W niniejszym artykule chciałbym podzielić się swoimi doświadczeniami w nauce psychoterapii
Gestalt w Południowej Kalifornii i przybliżyć prezentowany tutaj model. Dwa główne ośrodki w
Los Angeles, oferujące trening dla gesztaltystów to Gestalt Associates Training Los Angeles
(GATLA) i Gestalt Therapy Institute of The Pacific (GTIP). Powstały one w wyniku niedawnego
podziału Gestalt Therapy Institute of Los Angeles na dwa nowe ośrodki treningowe. GATLA jest
prowadzony przez Roberta Resnicka, Ritę Resnick i Todda Burlay'a, notomiast GTIP to Lynne
Jacobs, Gary Yontef i Jan Ruckert. Obie placówki oferują lokalny program szkoleniowy dla
terapeutów z terenu Los Angeles, jak również wielodniowe, intensywne warsztaty (traktowane, jako
substytut rocznej, lokalnej edukacji), tzw. residential workshops, odbywające się w Europie
(GATLA) lub w Santa Barbara w Kalifornii (GTIP).
Współczesny kształt psychoterapii Gestalt (w ujęciu teraputów z L.A.) niewątpliwie różni się od
podejścia prezentowanego w latach 60-tych, czy 70-tych. Ówczesny model terapii Gestalt, będący
po części produktem amerykańskiej kontrkultury, był podejściem kładącym główny nacisk na
emocjonalny aspekt przeżyć klienta. Trening gestaltowski (także ten szkoleniowy dla
psychoterapeutów) unikał teoretycznych dywagacji i teorii, koncentrował się na praktycznych
aspektach terapeutycznego spotkania. Kładł przy tym nacisk na energetyczny i fizyczny aspekt
ludzkich przeżyć. Oferował także duży wachlarz technik i procedur terapeutycznych, czyniąc
niejednokrotnie z sesji terapeutycznych, zwłaszcza grupowych, efektowne i spektakularne
widowisko. Współczesny Gestalt z Zachodniego Wybrzeża USA (przynajmniej ten z Los Angeles)
odchodzi zdecydowanie od tego modelu. Nauka terapii Gestalt zawiera aktualnie bardzo duży
komponent teoretyczny, wynikający z przekonania wspomnianych trenerów, iż nie sposób
realizować dobrej psychoterapii bez dobrej znajomości teorii. Trening w Los Angeles w ogóle nie
obejmuje takich aspektów terapii jak praca z ciałem, energią, praca ze snami, terapia grupowa.
Koncentruje się wyłącznie na procesach zachodzacych w trakcie indywidualnego spotkania klienta
z terapeutą. Praca z ciałem uchodzi tutaj za formę interwencji charakterystyczną dla innych szkól
terapeutycznych.
Poniżej chciałbym przybliżyć główne teoretyczne założenia terapii Gestalt z Los Angeles, wraz z
dodatkowymi uwagami. Otóż głównym celem terapii jest poszerzenie świadomości klienta.
Parafrazując słowa Gary Yontefa - Gestalt, to po pierwsze świadomość, po drugie świadomość, po
trzecie świadomość. Proces terapeutyczny jest sytuacją, która ma dostarczyć klientowi narzędzi do
poszerzenia świadomości. Proszę zauważyć, iż wspomniany pogląd nie wspomina w ogóle o
zmianie, jako celu terapii. Co więcej, gestaltyści z L.A. odrzucają takie podejście - ich zdaniem,
terapia, która ma z założenia doprowadzić do zmiany (czasami wszelakimi środkami i technikami) -
nie jest dobrą terapią. Terapeuta w procesie kontaktu z klientem nie jest więc agentem zmiany, jest
natomiast facylitatorem procesu poszerzania świadomości. I ten proces właśnie może mieć
dopiero kapitalne znaczenie dla rozwoju klienta, który uświadamia sobie swe nieproduktywne
strategie radzenia sobie ze swoim społecznym otoczeniem i anachroniczne sposoby reagowania na
nowe sytuacje (zbiór tych anachronizmów to nic innego, jak struktura charakteru). Tak wiec zmiana
pojawia się dopiero, jako produkt procesu terapeutycznego, tj. procesu poszerzania świadomości.
Natomiast poszukiwanie zmiany nie stanowi punktu startowego terapii. Opisane podejście opisuje
w kategoriach teoretycznych, tzw. paradoksalna teoria zmiany, jeden z filarów teorii Gestalt z
Południowej Kalifornii. Mówi ona, że zmiana wydarza się wówczas, gdy klient staje się tym, kim
jest, a nie próbuje się stać tym, kim nie jest. Z reguły klient przychodzi na terapię, aby zmienić
siebie. Często mamy tu do czynienia z klasycznym dialogiem top dog - under dog, gdzie top dog (w
tym wypadku agent zmiany) próbuje wpłynąć na (zmienić, zmodyfikować) część określaną jako
under dog.
Zadaniem terapeuty nie jest wzmacnianie, czy reprezentowanie którejś z tych części. Rolą terapeuty
jest raczej uświadomienie klientowi istnienia obu tendencji i ich asymilacja. Terapeuta zakłada
bowiem, że naturalnym i zdrowym stanem jednostki jest świadomość całościowości osoby. Ta
całość staje się namacalna, gdy w obszar tożsamości osoby zostaną włączone oderwane od siebie i
często rywalizujące fragmenty. Tak wiec terapeuta nie szuka zmiany, poszukuje raczej różnych
aspektów klienta, które mogą być włączone w obszar jego świadomości. Dopiero teraz możliwa
staje się zmiana, gdy klient nie angażuje już swojej energii w walkę wewnętrznych aspektów, ale
świadomy ich istnienia i doświadczający siebie jako całości (złożonej z różnorodnych aspektów, ale
nie podzielonej) jest w stanie podejmować nowe eksperymenty, inicjując bardziej zdrowe,
efektywne i dojrzałe zachowania.
Kolejnym teoretycznym filarem południowo - kalifornijskiej terapii Gestalt jest teoria pola. Mówi
ona, ze wszystko, co się wydarza, jest częścią większego pola, wraz z historią tego pola. Owo
pojęcie pola trudno poddaje się typowym definicjom. Pole można opisać jako system, który nie
posiada granic i ma wiele różnorodnych aspektów, na różnych poziomach (poziom biochemiczny,
komórkowy, indywidualny, poziom małżeński, poziom rodzinny, narodowy, kontynentalny,
planetarny, itd...). Główną konsekwencją teorii pola dla przebiegu procesu terapeutycznego jest
przekonanie, iż nie sposób zrozumieć jednostki bez znajomości kontekstu, z którego pochodzi.
Osoba powinna być traktowana jako część określonego pola i znajomość tego pola i uwarunkowań,
które to pole kształtują, jest niezbędna dla wszelkiej pracy terapeutycznej. Oznacza to na przykład,
że jeśli amerykański terapeuta pracuje z emigrantem z Europy Wschodniej, to może mieć trudności
w zrozumieniu przyczyn jego depresji. Depresja emigranta, który nie ma w USA pozwolenia na
pracę i dorabia na czarno na budowach może być spowodowana niekoniecznie typowymi
czynnikami, lecz może wynikać z konieczności walki o przetrwanie w niekonwencjonalny sposób,
w nowych warunkach. Mamy tu do czynienia z wpływem narodowego, czy wręcz kontynentalnego
aspektu pola klienta, bez znajomości którego terapeuta nie miałby pojęcia, co się naprawdę dzieje.
Kolejnym centralnym punktem teorii Gestalt w południowo - kalifornijskim ujęciu jest
fenomenologia. Każda ludzka istota doświadcza świata w swój indywidualny sposób, każdy na
swój własny sposób organizuje swoje doświadczenie i tworzy własne pojęcia. Spotkanie
terapeutyczne jest spotkaniem takich właśnie dwóch (albo więcej) niepowtarzalnych fenomenologii.
Terapeuta zachowuje pełen szacunek dla fenomenologii klienta. Nie narzuca swojego punktu
widzenia, nie interpretuje i nie ocenia sposobu doświadczania świata przez klienta, ani nie jest
ekspertem na temat fenomenologii klienta. Oznacza to na przykład, że jeśli klient zaczyna płakać,
terapeuta (pragnąc wzmocnić świadomość klienta jego przeżyć) nie stwierdza: "o widzę, że jesteś
smutny". Bowiem terapeuta nie wie, co tak naprawdę przeżywa klient, ani nie jest ekspertem w tej
sprawie. Właściwa reakcja powinna brzmieć: "widzę łzy na twojej twarzy, co się dzieje?". Widok
łez to jedyna prawda, która jest dostępna terapeucie; cała reszta jest już tylko interpretacją, czyli
zgadywaniem. We wspomnianej sytuacji może się zdarzyć, ze klient odpowie tak: "płacze, bo
jestem wściekły (szczęśliwy, bezradny, itd.)".
Terapeuta wzmacnia więc proces klienta w kierunku lepszej świadomości jego przeżyć, ale nie
narzuca swojej wiedzy czy doświadczenia, pozostaje w pełnym szacunku dla ujawniającej się tu i
teraz fenomenologii klienta. Terapeuta nie faworyzuje też emocjonalnego aspektu przeżyć klienta,
na rzecz jego myśli, czy wyobrażeń (co jest nadal charakterystyczne dla Gestaltu z Esalen Institute).
Cokolwiek pojawia się w polu doświadczenia klienta w danym momencie, jest tak samo ważne, czy
będą to emocje, myśli, fantazje, czy doświadczenie kompletnej pustki.
Kolejnym pojęciem związanym bezpośrednio z pojęciem fenomenologii jest dialog. Dialog jest
możliwy wówczas, gdy spotykają się fenomenologie terapeuty i klienta. Typowy gestaltowski
dialog może się wydarzyć wówczas, gdy terapeuta prezentuje swą obecność tu i teraz
("powiedziałeś mi o gniewie, czy czujesz gniew teraz?"), terapeuta włącza swoja osobę w pole
doświadczeń klienta ("wiesz, mówiłeś o tym facecie, który Cię zdenerwował, mnie też to
wkurzyło..."). Pojecie dialogu we współczesnej terapii Gestalt, a tak
niewątpliwie kalifornijski
model reprezentuje, ma kapitalne znaczenie. Terapeuta staje się bowiem równouprawnioną osobą w
kontakcie z klientem. Pokazuje swój świat reakcji, jako obecny w tym momencie i
równouprawniony ze światem klienta. Takie podejście buduje kontakt, pokazuje istnienie drugiej
strony i jej reakcji, daje przyzwolenie większemu otwarciu się klienta i jego większej
autentyczności. Dojrzały terapeuta może też być, poprzez prawo do demonstrowania swego świata
przeżyć i odczuć, modelem dla klienta w drodze ku dojrzałości, czy życiowej efektywności.
Teoria pola, fenomenologia i dialog stanowią centralne punkty teorii Gestalt z Los Angeles i
terapia, która nie korzysta w swej praktyce z tych centralnych punktów nie jest z punktu widzenia
tutejszych gestaltystów terapią Gestalt.
Tak wiec reasumując, można stwierdzić, że współczesny Gestalt z Los Angeles kładzie ogromny
nacisk na proces kontaktu z klientem, szanując jego punkt widzenia, środowisko, z którego
pochodzi i subiektywny świat przeżyć. Terapeuta nie jest ekspertem, encyklopedią wiedzy, czy
dobrych rad. Nie cytuje swego mistrza zen, ani Jezusa. Nie proponuje własnych rozwiązań, ani
jakiejkolwiek mądrości. Nie dostarcza tez gotowych supernarzędzi do zmiany. erapeuta dostarcza
kontekst do poszerzania świadomości klienta, wierząc, że klient wie najlepiej, co jest dla niego
dobre i jest w stanie wypracować swój własny, autonomiczny sposób funkcjonowania w
społeczeństwie. Klient ma dostęp do procesu samoregulacji także na poziomie życia psychicznego i
terapia ma służyć uruchomieniu tegoż procesu. Terapia, jak wspomniałem, nie służy bezpośrednio
zmianie, celem jest umożliwienie klientowi doświadczenia całościowej tożsamości, stania się w
pełni sobą. To właśnie zdolność przeżywania siebie jako całości (o czym pisał już Perls) jest
synonimem zdrowia psychicznego i dojrzałości. Bardzo ciekawe jest podejście terapeutów z L.A.
do typowych gestaltowskich technik. Otóż (w odróżnieniu do gestaltystów z Esalen Institute - ale to
temat na osobny artykuł), w zasadzie unikają oni stosowania większości popularnych technik
gestaltowskich. Podstawową techniką jest dialog i kontakt z klientem. Terapeuta ma w swojej
ofercie przede wszystkim własną osobę - własny świat przeżyć i zdolność do pozostawania z
klientem w kontakcie, tu i teraz - i to jest już niezwykle terapeutyczne. Stosowanie technik ma sens
tylko wtedy, gdy ustanowiony został dialog terapeutyczny, ich stosowanie w oderwaniu od tegoż
dialogu nie ma wiele wspólnego z dobrą terapią Gestalt.
Zdaję sobie sprawę z tego, iż opisane podejście może być dla polskich gestaltystów i psychologów
zaznajomionych ze szkołą Perlsa nieco kontrowersyjne. Sam uczyłem się podstaw Gestaltu w
polskich ośrodkach nie gardzących psychodramami, pracą z ciałem, medytacją i psychologią
transpersonalną. Gdy pojechałem uczyć się Gestaltu do Los Angeles z całym swoim bagażem
doświadczeń i dodatkowo latami praktyki zen, okazało się, że wszystko to uchodzi tu za jakiś
odprysk lat 60-tych i 70-tych, nie mający nic wspólnego z terapią Gestalt. Podejście z L.A.
wydawało się totalnie minimalistycznie i na wskroś teoretyczne. Po trzech latach treningu
szkoleniowego mam wrażenie, że opisane w artykule podejście do terapii Gestalt jest jednak bardzo
pożyteczne i twórcze.
Terapia Gestalt wg opisanego modelu jest głębokim procesem, angażującym dialog pomiędzy
klientem i terapeutą, procesem niekoniecznie efektownym i natychmiast efektywnym, ale procesem
autentycznym i sprzyjającym poszerzaniu przez klienta świadomości oraz stawaniu się sobą, co w
ujęciu paradoksalnej teorii zmiany oznacza stawanie się dojrzałą osobą.