drogi życiowej, wykłady, odczy-
ty, prelekcje),
4) przekazywaniem informacji o rynku pracy, zawodach, szkołach, egzaminach
wstępnych uczniom, nauczycielom i rodzicom.
W ciągu ostatnich lat działalność poradni psychologiczno-pedagogicznych bardzo
się zmieniła. Dawniej pedagodzy, psycholodzy pracowali głównie w poradnianych
gabinetach, przyjmując dzieci zgłoszone przez szkołę, rodziców lub lekarza. Wa-
chlarz proponowanych usług był ograniczony. Dzisiaj szeroko zakrojone działa-
nia poradni powodują wzrost popularności tych placówek w środowisku, o czym
świadczy zwiększająca się z roku na rok liczba zgłaszanych dzieci, a także widoczne
duże zapotrzebowanie szkół i rodziców na różne formy ich działalności.
W ofercie każdej poradni znajdują się propozycje z zakresu (Wojtasik, 1997: 110 111):
1) profilaktyki wychowawczej,
2) diagnozy i terapii psychologicznej, pedagogicznej, logopedycznej, psychoterapii,
3) wczesnej interwencji w stosunku do dzieci z ryzyka rozwojowego,
4) stymulacji twórczego myślenia,
5) socjoterapii,
6) pomocy w wyborze kierunku kształcenia i zawodu dla uczniów niepełnospraw-
nych, z  konfliktem życzeń i przejawiających trudności decyzyjne.
Ważną rolę w poradnictwie pełni w dalszym ciągu diagnoza i orzecznictwo
 szczególnie w odniesieniu do osób niepełnosprawnych oraz uczniów ostatnich
klas szkół specjalnych. Młodzież uzależniona od różnych ograniczeń zdrowotnych,
intelektualnych nie może swobodnie dokonywać wyboru zawodu. Pomoc specjali-
stów w ich przypadku jest niezbędna, a poradnie psychologiczno-pedagogiczne są
w stanie zapewnić im taką pomoc.
14
Istotną sprawą w poradnictwie zawodowym jest udostępnianie jednostce informa-
cji o możliwych do wyboru zawodach, informacji o sobie samym oraz o sposobach
poruszania się na rynku pracy.
W ostatnich latach dla potrzeb poradni psychologiczno-pedagogicznych, centrów
informacji zawodowej i urzędów pracy opracowane zostały tzw. charakterystyki za-
wodowe, które są usystematyzowanym zbiorem informacji dobranych według przy-
jętych kryteriów i ujętych w określoną strukturę. Warto wspomnieć także o zna-
nych już pracownikom poradni psychologiczno-pedagogicznych  teczkach informa-
cji o zawodach , skierowanych do uczniów pragnących zdobyć orientację w  świe-
cie zawodów . Język i forma tej pomocy jest dostosowana do wieku odbiorców.
 Teczki te mają dużą wartość informacyjną i stanowią doskonałe uzupełnienie in-
nych, wcześniej omawianych propozycji w dziale poradnictwa zawodowego.
W dobie reformy systemu edukacji oraz wysuwania propozycji zmian programo-
wych, systemowych i strukturalnych szkolnictwa, poradnictwo zawodowe coraz
pewniej znajduje właściwe sobie miejsca w szkole.
Obecne zagrożenie bezrobociem absolwentów różnych typów szkół powoduje, że
problemy poradnictwa zawodowego, w szczególności w odniesieniu do uczniów
i młodzieży niepełnosprawnej, muszą być rozwiązane, czemu sprzyja nowo powo-
łany zawód szkolnego doradcy zawodowego.
3
Ustawą tą zmienia się:
Trudno podsumować złożoną sytuację zawodową osób niepełnosprawnych w na- Ustawę z dnia 26 lipca
1991 roku o podatku do-
szym kraju. Z uwagi na bardzo szeroki zakres omawianych treści, materiał ten jest
chodowym od osób fizycz-
jedynie próbą uporządkowania podstawowych aspektów problemu i przyczynkiem
nych, Ustawę z dnia
do dalszych samodzielnych refleksji.
15 lutego 1992 roku o po-
datku dochodowym od
Starałam się wykazać, że na poziomie państwa wypracowano już narzędzia pomo-
osób prawnych, Ustawę
cy niepełnosprawnym w ich trudnej sytuacji życiowej i zawodowej (patrz tabela 1),
z dnia 8 stycznia 1993 ro-
jednakże instrumenty te są jeszcze dalece niewystarczające.
ku o podatku od towa-
rów i usług oraz o podat-
Wyraz
ną próbą dostosowania polskich rozwiązań legislacyjnych dotyczących osób
ku akcyzowym, Ustawę
niepełnosprawnych do prawa un3
nego jest Ustawa z dnia 5 grudnia 2002 roku o zmia-
z dnia 20 czerwca 1997
nie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnospraw- roku  Prawo o ruchu
drogowym, Ustawę z dnia
nych oraz o zmianie niektórych innych ustaw3. Wtórują jej zmiany proponowane przez
17 grudnia 2001 roku
rząd w programie uporządkowania i ograniczenia wydatków publicznych w kwe-
o zmianie Ustawy o fun-
stiach socjalnych. Obydwa akty budzą wiele kontrowersji i obaw społecznych. Po-
duszu alimentacyjnym,
dobnie zresztą jak poprzedni system, wprowadzony przez Ustawę z dnia 27 sierp-
Ustawy o zasiłkach ro-
nia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej, społecznej i zatrudnianiu osób niepełno- dzinnych, pielęgnacyjnych
i wychowawczych i Usta-
sprawnych, który w latach 1999 2009 pod wpływem lobbingu lub na zamówienie
wy o świadczeniach pie-
polityczne nowelizowano aż 18 razy (ostatnia nowelizacja wzbudziła zainteresowa-
niężnych z ubezpiecze-
nie zaledwie garstki parlamentarzystów).
nia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa,
Należy mieć nadzieję, że zmiany, które muszą nastąpić, będą tym razem szły w kie-
Ustawę z dnia 17 grudnia
runku wyraz
nej trwałej poprawy sytuacji niepełnosprawnych i sprawią, że narzę-
2001 roku o zmianie Usta-
dzia wypracowane na podstawie un3
nych standardów nie będą martwymi zapisa-
wy o pomocy społecz-
mi, świadczącymi jedynie o dobrych intencjach polskich legislatorów.
nej, Ustawy o planowaniu
rodziny, ochronie płodu
ludzkiego i warunkach do-
puszczalności przerywania
ciąży, Ustawy o rehabilita-
cji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych, Usta-
wy o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz Ustawy
o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
15
Tabela 1
Schemat struktury systemu
rehabilitacji zawodowej
i społecznej osób
niepełnosprawnych
Szczebel Administracja rządowa Administracja Inne Podmioty Organizacje
samorządowa instytucje gospodarcze środowiskowe
Centralny Minister gospodarki, pracy
i polityki społecznej
Organizacje
Pełnomocnik rządu
PFRON samorządu
do spraw osób
gospodarczego
niepełnosprawnych
Organizacje związków
Krajowy Urząd Pracy
zawodowych
Województwo Wojewoda
Marszałek
Województwa
Oddziały
PFRON
Samorząd
Wojewódzki zespół ds.
województwa
orzekania o stopniu niepeł-
nosprawności
Powiat Powiatowe Zakłady pracy
Organizacje
centrum pomocy chronionej
pracodawców
rodzinie
Warsztaty
terapii
zajęciowej
Organizacje
Zakłady
Powiatowy urząd
pozarządowe
aktywizacji
pracy
zawodowej
Firmy na
otwartym
rynku pracy
y
ródło: Barczyński, 2001: 61.
16
Bibliografia
1. Balcerzak-Paradowska B., 2002: Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce,
Warszawa.
2. Barczyński A., 2001: Struktura systemu rehabilitacji społecznej i zawodowej
osób niepełnosprawnych, [w:] Barczyński A., Zakłady pracy chronionej w pol-
skim systemie rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych, Warszawa.
3. Barczyński A., 2004: Praca i rehabilitacja osób niepełnosprawnych w Polsce,
 Polityka Społeczna , nr 9.
4. Bednarczyk H., Figurski J., Żurek M., 2005: Pedagogika pracy. Doradztwo za-
wodowe, Radom.
5. Bokszański Z., 2001: Stereotypy a kultura, Wrocław.
6. Ekspertyza Komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka PAN dotycząca sy-
tuacji ludzi niepełnosprawnych i rehabilitacji, 1978.
7. Frąckiewicz L., 2002: Postawy wobec niepełnosprawności, Katowice.
8. Gałęziak J., 2004: Osoby niepełnosprawne na rynku pracy UE, Warszawa.
9. Golinowska S., 2001: Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Pol-
sce i innych krajach UE, Warszawa.
10. Golinowska S., 2004: Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ocena
działań instytucji, Warszawa.
11. Gwiazdowicz A., 2003: Kierunki polityki państwa wobec osób niepełnospraw-
nych w zakresie zatrudnienia i rehabilitacji zawodowej, Ogólnopolska Konfe-
rencja Naukowa  Polskie doświadczenia w rehabilitacji i zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych , Warszawa.
12. Informator osoby niepełnosprawnej, 2007: PFRON, Warszawa.
13. Krzeszewska B., 1986: Pedagogiczne kształcenie w zakresie orientacji zawodo-
wej, Warszawa.
14. Lokalna polityka rynku pracy na przykładzie województwa łódzkiego, 1995:
(red.) S. Borkowska, P. Bohdziewicz, A
ódz
.
15. Majewski T., 1995: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Warszawa.
16. Majewski T., 2004: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych, Warszawa.
17. Majewski T., Szczepankowska B., 2004: Rehabilitacja zawodowa osób niepeł-
nosprawnych,  Zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego , wyd.
2, zeszyt 10.
18. Niepełnosprawni a praca, 2004: (red.) L. Frąckiewicz, W. Koczur, Katowice.
19. Opioła D., 2001: Promocja osób niepełnosprawnych na rynku pracy, A
ódz
.
20. Pilch T., 1997: Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie,
Wrocław.
21. Podolska-Filipowicz B., 1996: Podstawy zawodoznawstwa, orientacji i porad-
nictwa zawodowego, Bydgoszcz.
22. Przewodnik po zawodach, t. II, 2003: Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Poli-
tyki Społecznej, Warszawa.
23. Rozporządzenie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji z dnia 27 czerwca 1996 roku
w sprawie opłat abonamentowych za używanie odbiorników radiofonicznych
i telewizyjnych (DzU nr 82, poz. 383 z póz
n. zm.).
24. Rozporządzenie Ministra A
ączności z dnia 21 paz
dziernika 1996 roku w spra-
wie określenia dostępu osób niepełnosprawnych do świadczeń usług pocz-
towych lub telekomunikacyjnych o charakterze powszechnym (DzU nr 127,
poz. 598 z póz
n. zm.).
17
25. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 25 czerwca 1998 roku
w sprawie trybu i szczegółowych zasad postępowania dotyczącego zwrotu ze
środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych kosz-
tów poniesionych przez pracodawców w związku z zatrudnianiem osób niepeł-
nosprawnych (DzU nr 86, poz. 548).
26. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 grudnia 1998 roku
w sprawie wysokości częściowej odpłatności ubezpieczonego za koszty wyży-
wienia i zakwaterowania w sanatorium uzdrowiskowym (DzU nr 166, poz.
1263 z póz
n. zm.).
27. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 10 paz
dziernika 2001 roku sprawie
szczegółowego wykazu przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych
i leczniczych środków technicznych, wysokości udziału własnego ubezpieczo-
nego w cenie ich nabycia, podstawowych kryteriów ich przyznawania, okre-
sów użytkowania, a także przedmiotów ortopedycznych podlegających napra-
wie (DzU nr 121, poz. 1314).
28. Sarzyńska E., 2007: Doradca zawodowy w środowisku bezrobotnych, Lublin.
29. Sękowska Z., 1998: Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa.
30. Tadeusiewicz G., Stolińska-Pobralska N., 2003: Doradztwo zawodowe dla osób
niepełnosprawnych, A
ódz
.
31. Uchwała nr 475 Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 roku  Karta Praw Osób Nie-
pełnosprawnych (MP nr 50, poz. 475).
32. Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 roku o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowisko-
wym (DzU nr 23, poz. 150 z póz
n. zm.).
33. Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku  Kodeks pracy (DzU z 1998 r. nr 21,
poz. 94 z póz
n. zm.).
34. Ustawa z dnia 12 czerwca 1975 roku o świadczeniach z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (DzU z 1983 r. nr 30, poz. 144 z póz
n. zm.).
35. Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 roku o podatkach i opłatach lokalnych (DzU nr 9,
poz. 31 z póz
n. zm.).
36. Ustawa z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych
(DzU z 2000 r. nr 14, poz. 176 z póz
n. zm.).
37. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1991 roku o zakładach opieki zdrowotnej (DzU nr 91,
poz. 408 z póz
n. zm.).
38. Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty (DzU z 1996 r. nr 67,
poz. 329 z póz
n. zm.).
39. Ustawa z dnia 20 czerwca 1992 roku o uprawnieniach do bezpłatnych i ulgo-
wych przejazdów środkami publicznego transportu zbiorowego (DzU nr 54,
poz. 254 z póz
n. zm.).
40. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (DzU nr 111,
poz. 535 z póz
n. zm.).
41. Ustawa z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym
(DzU nr 28, poz. 153 z póz
n. zm.).
42. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 roku  Prawo o ruchu drogowym (DzU nr 98,
poz. 602 z póz
n. zm.).
43. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz
zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (DzU nr 123, poz. 776 z póz
n. zm.).
44. Ustawa z dnia 13 paz
dziernika 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych
(DzU nr 137, poz. 887 z póz
n. zm.).
45. Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych (DzU nr 162, poz. 1118 z póz
n. zm.).
46. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpie-
czenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (DzU nr 60, poz. 636
z póz
n. zm.).
47. Ustawa z dnia 21 czerwca 2001 roku o dodatkach mieszkaniowych (DzU nr 71,
poz. 734).
18
48. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (DzU nr 64 poz. 593).
49. Ustawa z 20 kwietnia 2004 roku o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy (DzU nr 99, poz. 1001).
50. Wapiennik E., Piotrowicz R., 2003: Niepełnosprawni w środowisku lokalnym,
A
ódz
.
51. Wichniak A., 1994: Poradnictwo zawodowe i pośrednictwo pracy dla osób nie-
pełnosprawnych,  Rynek Pracy , nr 11/12.
52. Wojtasik B., 1997: Warsztat doradcy zawodu, Warszawa.
53. Zachorowska A., 1996: Przesłanki i narzędzia polityki zatrudnienia, Częstochowa.
19