Wprowadzenie - Romantyzm w Polsce
Tło historyczno-społeczne
Romantyzm polski powstawał w czasach narodowej niewoli, carskich represji, zrywów
niepodległościowych i związanej z osobą Napoleona nadziei na odzyskanie
niepodległości. Sytuacja polityczna kraju zaważyła na dominacji nurtu patriotycznego w
twórczości polskich romantyków oraz na swoistej koncepcji ojczyzny, pojmowanej jako
najwyższa wartość duchowa. Twórcy tego okresu przyznali poezji szczególne zadanie
utrzymywania ciągłości tożsamości narodowej, zaś poetę wykreowali na narodowego
wieszcza, duchowego przywódcę Polaków. Idee romantyzmu, kształtujące się w latach
dwudziestych XIX wieku, związane były z politycznymi ruchami spiskowymi (filomatów i
filaretów).
Chronologia
Romantyzm polski podzielić można na dwa okresy:
a) przedlistopadowy, lata 1822 (data wydania Ballad i romansów) -1830 (wybuch
powstania listopadowego)
b) polistopadowy, 1830-1863 (wybuch powstania styczniowego).
Głównymi ośrodkami, w których rozwijał się nowy nurt (romantyzm przedlistopadowy)
były Wilno i Warszawa. Pierwszy etap romantyzmu polskiego to przede wszystkim w
ośrodku warszawskim działalność Kazimierza Brodzińskiego, a potem M. Mochnackiego
i J. Lelewela, zaś w ośrodku wileńskim wczesna twórczość A. Mickiewicza (Dziady
wileńsko-kowieńskie, Ballady i romanse), a także utwory S. Goszczyńskiego (Zamek
kaniowski) i A. Malczewskiego (Maria). Pisarze polscy tworzący przed wybuchem
powstania listopadowego wykreowali nowy typ bohatera, buntującego się przeciwko
wszelkim normom i zasadom. W literaturze tego okresu nawiązywano do ludowej
fantastyki, orientalizmu i spirytualizmu, podejmowano aktualne problemy polityczne.
- lata 1831 (powstanie listopadowe) - 1863 (powstanie styczniowe).
Po klęsce powstania listopadowego większość twórców literatury polskiej udała się na
emigrację, głównie do Paryża, gdzie powstało środowisko Wielkiej Emigracji (romantyzm
emigracyjny: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. K. Norwid). Naczelnym
tematem twórczości poetów stał się problem odzyskania niepodległości oraz koncepcje
dotyczące kształtu przyszłego państwa. Twórcy, znajdujący się na emigracji,
podejmowali także zagadnienia relacji jednostki i zbiorowości oraz stosunku do tradycji.
Najwybitniejsze utwory polskie, powstałe za granicą, to cz. III Dziadów i Pan Tadeusz A.
Mickiewicza, Kordian J. Słowackiego, Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego oraz poezje
C. K. Norwida.
W okresie międzypowstaniowym rozwijała się także twórczość krajowa (romantyzm
krajowy), głównie poezja tyrtejska, nawołująca do niepodległościowego zrywu.
Najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu krajowego byli: K. Ujejski, T.
Lenartowicz, W. Syrokomla.
Filozofia epoki
Filozofia romantyzmu wyrosła ze zwątpienia w hasła oświeceniowe, ujmujące świat jako
sprawnie funkcjonującą maszynę, której działaniem rządzą poznawalne rozumowo,
niezmienne prawa - hasła obalone przez Wielką Rewolucję Francuską. Filozofowie
romantyzmu proponowali odmienną wizję świata jako żyjącego i rozwijającego się
organizmu.
Immanuel Kant głosił subiektywizm w postrzeganiu świata. Obraz świata zależy od
poznającego go podmiotu. Do wrażeń zmysłowych bowiem człowiek dodaje
wyobrażenia. Rozum ludzki tworzy pewne idee, przez które usiłuje uogólnić swe
doświadczanie świata (idee duszy, Boga).
W tym nurcie filozofii mają swe z
ródła dwa naczelne hasła sztuki romantycznej -
idealizm i indywidualizm.
Z nazwiskiem I. Kanta wiąże się także pojęcie z zakresu etyki - imperatyw kategoryczny
- konieczność podporządkowania się jednostki temu, co jej zdaniem powinno stać się
prawem powszechnym ( Niebo gwiaz
dziste nade mną, prawo moralne we mnie ).
Jan Gottlieb Fichte woli, czynowi, ideałowi przyznawał pierwszeństwo przed
rzeczywistością i materią. Jego filozofia oscylowała w kierunku idealistycznej metafizyki.
Za jedną z najważniejszych wartości J. G. Fichte uznawał wolność. Ogromne znaczenie
przypisywał możliwościom jednostki (indywidualizm). Jej możliwości kreacyjne stawiał
na równi z mocą Boga.
Fryderyk Schlegel zajął się rolą artysty w społeczeństwie, głosił ideę sztuki
spontanicznej oraz koncepcję uniwersalnej poezji, zbliżającej się do religii. Tworzenie
było dla niego aktem boskiej kreacji, w czasie której artysta wznosi się ponad
rzeczywistość ziemską, odrzuca wszelkie normy i prawa, dominuje nad swym dziełem i
odbiorcą.
Wilhelm Schelling wprowadził do filozofii pojęcie absolutu, czyli jedynego bytu. Część
widzialna tego bytu to przyroda, część niewidzialna - duch. Kładł nacisk na rolę ludzkiej
wyobraz
ni, symbolu i mitu. Przyrodę pojmował jako twórczą siłę, mającą charakter
duchowy. Sztukę traktował jako sposób poznania rzeczywistości, najwyższy ludzki twór.
Artysta przestaje naśladować świat zewnętrzny, usiłuje dotrzeć do  ducha , do
nieskończoności (irracjonalizm, intuicjonizm). Głosił koncepcję miłości romantycznej jako
uczucia, które ma wymiar kosmiczny - od miłości zmysłowej, miłości do kobiety poprzez
więz
z bliz
nimi, z narodem sięga aż w sferę nieskończoności. (Taką syntezę wielu stopni
miłości odnajdujemy u Konrada z III części Dziadów).
Georg Wilhelm Fryderyk Hegel głosił, że byt, a więc i historia, to zjawiska intelektualne,
które nieustannie się rozwijają. Rozwój ten ma charakter logiczny. Dzieje świata nie są
mozaiką przypadkowych wydarzeń, lecz celowym wcielaniem się  ducha świata w losy
narodów, które powołane są do pełnienia swoich misji w dziejach. W sposób szczególny
dziejowe posłannictwo pełnią jednostki wybitne. Dzieje świata rozwijają się według
porządku alfabetycznego: teza + antyteza = synteza + antyteza = synteza itd.
Filozofia romantyzmu (zwłaszcza niemieckiego) miała charakter metafizyczny i
idealistyczny, odrzucała empiryzm oraz realizm.
Postawy i pojęcia związane z epoka
Bajronizm - określał nowy typ bohatera, odznaczającego się indywidualizmem i postawą
buntu wobec otaczającej rzeczywistości, wyrastającego ponad otoczenie. Bohater G. G.
Byrona to postać tajemnicza, dumna, poddana działaniu silnych, często
przeciwstawnych emocji, rozdarta wewnętrznie. W literaturze polskiej przykładem
podobnej postawy jest Pielgrzym z Sonetów krymskich A. Mickiewicza.
Werteryzm - termin określający osobowość bohatera literackiego, i równocześnie model
zachowania związany z osobą głównej postaci Cierpień młodego Wertera J. W.
Goethego. Oznacza nadmierną uczuciowość, skłonność do marzeń i egzaltacji,
tendencję do poetyzacji rzeczywistości, bunt wobec obowiązujących zasad i norm oraz
pesymistyczne poczucie bezsensu życia (Weltschmerz -  ból istnienia ), którego efektem
staje się samobójcza śmierć. Bohaterami werterowskimi w literaturze polskiej są Gustaw
z IV cz. Dziadów A. Mickiewicza oraz tytułowa postać z Kordiana J. Słowackiego.
Wallenrodyzm - postawa bohatera, który poświęcając życie w obronie niepodległości
ojczyzny, w walce z silniejszym wrogiem posługuje się podstępnymi, niemoralnymi
metodami walki i staje się człowiekiem dwulicowym. Termin pochodzi od nazwiska
tytułowego bohatera powieści poetyckiej A. Mickiewicza Konrad Wallenrod. Mottem
powieści poetyckiej jest cytat z Księcia N. Machiavell ego  Musicie bowiem wiedzieć, że
są dwa sposoby walki. Trzeba być lisem i lwem .
Prometeizm - postawa wyrażająca się indywidualistycznym buntem wobec natury, Boga
i ograniczających człowieka reguł życia społecznego, przeprowadzonym w imię
poświęcenia swojego życia dla szczęścia ludzkości. Termin wywodzący się od imienia
greckiego bohatera mitologicznego, Prometeusza, oznacza zgodę na samotne
cierpienia dla dobra świata. Przykładem prometejskiego buntu jest Wielka Improwizacja
Konrada z III cz. Dziadów A. Mickiewicza.
Tyrteizm - nurt poezji patriotycznej, żywy w epoce romantyzmu, nazwany tak od
greckiego poety Turteusza (Tyrtajosa), autora elegii, które wzywały Spartan do walki z
wrogami ojczyzny - Messeńczykami.
Tyrteizm jest to więc patriotyczna poezja bojowa, mająca prowadzić naród do ofiarnej i
bezkompromisowej walki. Legenda greckiego Tyrteusza stworzyła wzór osobowy poety,
dla którego sztuka pisarska jest narzędziem walki o niepodległość.
Najdobitniejszym przejawem tyrteizmu w romantyzmie przedlistopadowym jest Konrad
Wallenrod A. Mickiewicza, powieść poetycka będąca pochwała poezji i jej mocy
kreowania życia (Pieśń Wajdeloty - postać Halbana).
Mesjanizm - odwołujący się do judaistycznej koncepcji Mesjasza zespół
historiozoficznych przekonań, przyznający wybitnej jednostce lub narodowi misję
zbawienia świata w drodze ofiary, cierpienia i śmierci. Idea mesjanizmu, popularna
wśród filozofów i pisarzy polskich doby romantyzmu, najpełniej wyraziła się w twórczości
A. Mickiewicza (Widzenie Księdza Piotra w III cz. Dziadów). Pojawia się tam mesjanizm
indywidualny - tajemnicza postać 44 i zbiorowy - Polska jako Chrystus narodów
europejskich.
Wieszcz - szczególna koncepcja poety, który wykreowany jest na duchowego przywódcę
narodu, przewidującego przyszłe dzieje Polski. Artysta natchniony, wznoszący się ponad
ludzkość. Tak rozumiana rola poety znalazła swój artystyczno-ideowy wyraz w
twórczości A. Mickiewicza (III cz. Dziadów). Mianem wieszcza określa się tradycyjnie
trzech najwybitniejszych poetów romantyzmu polskiego: A. Mickiewicza, J. Słowackiego,
Z. Krasińskiego, a także artystę doby Młodej Polski, Stanisława Wyspiańskiego.
Idealizm - dominujący w romantyzmie kierunek filozoficzny, uznający wyższość i
pierwszeństwo ducha oraz myśli nad materią.
Mistycyzm - wiara w wyższość poznania intuicyjnego nad rozumowym, przekonanie, iż
dzięki uczuciu i ekstazie religijnej można dostąpić całkowitego zespolenia z Bogiem.
Irracjonalizm - przekonanie o możliwościach pozarozumowego poznania bytu, za
pomocą intuicji, wiary, szaleństwa. Irracjonalizm odrzuca empiryzm i scjentyzm, a świat
traktuje jako tajemną księgę, którą odczytać mogą tylko wybrane jednostki. W
romantyzmie takimi uprzywilejowanymi badaczami bytu byli poeci, szaleńcy, dzieci i
ludzie prości.
Orientalizm - wprowadzenie do literatury motywów związanych z kulturą Wschodu,
odmiana egzotyzmu, szczególnie popularna w romantyzmie, współtworząca koloryt
lokalny i umożliwiająca kreację tajemniczego, niezwykłego bohatera. Orientalizm
charakterystyczny jest dla powieści poetyckich G. Byrona oraz Sonetów krymskich A.
Mickiewicza.
Gotycyzm - zapoczątkowane w XVIII w. zjawisko obejmujące literaturę, sztukę i
architekturę, polegająca na zainteresowaniu przeszłością historyczną, szczególnie
średniowieczem. W stylu gotyckim dostrzeżono doceniane przez romantyzm kategorie
grozy i tajemniczości. Kostium historyczny średniowiecza wykorzystała ballada
romantyczna, dramat i powieść schyłku XVIII i pocz. XIX wieku.
Historyzm - charakterystyczna dla romantyzm tendencja polegająca na rekonstrukcji
przeszłości, tworzeniu koncepcji filozoficznych (historiozoficznych), tłumaczących prawa
rządzące rozwojem dziejów.
Gatunki literackie romantyzmu
Romantyzm, odrzucając klasycystyczne reguły poetyckie, stworzył nowe gatunki,
będące ideowo-artystyczną realizacją założeń epoki. Należą do nich ballada, powieść
poetycka, poemat dygresyjny oraz nowy typ dramatu, cechujący się formą otwartą.
Twórcy epoki zmodernizowali powieść historyczną (W. Scott), a także nadali nowy
kształt artystyczny i ideowy tradycyjnym gatunkom klasycznym: sonetowi, odzie,
hymnowi, elegii.
Ballada romantyczna - gatunek synkretyczny (łączy cechy epiki, liryki i dramatu),
wierszowany. Czerpie inspirację z kultury ludowej - legend, podań. Bohaterowie są
stypizowani, potraktowani dość schematycznie, często skontrastowani ze sobą. Fabuła
koncentruje się na niezwykłym wydarzeniu, otoczonym aurą tajemniczości i grozy.
Narrator opowiadający historię często podkreśla swe ograniczenia poznawcze, ukazując
jednocześnie fascynację światem ludowości. Na równych prawach funkcjonują w nim
ludzie, jak i byty duchowe i bohaterowie fantastyczni (elfy - J. W. Goethe; rusałki - A.
Mickiewicz). Ludowa ballada wpisywała się w romantyczny światopogląd: świat mógł być
poznawany intuicyjnie ( czucie i wiara ), a jego struktura była dualistyczna (materialno-
duchowa). Jednocześnie w rzeczywistość wpisany był stały porządek etyczny, którego
naruszenie groziło nieuchronną karą (etyka rygorystyczna). Często wymierzała ją natura
postrzegana jako żywy byt, poprzez który człowiek może obcować z Bogiem (swoisty
panteizm).
Powieść poetycka - gatunek synkretyczny (łączy cechy epickie i liryczne) ukształtowany
w romantycznej poezji narracyjnej. Posiada fabułę pełną momentów dramatycznych,
opowiedzianą przez subiektywnego narratora. Często zacierał się dystans między nim, a
główną postacią, więc to z tej perspektywy odbiorca poznaje wydarzenia.
Fabuła jest luz
na, kompozycja fragmentaryczna, pełna niedomówień. Często
wykorzystywano chwyt inwersji czasowej. Powieść poetycką stworzył Walter Scott, a do
doskonałości doprowadził G. G. Byron.
Pierwszą polską powieścią poetycką jest Maria (1825) Antoniego Malczew-skiego.
Dramat dygresyjny - stworzony w romantyzmie gatunek poezji narracyjnej, mający
charakter synkretyczny (elementy epickie, elementy liryczne i dyskursywne). Ma formę
wierszowaną i charakter fabularny, ale opowiadana historia to jedynie pretekst dla
wypowiedzi narratora. Traktuje on dzieje głównego bohatera z dystansem (ironia
romantyczna), zwracając się wprost do czytelnika czym łamie konwencję literacką,
pokazując jej umowny charakter. Dzieło udowadniać ma twórczą swobodę artysty,
rezygnującego z jakichkolwiek ograniczeń formalnych,  bawiącego się poezją.
W polskiej literaturze przykładem dramatu dygresyjnego jest Beniowski J. Słowackiego.
Prekursorem gatunku w literaturze europejskiej był G. G. Byron - Don Juan, Podróże
Childe Harolda.
Dramat romantyczny - gatunek dramatyczny wykształcony w opozycji do zasad
klasycystycznych. Czerpał z doświadczeń dramatu szekspirowskiego, hiszpańskiego
oraz mieszczańskiego (melodramatów).
Odrzucił zasadę trzech jedności, na rzecz luz
nej kompozycji fabularnej, mającej często
charakter epizodyczny. Połączył swobodnie elementy epiki, liryki i dramatu (synkretyzm
rodzajowy) oraz różne gatunki literackie (synkretyzm gatunkowy). Wykorzystał sceny
zbiorowe, łącząc je z kameralnymi, splatał realizm z fantastyką.
A
amiąc zasadę decorum, mieszał tragizm z komizmem, patos z trywialnością,
otrzymując często efekt groteski. Dramat romantyczny określa się mianem
niescenicznego, bo twórcy często zupełnie nie brali pod uwagę ograniczeń technicznych
i konwencjonalnych przedstawień. Artyści wykorzystywali też kompozycję otwartą,
podkreślającą wieloznaczność świata przedstawionego.
Sztuka okresu romantyzmu
Romantyzm rozwijał się nie tylko w literaturze, ale także w innych dziedzinach sztuki. W
muzyce prekursorem nowych tendencji stał się Ludwig van Beethoven, który do swoich
utworów wprowadził żywioł emocji i uczuć. Ważną rolę odegrała idea synestezji, czyli
odbierania świata za pomocą różnych wrażeń zmysłowych, wzajemnie się
przenikających. Stąd w okresie tym szczególne znaczenie zyskuje opera,
reprezentowana przez twórczość Karola Marii Webera i Giacomo Meyerbeera. Wybitni
kompozytorzy romantyzmu to: Franciszek Schubert (jego pieśni są przykładem realizacji
idei połączenia literatury z muzyką), Robert Schumann oraz wirtuozi Niccolo Paganini i
Franciszek Liszt. Artysta - wirtuoz, wykonujący z wielką brawurą, ekspresją, nierzadko
improwizując utwór muzyczny - mieści się znakomicie w obrazie romantycznego,
natchnionego artysty. W końcowej fazie romantyzmu reformy opery dokonał Ryszard
Wagner. Polską operę reprezentował Stanisław Moniuszko, a jednym z najwybitniej
szych artystów tego okresu był niewątpliwie Fryderyk Chopin.
Malarstwo romantyczne cechuje zainteresowanie naturą jako samoistnym, tajemniczym
bytem, a także człowiekiem i jego samotnością. Romantycy operowali bogatą paletą
kolorów, zestawieniami kontrastowymi oraz posługiwali się symboliką. Najwybitniejsi
twórcy tego okresu to: Francisco Goya, Joseph William Turner, William Blake, Eugene
Delacroix, a w Polsce - Aleksander Orłowski, Piotr Michałowski, Henryk Rodakowski.
Romantyzm cechował się dążeniem do integracji wszelkich sztuk, zacierania granic
między muzyką, słowem i obrazem. Najlepszym przykładem tych dążeń jest działalność
Ryszarda Wagnera (1813-83) i stworzona przez niego idea syntezy sztuk w dramacie.
Chętnie nawiązywać do niej będzie europejski modernizm.