Ideał człowieka i obywatela w literaturze staropolskiej
Stosunek człowieka do świata zmieniał się na przestrzeni wieków. Na
kształtowanie się ludzkich poglądów miały ( i nadal mają ) wpływ wiele
czynników. Poszczególne epoki oraz literatura i sztuka tworzona w czasie ich
trwania odwzorowują różne światopoglądy. To właśnie one kształtowały charaktery
ludzkie, tworzyły wzorce do naśladowania. Poszczególne epoki budowały swoje
ideologie na zasadzie przeciwieństwa do poprzedniej epoki, często bazując na
epoce wcześniejszej niż poprzedzająca.





Ś R E D N I O W I E C Z E
Cechą charakterystyczną średniowiecza był teocentryzm, który oznacza
umieszczenie w centrum kultury, literatury, sztuki i filozofii Boga, był On
najwyższą wartością. Wszystkie dziedziny życia znajdowały się pod wpływem
światopoglądu religijnego, więc motywy rozwijane w sztuce najczęściej
nawiązywały do Biblii lub działalności kościelnej. Utwory te bezpośrednio
wpływały na czytelnika, przedstawiając, wręcz podstawiając mu postacie godne
naśladowania, bądź też potępienia, wskazywały konkretne wzorce i ideały
prowadzące do świętości.


Największym ideałem w średniowieczu był święty, a w pierwszych wiekach
średniowiecza najlepiej było jak był to święty - asceta. Bardzo popularna była
filozofia świętego Augustyna, który propagował prymat wiary nad rozumem.
Filozofia ta umieszczała człowieka na granicy bytów między aniołami i
zwierzętami. Osoba ludzka jest wewnętrznie rozdarta, ponieważ istnieje w niej
konflikt między dobrem i złem, między duszą a ciałem. Augustyn szczęście
widział w medytacji, w poznaniu Boga i własnej duszy.
Nieco inna jest filozofia świętego Tomasza z Akwinu. Pod wpływem tej filozofii
w XIII wieku nastąpił przełom w światopoglądzie ludzi średniowiecza, ich stylu
życia. Głosił harmonię, rozumny ład świata, strukturę stworzoną przez Boga, w
której każdy element ma swoje miejsce ( pojęcie drabiny bytów ). Najważniejsze
w tej filozofii jest przezwyciężenie, przełamanie dualizmu ciała i duszy.
Inną filozofię stworzył św. Franciszek, a jej głónymi założeniami były miłość,
radość i ubóstwo. Miłość jest podstawą wiary, jest to miłość do każdej żywej
istoty jako do brata i siostry. Twierdził, że człowiek tylko wtedy jest wolny i
szczęśliwy, gdy posiada tylko tyle ile jest mu potrzebne do życia. Ktoś kto ma
majątek martwi się o niego, jest jego niewolnikiem. Życie św. Franciszka i jego
towarzyszy poznano na podstawie anonimowego dzieła pt. : Kwiatki św.
Franciszka.
W literaturze ze świętym spotykamy się na przykład w Legendzie o świętym
Aleksym. Bohater po ożenieniu się, skałada śluby czystości, rozdaje swój
majątek biednym i opuszcza dom. Przez 17 lat żyje skromnie, w ascezie, na
odosobnieniu, po czym powraca w rodzinne strony, ale nie zostaje rozpoznany.
Przed śmiercią pisze list wyjaśniający kim był, a jego ciało po śmierci ma
cudowne, lecznicze właściwości.
Najwcześniejsze utwory hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych -
meczenników, jak np. św. Wojciecha, zakonnika pochodzenia czeskiego, który
zginął w czasie wyprawy misyjnej do Prus. W XIII stuleciu pojawiły się utwory o
Stanisławie Szczepańskim, biskupie krakowskim, zabitym z rozkazu króla
Bolesława Śmiałego w 1079 r.




Świeckim wzorem bohatera był rycerz, człowiek obdarzony niezwykłymi przymiotami
wojennymi, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. Ideał rycerza nie był
oderwany od ogólnego teocentryzmu. Tutaj na pierwszy plan wysuwa się jednak
pojęcie honoru zespolonego oczywiście z bezwzględną wiernością wobec Boga.
Tyułowy bohater Pieśni o Rolandzie ginie w bohaterskiej walce z niewiernymi
Saracenami. Roland do ostatnich swoich chwil jest wierny Bogu i władcy.

Do świeckich utworów zalicza się także dzieło Słoty o charakterze
moralizatorskim O zachowaniu się przy stole. Autor dworskie obyczaje Zachodu i
chciał je wprowadzić w Polsce. Krytykuje "siadanie jak wół", brudne ręce,
szybkie jedzenie. Szlachta powinna dbać, aby zachowywać się kulturalnie przy
stole, przede wszystkim, gdy znajdują się w obecności kobiet.




Jednym z wiodących prądów renesansu był humanizm, uznający człowieka za
nadrzędną wartość. Wiodącą ideą tej epoki był już nie teocentryzm, lecz wprost
przeciwnie - antropocentryzm. Zdolności poznawcze człowieka , jego postępowanie
i szczęście stały się podstawą wszelkich systemów ideowych. W początkowej fazie
głosił takie hasła jak carpe diem czy homo sum - humani nil a me alienum esse
puto. Ideałami były piękno, harmonia i zgoda. Artyści dbali o sławę doczesną i
pośmiertną, dążyli do przełamania bezimienności. Afirmowali życie, byli
przeświadczeni iż pełnię życia można osiągnąć w życiu doczesnym ( Miło szaleć,
kiedy czas po temu ) .
Publicystyka renesansowa ma różne oblicza, prezentuje różne modele myślenia,
różne polityczne przekonania. Ich wspólnym mianownikiem jest to, że wszystkim
zależy na dobru państwa i szczęściu jego obywateli.


Wieś i życie ziemianina na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów.
Poezja średniowieczna i średniowieczne pismiennictwo gloryfikowały czyn
świętego i czyn rycerza. Tak przedstawiał się też ówczesny system wartości i
hierarchia ważności: służba boża i słuzba rycerska. Od połowy wieku XV wszystko
to zaczyna się w sposób zasadniczy zmieniać. Najpierw w ekonomice, potem w
polityce i kulturze. Rycerz przekształcił się w zieminina. Ziemianin stał się
nowym człowiekiem, najpierw nowym zawodem, rychło jednak i nową wartością:
społeczną, ideową, kulturową, wreszcie moralną. Literatura szlachecka XVI wieku
towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem, obrazem.
Modelowi dobrego ziemianina patronował Mikołaj Rej. Pochwałę poczciwego życia
na wsi stanowi Żywot człowieka poczciwego, pierwsza część Zwierciadła... .
Zdaniem Reja życie ludzkie przebiega zgodnie z biologicznymi cyklami przyrody:
wiosna - to dzieciństwo, lato - wiek młodzieńczy, jesień - dojrzałość i
następnie starość - zima, smierć. Każdej porze roku odpowiadaja określone
zajęcia na roli i w gospodarstwie. Poczciwy człowiek powinien je wypełniać
najlepiej jak tylko potrafi, przy czym Rej nie zakazuje pełnego korzystania z
dóbr natury i wsi, namawia do czerpania rozrywek, ukazuje jak wielka
przyjemnością jest życie zapobiegliwego, gospodarnego, człowieka poczciwego.
Rej nie ogranicza się tylko do przedstawienia pozytywnych cech szlachty, ta
warstwa społeczna krytykowana jest w Krótkiej rozprawie między trzema osobami,
Panem, Wójtem a Plebanem. Obwinia szlachtę o hazard, zbytki, prywatę,
rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny.
Kochanowski propagował życie na łonie natury czyli pochwalał życie na wsi (
Pieśń świętojańska o sobótce ). Przedkładał życie wiejskie nad podróżnicze i
miejskie. Wieś określano jako miejsce spokoju, stabilizacji i kształtowania się
wartości moralnych. Tylko tam osiągalne jest szczęście, wieś umożliwia
odnalezienie człowiekowi szczęścia.
Silanki w wiekszości idealizowały swoich bohaterów i ich życie, choć nie
zawsze. Utwór Żeńcy Szymona Szymnonowica daje wcale niekonwencjonalny obraz
wsi. Oluchna i Pietrucha ciężko pracują, a pilnuje ich okrutny starosta.


Inny wzorzec wykształcony w renesansie był związany z życiem dworskim. Pisał o
nim Łukasz Górnicki w dziele zatytułowanym Dworzanin polski, skomponowanym w
formie dialogów pomiędzy historycznymi osobami. Znakomitości dworu polskiego
rozprawiają o ideale dworzanina - o człowieku rycerskim, sznującym swoje
szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piekno mowy, a także
znający sztukę i muzykę. Nie szczędzą jednak krytycznych uwag pod adresem tych
Polaków, którzy łatwo poddają się obcym modom.


Dziełem polskiego renesansu jest także utwór O poprawie Rzeczypospolitej, gdzie
autor (Andrezj Frycz Modrzewski) przedstawia swoje refleksje nad stereotypami
myślenia Polaków, pojmowania sensu istnienia. Wystapił także w obronie praw
chłopskich, krytykując istniejące stosunki społeczne w kraju. Domagał się
równości społecznej i prawnej wszystkich stanów, ale jego idee nie znalazły w
kraju poparcia. Modrzewski znalazł swojego kontynuatora w Piotrze Skardze,
który podobnie widział sprawy społeczne, domagał się większych praw dla stanów
innych niż szlacheckie. Ukazuje sześć chorób społecznych i głosi wizję upadku,
nieszczęścia politycznego, które grozi Polsce. Idee tych twórców odżyły dopiero
w wieku osiemnastym.
Innym utworem krytykującym ówczesną rzeczywistość i panujące stosunki jest
wspomniana wcześniej Krótka rozprawa... Autor krytykuje wyzysk chłopa przez
Kościół i przez władze.
Jan Kochanowski pisze Pieśń V o spustoszeniu Podola przez Tatarów. W końcowej
części poeta mówi o obowiązku obywatela wzgledem państwa. Nie powinien on
załować pieniędzy na wojsko, powinien byc ofiarny, gdy ojczyzna jest w
potrzebie. nawołuje:
Skujmy talerze na talary, skujmy,
A żołnierzowi pieniądze gotujmy!
Kochanowski w Odprawie posłów greckich przedstawia przeciwstawne wzorce
zachowań. Antenor jest przykładem pozytywnego obywatela - patrioty, dbałego o
losy państwa. Ten wzór jest pożądany i godny propagowania i naśladowania.
Postacią negatywną jest Aleksander, który kieruje sie własnym, egoistycznym
interesem. Z jego przyczyny dramat kończy się źle, Troja upada, ta historia
jest ostrzeżeniem dla Polski.




BAROK
W baroku następuje powrót marności nad marnościami - Vanitas vanitatum et omnia
vanitas.
Daniel Naborowski w utworze Cnota grunt wszystkiemu pokazuje, że niczym są
różne ziemskie wartości, do których głupi człowiek przykłada wagę - kosztowny
pałac, jadło pyszne, uroda kobiet, bogactwo i metale szlachetne, popularność,
stanowisko - wszystko to jest przemijalne i nietrwałe, wszystko jest
marnością.
W baroku ideałem był szlachcic - sarmata. Konkretny przykład z epoki baroku to
sam Pasek - autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym
szlachcicem, dumnym, walecznym, lecz kłótliwym, skłonnym do bójek i do miodu,
kultywujący tradycję.
Wzór szlachcica był wzorem nie tylko świeckim, prawdziwy Sarmata był także
dobrym katolikiem. Ideały chrześcijańskie uległy spłyceniu, prymitywizacji.
Bohater Pamiętników chodzi często do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach,
składa ofiary, ale przy tym dokonuje zajzdów na cudze domy, pije, katuje
poddanych.




OŚWIECENIE
Nie widać idału
Chudy literat (Adama naruszewicza) to biedny uczony, wydawca i twórca ksiąg,
który uzala sie swojemu rozmówcy, że obrał trudne i niedochodowe rzemiosło,
gdyz ksiąg nikt nie chce ani czytać, ani kupować. Nic dziwnego, że król
przykładał szczególną uwagę do nauki i kultury. Nie chcą czytać ani księża, ani
szlachta. Szlachta jest "wszystkowiedząca", pyszna i dumna ze swojego
rodowodu.
Postać Mikołaja Doświaczyńskiego (Ignacego Krasickiego) po powrocie do kraju
prezentuje ideał oświeconego człowieka. Jest mądry, życie nauczylo go wiele,
własnym doświadczeniem poznał wartość ludzkich postaw, filozofii. Stał się
dobry, wrażliwy na krzywdę ludzką, czuje się zobowiązany do dbania o tych,
którzy są od niego zależni.
Inne krytyki