1
Piotr Szczukiewicz
UDZIELANIE POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ
1. Pomoc psychologiczna
Pomaganie drugiemu człowiekowi może dokonywać się na wielu płaszczyznach.
Możemy mówić np. o pomocy medycznej, prawnej czy socjalnej. Każda dziedzina pomagania
ma specyficzne dla siebie cele i sposoby działania. Pomoc psychologiczna wyróżnia się
specyficznym zaangażowaniem sfery emocjonalnej i poznawczej osoby wspomaganej i osoby,
która pomocy udziela. Istotą pomocy psychologicznej jest bowiem budowanie odpowiedniej
relacji interpersonalnej z osobą wspomaganą. Relacja pomagania to relacja, która sama w sobie
 ze względu na swą jakość  stwarza warunki do przezwyciężenia trudnej sytuacji, osiągnięcia
zrozumienia problemów, wzrostu motywacji do dokonania zmiany, akceptacji własnych
ograniczeń, zaspokojenia istotnych potrzeb psychicznych, itp.
Warto podkreślić, że pomoc psychologiczna dokonuje się nie tylko w ramach
wykonywania zawodu psychologa czy w ramach formalnego układu społecznego, a więc np.
instytucji zajmujących się pomaganiem. O pomocy psychologicznej mówić można w ramach
różnych działań prospołecznych i w ramach różnych społecznych relacji. Można wyróżnić dwa
główne typy pomocy psychologicznej:
Profesjonalna pomoc psychologiczna  relacja pomagania opiera się na wiedzy i profesjonalnych
umiejętnościach pomagania oraz dokonuje się w obrębie instytucji (np. psychoterapia,
poradnictwo psychologiczne, psychoedukacja, interwencja kryzysowa). Takiej pomocy może
udzielać zarówno psycholog, jak też pedagog, logopeda, pracownik socjalny czy inna osoba z
odpowiednią wiedzą i umiejętnościami.
Nieprofesjonalna pomoc psychologiczna  relacja pomagania opiera się na osobistym
doświadczeniu oraz naturalnych więziach społecznych, w których uczestniczy zarówno osoba
wspomagana jak i wspomagająca (np. wsparcie rodzinne, pomoc koleżeńska, zwierzanie się
przyjacielowi, grupy samopomocy). Należy dodać, że określenie  nieprofesjonalna nie oznacza
w tym wypadku, że pomoc dokonywana jest w sposób niewłaściwy, lecz odnosi się do faktu, iż
nie jest udzielana zawodowo.
Pomoc profesjonalna może mieć różne odmiany, np.: psychoterapia, poradnictwo
psychologiczne, psychoedukacja, rehabilitacja psychologiczna (por. Sęk H., 1991). Wspólną
cechą wszystkich dziedzin profesjonalnej pomocy psychologicznej jest nawiązana na gruncie
zawodowym relacja pomagania. W przypadku psychoterapii relacja pomagania staje się relacją
psychoterapeutyczną. Psychoterapia jest najbardziej wyspecjalizowaną formą pomocy
psychologicznej. Spośród innych form oddziaływań pomocowych, wyróżnia ją ścisłe opieranie
się na diagnozie medycznej oraz formułowanie celów działań terapeutycznych w kategoriach
medycznych. W psychoterapii, w stosunku do innych form profesjonalnej pomocy
psychologicznej, jest najwyraz
niej ustrukturalizowana relacja pomagania  psychoterapeuta
bardziej kontroluje zmienne obecne w relacji (por. Szczukiewicz P., 2005). Psychoterapia
ponadto odwołuje się do metod i techniki typowych dla danej szkoły psychoterapii i zajmuje się
 głębokimi problemami psychicznymi. W tym wypadku  głębokość oznacza, że problemy
powstały stosunkowo wcześnie w procesie kształtowania osobowości a także, że pacjent wcale
 2
lub w niewielkim stopniu ma świadomość z
ródła trudności (np. nieświadomy konflikt psychiczny
stojący u podstaw zaburzeń nerwicowych).
Niemal wszystkie nurty psychoterapii  choć używając różnych określeń  podkreślają jak
wielkie znaczenie dla udzielenia pomocy ma odpowiednia relacja z osobą, której się pomaga. Ta
specyficzna dla procesu pomocy relacja bywa nazywana relacją psychoterapeutyczną, kontaktem
psychoterapeutycznym, związkiem terapeutycznym, spotkaniem osób, ale sens tych określeń jest
z reguły podobny. Chodzi o to, że przy spełnieniu pewnych warunków samo spotkanie
osobowości (i osób) psychoterapeuty i pacjenta może być "metodą" psychoterapeutyczną.
2. Budowanie relacji pomagania
Stworzenie z pacjentem relacji, która stanie się relacją pomagania, wymaga od terapeuty,
psychologa, pedagoga, pracownika socjalnego, logopedy, lekarza czy pielęgniarki odpowiedniej
postawy w kontakcie interpersonalnym. Zarówno pewne właściwości osobowości, jak i
odpowiedni styl zachowania, mogą sprzyjać budowaniu relacji pomagania.
Carl Rogers, jeden z wybitnych psychoterapeutów i przedstawiciel psychologii
humanistycznej, sformułował następujące warunki jakie musi spełniać osoba niosąca pomoc, aby
mogła nawiązać się dobra relacja pomagania (por. Rogers C., 1991):
1. Akceptacja  bezwarunkowe pozytywne nastawienie, nieinwazyjna życzliwość,
powstrzymanie się od oceniania.
2. Empatia  wrażliwe i precyzyjne rozumienie tego, co odczuwa osoba wspomagana.
3. Autentyczność  otwartość i szczerość w kontakcie, zgodność przekazu werbalnego i
niewerbalnego.
4. Niedyrektywność  spotkanie z pacjentem w jego modelu świata.
Akceptacja oznacza w tym ujęciu bezwarunkowy, pozytywny stosunek do pacjenta,
szacunek dla jego indywidualności, życzliwość i troskę niezależną od sytuacji. Oznacza również
dostrzeganie jego mocnych stron i wiarę w pozytywne możliwości. Bezwarunkowa akceptacja
jest oczywiście warunkiem maksymalistycznym i trochę trudnym ze względu na to, że z reguły
proces socjalizacji opiera się na uzyskaniu akceptacji poprzez spełnienie pewnych warunków.
Jeśli terapeuta lub inny zawodowy pomagacz doświadczał w swoim procesie wychowania i
dojrzewania warunkowej akceptacji, to nie będzie miał łatwości w okazywaniu akceptacji
bezwarunkowej. Warto wtedy pamiętać o warunku minimum, to jest nieocenianiu.
Powstrzymanie się od doradzania, mówienia  musisz ,  nie wolno ci , to już minimum
akceptacji. Akceptacja pozwala potraktować zachowania pacjenta jako adekwatny dla niego do
danej sytuacji sposób przystosowania, jak najlepsze dla niego wyjście. Umożliwia to
powstrzymanie się od bezpośredniej ingerencji w podejmowane przez klienta decyzje, a
jednocześnie tworzy warunki do doświadczenia większego poczucia wolności, jak i
odpowiedzialności z nią związanej.
Autentyczność oznacza przede wszystkim otwartość emocjonalną i zgodność
komunikatów werbalnych i niewerbalnych  wychodzących od pomagacza. Autentyczność to coś
więcej, niż potocznie rozumiane  byciem sobą . Termin ten oznacza raczej zgodność
wewnętrzną, a więc taki stan, gdy doświadczenie danej chwili jest w pełni obecne w
świadomości terapeuty, a świadomość ta znajduje wyraz w wychodzącym od niego komunikacie.
Typowe dzisiaj sposoby rozumienia  bycia sobą , jako słuchanie się własnych pragnień i
zamienianie swoich uczuć na działanie, nie oddają więc tej cechy pomagacza. Dla przykładu:
jeśli terapeuta robi się wściekły na uczestników grupy, a w związku z tym krzyczy na nich lub
wychodzi ze złością, to być może  jest sobą , ale nie jest autentyczny. Podobnie zresztą jak i ten,
 3
który stara się stłumić uczucia i ukryć pod maską  kamiennej twarzy . Autentyczny terapeuta nie
ukrywa powstających w nim uczuć, ani ich nie tłumi, ale jest na nie otwarty i w razie potrzeby
komunikuje swemu rozmówcy. Zatem warunek autentyczności spełnia przede wszystkim osoba
otwarta, która potrafi z tej otwartości zrobić dobry użytek.
Postawa empatii lub inaczej empatycznego zrozumienia, oznacza, że terapeuta
prawidłowo odbiera uczucia i stojące za nimi osobiste przeżycia pacjenta. Rozumie ich znaczenie
subiektywne dla klienta i potrafi mu to zakomunikować. Taka postawa ułatwia wydobywanie
treści znajdujących się poniżej progu świadomości klienta. Wykorzystanie empatii pomaga
budować klimat zrozumienia i zaufania. Empatia nie jest tylko właściwością osobowości. Jej
wykorzystanie można ćwiczyć, wiąże się ona z umiejętnościami interpersonalnymi. Podstawą
jest jednak właściwość nabyta w czasie rozwoju osobowości, (tej właściwości brakuje np.
osobowościom socjopatycznym).
Niedyrektywność oznacza  podążanie za pacjentem , a więc stworzenie warunków do
pełnej wypowiedzi. Ten wymóg relacji pomagania oznacza, że terapeuta prowadzi rozmowę, ale
w sposób niedyrektywny. Nie wchodzi ze swoim wątkiem, nie narzuca swojego rozumienia
sytuacji, nie zmusza pacjenta do posługiwania się stosowanymi przez pacjenta pojęciami. Stara
się raczej poznać świat pacjenta, znaczenie jakie nadaje swoim przeżyciom i myślom, aby móc
go dobrze zrozumieć. Dzięki podejściu niedyrektywnemu, pacjent może doświadczyć swojej
podmiotowości. Nie jest bowiem przedmiotem pomocowych oddziaływań, lecz ich
współuczestnikiem, który odpowiada za przebieg relacji.
3. Style reagowania na sygnały o trudnościach
Od samego początku rozmowy, gdy tylko osoba, która ma problem podzieli się swoimi
trudnościami, zaczyna się budować (lub nie) relacja pomagania. Osoba, która stara się pomóc,
może różnie zareagować na wypowiedz
świadczącą o czyichś trudnościach osobistych: może
zacząć oceniać, doradzać, pocieszać, dopytywać, wyjaśniać, itd. Nie wszystkie sposoby reakcji
są dobre na początek rozmowy do budowania relacji pomagania. Można wyróżnić 5 stylów
reagowania na sygnał o trudnościach osobistych: oceniający, interpretujący, wspierający,
badawczy, rozumiejący (por. Mellibruda, 1986).
�� Styl oceniający: polega na osobistym ustosunkowaniu się do tego, co ktoś powiedział.
Zawiera oceny, sugestie, porady. Może sprawić, że osoba, która go stosuje będzie
odbierana jako autorytet, ale też może pogłębić bezradność osoby wspomaganej.
�� Styl interpretujący: wypowiedz
, która próbuje znalez
ć w tym, co ktoś mówi jakieś
głębsze znaczenie,  drugie dno . Pomagający stara się wyjaśnić i wytłumaczyć osobie
wspomaganej, na czym polega istota jej problemu.
�� Styl wspierający: polega na stworzeniu klimatu, w którym ktoś  poczuje się lepiej ,
najczęściej poprzez podzielenie się swoim doświadczeniem albo zaproponowaniem
jakiejś aktywności, albo też po prostu przez słowa pociechy.
�� Styl badawczy: polega na postawieniu dodatkowych pytań, wyraża zainteresowanie
słuchacza i chęć zbadania sprawy.
�� Styl rozumiejący: ma upewnić osobę mówiącą, że słuchacz stara się zrozumieć jej
sposób przeżywania, opiera się na parafrazowaniu wypowiedzi i odzwierciedlaniu uczuć,
które osoba wspomagana wyraziła w swojej wypowiedzi.
 4
Na początek rozmowy szczególnie przydatny jest styl rozumiejący, gdyż zostawia
najwięcej miejsca dla osoby wspomaganej, nie zraża ocenami i zachęca do dalszej wypowiedzi.
Pozostałe style również mogą znalez
ć zastosowanie w czasie udzielania pomocy
psychologicznej, ale obciążone są różnymi trudnościami. Najbardziej niebezpieczny jest styl
oceniający, gdyż może wywoływać niepokój i stawiać osobę wspomaganą w pozycji dziecka
(które ma dostosować się do autorytetu, spełnić polecenia, itd.). Ocenianie tego, o czym mówi
rozmówca, może go zupełnie zniechęcić do dzielenia się swoim problemem. Styl interpretujący
może pomóc w pogłębieniu samoświadomości, ale zastosowany na początku może tworzyć
wrażenie, że ten kto pomaga uzurpuje sobie prawo do lepszego rozumienia i po prostu  wie
lepiej . Zastosowanie interpretacji jest typowe dla różnych szkół psychoterapii wglądowej, ale
wymaga wcześniej zbudowania dobrej relacji terapeutycznej. Styl wspierający może znalez
ć
zastosowanie w pomocy nieprofesjonalnej. W pomocy udzielanej zawodowo może przeszkadzać,
gdyż zmienia płaszczyznę pomagania na bardziej  koleżeńską . Jeśli zawodowy  pomagacz
stara się tylko, żeby jego rozmówcy zrobiło się lepiej i skupia się tylko na pocieszaniu, to może
stworzyć wrażenie, że bagatelizuje prawdziwy problem osoby, która przyszła do niego po pomoc.
Styl badawczy jest niezwykle przydatny w każdej rozmowie, która ma pomóc drugiej osobie.
Jednak musi być poprzedzony stylem rozumiejącym i stworzeniem klimatu zaufania. Bez tego
styl badawczy przerodzi się w zasypywanie pytaniami, stanie się  wywiadem . Wtedy może
pogłębić dystans i prowokować reakcje obronne u rozmówcy.
4. Umiejętności pomagania
Odpowiedni styl reagowania wobec osoby, która sygnalizuje swoje problemy w sytuacji
pomocy profesjonalnej powinien opierać się na specyficznych umiejętnościach
interpersonalnych, które określić można jako umiejętności pomagania. W sytuacji pomocy
nieprofesjonalnej, opartej na naturalnych więziach społecznych i odwołującej się do wspólnego
doświadczenia, tworzenie relacji pomagania ma charakter intuicyjny. Osoba niosąca tego rodzaju
pomoc z reguły też wykorzystuje różne osobiste umiejętności kontaktu, ale z reguły nie są one
poddane refleksji czy planowaniu. Tymczasem w profesjonalnej pomocy psychologicznej
 pomagacz musi mieć wiedzę na temat umiejętności interpersonalnych ważnych dla relacji
pomagania (czyli: umiejętności pomagania) i powinien umieć je odpowiednio zastosować.
Można spotkać różne klasyfikacje umiejętności pomagania (por. Brammer L.M., 1984;
Mellibruda J., 1986; Heaton J.A., 2004). Na potrzeby niniejszego opracowania wyróżniono dwie
podstawowe grupy umiejętności ważnych na początku budowania relacji pomagania, są to:
aktywne słuchanie oraz pogłębianie rozumienia. Umiejętności te mają zasadnicze znaczenie na
początku kontaktu, kiedy ustala się czy relacja będzie relacją pomagania. Ten rodzaj umiejętności
jest istotny we wszystkich formach profesjonalnej pomocy psychologicznej, także tam, gdzie
relacja pomagania ma charakter więzi terapeutycznej w procesie psychoterapii (por. Heaton J.A.,
2004).
Aktywne słuchanie polega na stworzeniu psychicznej przestrzeni do wypowiedzi,
powstrzymaniu się od dawania rad i pouczania. Terapeuta musi być zorientowany się na
rozmówcę, ma sygnalizować swoją uwagę (potakiwanie, kontakt wzrokowy, pochylenie się w
stronę rozmówcy). Do aktywnego słuchania zaliczamy także stawianie pytań otwartych, które
pozwalają na bogatszą odpowiedz
niż tylko  tak lub  nie np.  Ciekawy jestem, co o tym
myślisz? ,  Jak ci się podoba to ćwiczenie? . Takie sposób prowadzenia rozmowy stanowi
zrealizowanie warunku niedyrektywności.
Umiejętności związane z pogłębianiem rozumienia, to przede wszystkim:
 5
Odzwierciedlanie  mówimy jakie naszym zdaniem są czyjeś uczucia ( wygląda, że nie masz na
to ochoty? )
Parafrazowanie  ujmujemy w podobne słowa to, co ktoś powiedział, sprawdzając, czy dobrze
rozumiemy ( O ile dobrze cię zrozumiałem, to... )
Komunikaty osobiste  komunikaty typu  ja , wyrażające własne odczucia osoby udzielającej
pomocy, ( zasmuciło mnie, że chcesz zrezygnować )
Umiejętności związane z aktywnym słuchaniem i pogłębianiem rozumienia są szczególnie
ważne w profesjonalnej pomocy psychologicznej, gdyż w tego typu pomocy nie wiążą nas z
osobą wspomaganą naturalne więzi rodzinne czy przyjacielskie, ani nie mamy wspólnych
doświadczeń, do których można się odwołać. Gdy rozżalony pacjent opowiada swoją historię,
terapeuta z reguły nie może powiedzieć:  wiem jak to jest, bo ja też.... . Klimat zrozumienia
buduje więc innymi sposobami - opartymi na wymienionych wyżej umiejętnościach. Może więc
powiedzieć:  domyślam się, że to bardzo cię dotknęło , albo  widzę, że to było bardzo bolesne
przeżycie . W ten sposób pacjent może doświadczyć empatii terapeuty i mieć poczucie, że nie
jest zamknięty w swoich trudnych przeżyciach.
5. Podsumowanie
Kontakty międzyludzkie często stają się okazją do udzielania pomocy psychologicznej,
gdyż ludzie w sposób naturalny (choć nie zawsze wprost) poszukują wsparcia przyjaciół czy
rodziny. Szczególną sytuację stanowią kontakty z osobami, które zajmują się zawodowo
pomaganiem innym ludziom. Zawodowym  pomagaczom nie wolno zapominać, że sam fakt
kontaktu z osobą poszukująca pomocy stanowi okazję do udzielania pomocy psychologicznej.
Nawet, jeśli ktoś szuka  tylko pomocy socjalnej, medycznej, materialnej czy prawnej, to
skuteczność takiej pomocy często zależy od tego, czy dany profesjonalista stworzył odpowiednią
relację pomagania. Na przykład sugestie pracownika socjalnego czy kuratora zostaną inaczej
przyjęte, jeśli wcześniej okazał on zrozumienie swemu podopiecznemu i zadbał o stworzenie
klimatu zaufania. Dlatego osoba, która zajmuje się zawodowo pomaganiem innym ludziom
powinna mieć świadomość jak ważne dla niesienia pomocy jest odpowiedni styl reagowania i
umiejętności interpersonalne. Proces szkolenia zawodowego osób zajmujących się niesieniem
pomocy powinien obejmować także pomoc psychologiczną, a w tym ćwiczenie umiejętności
pomagania.
Bibliografia
Brammer L.M. (1984). Kontakty służące pomaganiu, PTP, Warszawa.
Gelso Ch.J., Hayes J.A. (2004). Relacja terapeutyczna, GWP, Gdańsk.
Heaton J.A. (2004). Podstawy umiejętności terapeutycznych, GWP, Gdańsk.
Mellibruda J. (1986). Ja-Ty-My. Psychologiczne możliwości ulepszania kontaktów
międzyludzkich, Nasza Księgarnia, Warszawa.
Rogers C.R. (1991). Terapia nastawiona na klienta. Grupy spotkaniowe, Thesaurus Press,
Wrocław.
Sęk H. (1991). Podstawowe rodzaje pomocy psychologicznej. W: H. Sęk (red.). Społeczna
psychologia kliniczna. PWN, Warszawa, s.365-380.
Szczukiewicz P. (2005). O pomaganiu i psychoterapeutach, Wyd. UMCS, Lublin.