Opracował: Dr Mirosław Geise
3. Analiza produkcji i kosztów w przedsiębiorstwie
Spis treści
1. Krótkookresowa a długookresowa teoria produkcji .................................. 2
2. Analiza kosztów produkcji ........................................................................ 5
3. Pojęcie zysku rachunkowego i ekonomicznego ........................................ 7
1
1. Krótkookresowa a długookresowa teoria produkcji
Produkcja jest świadomym procesem oddziaływania człowieka (zespołu ludzi) na
zgromadzone zasoby w celu wytworzenia określonego produktu. Produkcja polega na
łączeniu różnych czynników produkcji w celu uzyskania określonej ilości produktów.
Zależność między wielkością produkcji a nakładami czynników produkcji określa się w
literaturze mianem funkcji produkcji1, którą można zapisać w następujący sposób:
Produkt całkowity = f (Nakład ziemi, nakład kapitału, nakład pracy).
W analizie funkcji produkcji wyróżnia się stałe czynniki produkcji oraz czynniki
zmienne. Stałymi czynnikami produkcji są te, których nakładów nie można zwiększyć
w danym czasie. Do nich zalicza siÄ™ technologie, budynki, hale fabryczne. Natomiast
zmienne czynniki produkcji to takie, których wielkość może zwiększyć w danym czasie.
Wśród nich występują zakupy materiałów, surowców, dodatkowej energii oraz pracy
człowieka. Wydzielenie stałych i zmiennych czynników produkcji jest konieczne do
wprowadzenia krótkookresowej i długookresowej teorii produkcji. W krótkookresowej
teorii przynajmniej jeden czynnik wyjaśniający zmiany skali produkcji jest stały, a w
teorii długookresowej wszystkie czynniki są zmienne. Tak więc, w krótkim czasie
zmianie ulegają tylko nakłady czynnika zmiennego, a w długim okresie wzrastają
nakłady czynnika zmiennego i stałego2.
W krótkookresowej teorii produkcji działa prawo malejących przychodów, które
stanowi, iż od pewnej wielkości nakładu czynnika zmiennego jego produktywność
krańcowa maleje (ceteris paribus). W celu szczegółowego opisania krótkookresowej
teorii produkcji należy wprowadzić i wyjaśnić pojęcia: produkt całkowity, przeciętny i
krańcowy.
a) Produkt całkowity można przedstawić w formie graficznej jako krzywa produkcji
całkowitej. Krzywa ta prezentuje zmiany wielkości produkcji całkowitej oraz zmiany
nakładów czynnika zmiennego.
b) Produkt przeciętny otrzymujemy dzieląc produkt całkowity przez ilość
zaangażowanych czynników zmiennych.
1
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
2
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
2
c) Produkt krańcowy (marginalny) jest to przyrost produkcji całkowitej wywołany
wzrostem nakładu o jednostkę czynnika zmiennego3.
Przykład wyjaśniający krótkookresową funkcję produkcji
Przedmiotem analizy jest przedsiębiorstwo ABC wydobywające gaz łupkowy. Firma
posiada stałe nakłady kapitału (technologie) oraz zmienne nakłady czynnika pracy.
Początkowo zatrudnienie dodatkowego pracownika daje przyrosty produkcji, rośnie
produkt całkowity. Równolegle rośnie produkt krańcowy i przeciętny, z tym że
krańcowy początkowo rośnie szybciej niż przeciętny, gdyż zatrudniani pracownicy dają
więcej niż proporcjonalny przyrosty produkcji.
Z kolei zatrudnianie następnych pracowników powoduje, iż produkt całkowity rośnie
ale coraz wolniej osiągając w pewnym momencie maksimum. Po osiągnięciu tego
punktu następuje szybki spadek produktu krańcowego  zaczyna działać prawo
malejących przychodów. W tym czasie spada również produkt przeciętny, z tym że
jego spadek jest wolniejszy niż produktu krańcowego. Zatrudnianie następnych
pracowników prowadzi w końcu do spadku produktu całkowitego i przeciętnego.
Produkt krańcowy w tych warunkach osiąga wartości ujemne.
Produkt całkowity, przeciętny a marginalny
Nakład Produkt Produkt Produkt
czynnika całkowity przeciętny krańcowy
zmiennego (w mln (w mln (w mln
m3) m3) m3)
0 0 - -
1 8 8 8
2 20 10 12
3 36 12 16
4 54 13,5 18
5 62 12,4 8
6 67 11,2 5
7 67 9,57 0
8 54 6,75 -13
y
ródło: Opracowanie własne
3
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
3
Produkt całkowity, przeciętny a marginalny
70
60
50
40
30
20
10
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8
-10
-20
Pc Pp Pk
y
ródło: opracowanie własne
Opis wykresu:
ð W przedsiÄ™biorstwie wyróżnia siÄ™ trzy etapy procesu produkcji.
ð Etap I : w miarÄ™ wzrostu nakÅ‚adu czynnika zmiennego roÅ›nie wielkość produkcji
całkowitej, ale również rośnie produkcja przeciętna i krańcowa. Produkcja przeciętna
osiąga maksimum. W całym okresie produkt marginalny jest większy od przeciętnego.
Na wykresie temu etapowi odpowiada przedział na osi odciętych od 0 do 4 jednostek
czynnika zmiennego (zatrudnienia).
ð Etap II : Produkcja caÅ‚kowita roÅ›nie osiÄ…gajÄ…c maksimum. Natomiast produkcja
przeciętna i krańcowa spada. Produkt marginalny w całym okresie jest mniejszy od
przeciętnego. Na wykresie temu etapowi odpowiada przedział na osi odciętych od 5 do
7 jednostek czynnika zmiennego (zatrudnienia).
ð Etap III : Produkcja caÅ‚kowita spada i produkt marginalny osiÄ…ga wartoÅ›ci ujemne. Na
wykresie moment ten znajduje siÄ™ dla 8 jednostek czynnika zmiennego
(zatrudnienia) .
ð Optymalna wielkość produkcji dla przedsiÄ™biorstwa znajduje siÄ™ w etapie II.
W długim okresie wszystkie czynniki produkcji się zmieniają. Przedsiębiorstwo
podejmuje decyzje strategiczne, wśród których występują: wybór lokalizacji produkcji,
czy wybór technik wytwarzania. Zwiększenie nakładów czynników produkcji podnosi
rozmiary produkcji. Tempo wzrostu produkcji zależy od tzw. efektów skali. Wyróżnia
się trzy efekty skali: stałe, rosnące i malejące. W pierwszym wypadku rozmiary
produkcji powiększają się w takim samym tempie, jak nakłady czynników produkcji, w
drugim, relatywny wzrost rozmiarów produkcji jest większy od relatywnego wzrostu
4
nakładów czynników produkcji, a trzecim rozmiary produkcji rosną wolniej niż nakłady
czynników4.
2. Analiza kosztów produkcji
Koszty produkcji są to konieczne nakłady, o charakterze pieniężnym, ponoszone w
przedsiębiorstwie, ściśle powiązane z efektami jego działalności. Koszty produkcji są
ewidencjonowane w rachunkowości przedsiębiorstwa, z tego względu nazywa się je
często kosztami rachunkowymi. Obok nich wyróżnia się w literaturze koszty
ekonomiczne, które obejmują zarówno koszty rachunkowe jak i alternatywne. Koszty
alternatywne są to koszty utraconych korzyści (wyjaśnienie w pierwszej części
opracowania).
Do kosztów alternatywnych zalicza się często część zysku przedsiębiorstwa.
Przedsiębiorca angażuje swoje umiejętności w określony rodzaj działalności.
Przedsiębiorczość obok kapitału, pracy i ziemi, można traktować jako czwarty czynnik
produkcji. Z tego względu część zysku jest naturalną zapłatą za wkład talentu
organizatorskiego dla przedsiębiorcy. Jest to zysk normalny5.
Koszty rachunkowe można podzielić na koszty stałe i koszty zmienne. Koszty stałe
(Ks) to takie koszty, których wielkość w zasadzie nie zmienia się przy zmianie
rozmiarów produkcji (np. koszty utrzymania administracji przedsiębiorstwa,
amortyzacja, kary płacone przez przedsiębiorstwo z tytułu przeterminowanych
zobowiązań wobec dostawców i banków). Koszty zmienne (Kz) natomiast to koszty,
które zmieniają się wraz ze zmianami rozmiarów produkcji (np. płace pracowników
produkcyjnych, koszty zakupu surowców). Jeśli rozmiary produkcji rosną to płace
pracowników produkcyjnych rosną, gdy produkcja maleje ich płace też maleją. Suma
kosztów stałych i zmiennych nazywa się kosztem całkowitym, a ich relacja do
wielkości produkcji określana jest kosztem przeciętnym. W analizie kosztów
wprowadza się pojęcie kosztu krańcowego, który jest zmianą kosztu całkowitego
wynikającą ze zmiany produkcji o dodatkową jednostkę6.
4
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
5
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
6
R. Milewski, E. Kwiatkowski, Podstawy ekonomii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
5
Koszty rachunkowe można podzielić również na koszty bezpośrednie i pośrednie.
Koszty bezpośrednie można rozliczyć na jednostkę produktu w oparciu o dokumenty
księgowe znajdujące się w przedsiębiorstwie. Do takich kosztów zalicza się między
innymi koszty zużycia materiałów bezpośrednich, koszty robocizny bezpośredniej, a
także koszty zużycia energii w procesie produkcyjnym. Natomiast rozliczenie kosztów
pośrednich na jednostkę produktu wymaga stosowania kluczy kalkulacyjnych. Do tych
kosztów zaliczamy między innymi koszty ogólnozakładowe, koszty zarządu i koszty
administracyjne.
Przykład wyjaśniający kształtowanie się kosztów całkowitych, przeciętnych i
krańcowych.
W pewnym przedsiębiorstwie zajmującym się produkcją jachtów dalekomorskich
rozkład kosztów stałych i zmiennych przedstawia się następująco (patrz tabela
poniżej).
Koszty całkowite, przeciętne, a krańcowe
Koszt Koszt Koszt Koszt Koszt
Wielkość stały zmienny Koszt stały zmienny całkowity Koszt
produkcj całkowit całkowit całkowit przeciętn przeciętn przeciętn krańcow
i y y y y y y y
0 10 0 10 - - - -
1 10 11 21 10 11 21 11
2 10 18 28 5 9 14 7
3 10 22 32 3,3 7,3 10,6 4
4 10 24 34 2,5 6 8,5 2
5 10 25 35 2 5 7 1
6 10 26 36 1,6 4,3 5,9 1
7 10 28 38 1,4 4 5,4 2
8 10 32 42 1,2 4 5,2 4
9 10 39 49 1,1 4,3 5,4 7
y
ródło: Opracowanie własne
Koszty stałe wynoszą dla każdej wielkości produkcji 10 mln PLN, a zmienne rosną wraz
ze wzrostem produkcji. Wyznacz optymalną wielkość produkcji dla tego
przedsiębiorstwa.
6
Koszty całkowite, przeciętne, a krańcowe
20
15
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Koszt zmienny przeciętny -
Koszt całkowity przeciętny -
Koszt krańcowy -
y
ródło: Opracowanie własne
Opis wykresu:
ð Można wyróżnić trzy etapy w ksztaÅ‚towaniu siÄ™ kosztów w przedsiÄ™biorstwie
ð Etap I : Wszystkie koszty spadajÄ…
ð Etap II : Koszty kraÅ„cowe rosnÄ…, przecinajÄ…c koszt zmienny przeciÄ™tny, który
przestaje spadać. Koszt całkowity przeciętny nadal spada osiągając minimum. W
punkcie minimum krzywa kosztu krańcowego przecina się z krzywą kosztu
całkowitego przeciętnego.
ð Etap III : Wszystkie koszty w przedsiÄ™biorstwie rosnÄ….
ð PrzedsiÄ™biorca bÄ™dzie zmierzaÅ‚ do pozostania w etapie drugim.
3. Pojęcie zysku rachunkowego i ekonomicznego
Zysk rachunkowy powstaje w wyniku porównania przychodów całkowitych i kosztów
całkowitych (rachunkowych). W punkcie 5 opracowania został szczegółowy opisany
sposób obliczania tej kategorii ekonomicznej. Natomiast zysk ekonomiczny jest różnicą
przychodów całkowitych i kosztów ekonomicznych. Ta wielkość ekonomiczna jest
zawsze mniejsza od zysku rachunkowego. Przedsiębiorca angażując swoje kapitały w
określony rodzaj działalności gospodarczej rezygnuje automatycznie z innej
działalności, która również przyniosłaby mu określone zyski rachunkowe. Niezgodność
zysku rachunkowego z zyskiem ekonomicznym może prowadzić do takiej sytuacji, w
7
której przedsiębiorca uzyskuje określoną wartość zysku rachunkowego, a w tym
samym czasie, na skutek wysokiego kosztu alternatywnego, osiÄ…ga stratÄ™
ekonomiczną, przychody całkowite nie pokrywają kosztów ekonomicznych. W tej
sytuacji przedsiębiorca powinien zmienić rodzaj prowadzonej działalności
gospodarczej7.
7
M. Rekowski, Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 2002.
8