PRACA MAGISTERSKA - Kuba
RODZAJE I CZ
STOŚĆ WYST
POWANIA
URAZÓW W GRACH ZESPOA
OWYCH
1
I. Wstęp..................................................................................................... 3
1. Charakterystyka gier zespołowych...................................................... 6
1.1 Piłka ręczna ................................................................................... 7
1.2 Piłka koszykowa............................................................................ 9
1.3 Piłka siatkowa.............................................................................. 10
2. Uraz................................................................................................ 12
2.1 Definicja urazu ............................................................................ 12
2.2 Kryteria podziału urazów............................................................. 13
2.3 Przyczyny urazów występujących w sporcie................................ 14
2.4 Rodzaje urazów najczęściej spotykanych w sporcie..................... 15
II. Cel pracy............................................................................................ 16
III. MATERIAA
I METODYKA BADAC
............................................ 17
1. Charakterystyka badanych ............................................................ 17
2. Metoda badań.................................................................................. 19
IV. WYNIKI I ICH ANALIZA ............................................................. 20
V. DYSKUSJA ........................................................................................ 33
VI. WNIOSKI......................................................................................... 38
VII. PIŚMIENNICTWO........................................................................ 39
ANEKS ................................................................................................... 39
2
I. Wstęp
Urazy w grach zespołowych jak i w dyscyplinach indywidualnych są prawie
nieodłącznym elementem w dzisiejszym świecie sportu. W pracy przybliżono i opisano
zagadnienia dotyczące rodzaju i częstości występowania urazów w grach zespołowych.
W tym celu wybrano trzy popularne i uprawiane w Polsce gry zespołowe: piłkę ręczną,
piłkę koszykową i piłkę siatkową.
Uświadomienie społeczeństwa, że jednym z elementów zdrowego stylu życiu
jest aktywność fizyczna, spowodowało gwałtowny wzrost zainteresowania regularnymi
treningami, systematycznymi ćwiczeniami fizycznymi, lub formami sportu
wyczynowego.
Niestety, obok pozytywnych zjawisk towarzyszących uprawianiu aktywności
fizycznej o charakterze sportowym obserwuje się występowanie zwiększonej liczby
urazów, głównie w obrębie narządu ruchu [17].
Biorąc pod uwagę urazy sportowe, należy wymienić: urazy w sporcie
wyczynowym oraz urazy w sporcie uprawianym rekreacyjnie.
Urazy w sporcie wyczynowym i rekreacyjnym mają odrębną specyfikę.
Sportowiec wyczynowy jest nastawiony na  uzyskiwanie wyników , z czym wiążą się
wymierne korzyści finansowe. Poddawany jest presji otoczenia: działaczy, trenerów,
opinii publicznej, co powoduje, że często ukrywa drobne jego zdaniem kontuzje, aby
nie  wypaść z rynku [6].
W sporcie rekreacyjnym, znaczenia upatruje się w szeroko pojętej profilaktyce.
Natomiast w sporcie wyczynowym w dużej mierze zawodzi koordynacja w
postępowaniu po doznanym urazie pomiędzy lekarzem, trenerem i działaczami.
Sport wyczynowy różni się od sportu rekreacyjnego wieloma elementami. U
zawodników wyczynowych można poruszyć problem dopingu i stosowania środków
zabronionych w sporcie, które powszechnie uznano i naukowo udowodniono za
szkodliwe dla zdrowia człowieka. Mają one jednak wpływ na poprawienie jednej czy
kilku zdolności motorycznych, w zależności od trenowanej dyscypliny. Powoduje to
wzmożony popyt i zainteresowanie nielegalnymi używkami.
Do chwili obecnej nie wynaleziono żadnego sposobu zapobiegania
przedwczesnemu  zużyciu narządu ruchu w wyniku nadmiernej jego eksploatacji. W
przypadku osoby młodej olbrzymie rezerwy regeneracyjne tkanek umożliwiają prawie
3
doskonałą  samo naprawę . Problem jest dużo poważniejszy, gdy do sumowania się
przeciążeń i mikrourazów dochodzi u osób dorosłych czy starzejących się [4].
Do obrażenia ciała może dojść pomiędzy rywalizującymi ze sobą zawodnikami.
W trakcie meczy czy treningu lecz również podczas indywidualnych ćwiczeń.
Ciało człowieka poddawane jest w ciągu życia bardzo zróżnicowanym
obciążeniom, związanym z naturalną potrzebą ruchu, doskonaleniem sprawności,
 eksploatacją sportową , czy wymogami wyuczonego zawodu [4].
Wyniki zawodników w sporcie wyczynowym, zbliżają się do kresu ludzkich
możliwości. Coraz większe wymagania stawiane organizmowi sportowca
wyczynowego doprowadziły do niebywałego rozwoju medycyny sportowej.
Osiągnięcia zawodników są wynikiem żmudnych i długotrwałych treningów, często
okupione najwyższą ceną, jaką jest zdrowie człowieka. Ciało ludzkie zarówno na
treningach, czy podczas rozgrywania meczy poddawane jest ciężkiej i wyczerpującej
pracy. Organizm jest eksploatowany do granic ludzkiej wytrzymałości. Jednak często te
granice są sztucznie poszerzane, pseudo udoskonalane środkami farmakologicznymi.
Organizm wykorzystywany jest maksymalnie, pomija się jednak zasady
adekwatnego czasu na jego regenerację, adaptację do nowych zjawisk, którym
poddawany jest podczas wysiłku. Zdarza się również, że trenerzy stosują ćwiczenia
niekorzystne, a nawet szkodliwe zdrowiu, głównie dla narządu ruchu.
Urazy w grach zespołowych są nie tylko konsekwencją bezpośredniego kontaktu
dwóch lub większej liczby zawodników, ale mogą także występować podczas
prowadzenia indywidualnej gry. Wpływ na taką sytuacje mają czynniki takie jak brak
lub z
le przeprowadzona rozgrzewka. Nie uwzględnienie rozgrzewki specjalistycznej dla
danej dyscypliny. Zbyt wczesny powrót do gry po wcześniej przebytym urazie.
Kontynuowanie gry pomimo pojawienia się bólu, który jest sygnałem do
natychmiastowego przerwania wysiłku.
Dodatkowym problemem jest fakt, że do świata sportu wyczynowego,
uprawiania różnych dyscyplin, wciągani są coraz młodsi uczestnicy. Na dzieci w wieku
szkolnym a nawet wczesnoszkolnym, nakłada się dodatkowe zajęcia, które mogą
prowadzić do obciążeń organizmu, który nie jest w pełni wykształcony i rozwinięty.
Często dochodzi do pomijania faktu, że wykonywanie niektórych ćwiczeń u
dzieci czy młodzieży, które są w fazie rozwoju jest szkodliwe. Może mieć znaczący
wpływ na ich postawę czy zdrowie w póz
niejszym wieku.
4
Nie bierze się pod uwagę tego jednak, że narząd ruchu jest jeszcze niewykształcony, tak
jak i cały organizm. Aparat ruchu jest poddawany przeciążeniom, miękkie elementy są
naciągane a nawet rozrywane z powodu niewystarczającej wytrzymałości do
stosowanych obciążeń. Dochodzi do wielokrotnego przeciążenia nieprzygotowanych
jeszcze odpowiednio elementów stawowych.
Kolejnym dość istotnym problemem w dzisiejszym sporcie jest czas, a
dokładniej jego brak, podczas leczenia. Zawodnicy, którzy ulegli urazowi, czy to po raz
pierwszy, czy z powodu nie wyleczenia wcześniej przebytego urazu, starają się jak
najszybciej powrócić do treningów, gry, bagatelizując i pomijając czas, jaki jest
przewidziany do pełnej regeneracji, wyleczenia w danym urazie. Starają się
przyśpieszyć czy oszukać czas za pomocą  cudownych uzdrowicieli , czy środków
farmakologicznych.
Nowe metody diagnostyczne pozwalają dobrać odpowiednie środki terapii.
Techniki operacyjne udoskonalane z roku na rok, sposoby rehabilitacji ruchowej i
oparte na osiągnięciach nauk podstawowych zasady treningu fizycznego dają nadzieję
na poprawę ochrony zdrowia sportowców i zmniejszenie urazów w sporcie [6].
5
1. Charakterystyka gier zespołowych
W wychowaniu fizycznym i sporcie ważną rolę i znaczenie ze względu na swoje
niezaprzeczalne walory odgrywają zespołowe gry sportowe. Istotą udziału w grze jest
przyjęcie zasad podporządkowania się jej regułom z równoczesnym ich
wykorzystywaniem w ramach wyznaczonego zakresu sposobów działania, graczy z
piłką, przeciw piłce i bez piłki [19].
Reguły w danej grze mają za zadanie wyrównanie i danie możliwości
prowadzenia wyrównanej walki dla obu drużyn. To akty, które są zapisane i
zatwierdzone przez odpowiednie władze, organizacje odpowiedzialne za daną
dyscyplinę. Z kilkunastu czy kilkudziesięciu gier zespołowych różniących się od siebie
w mniejszym, czy większy stopniu, przepisy dotyczą: liczby zawodników, wymiaru
obszaru, na którym toczy się gra, ubioru, zajmowanych miejsc, czy pozycji
zawodników, zachowania się podczas trwania meczu, udziału ochroniarzy, sposobu
zdobywania punktów, dopuszczalnych sprzętów, urządzeń (o ile takie są dozwolone w
danej dyscyplinie). Zawodnicy powinni znać przepisy, jak również je przestrzegać
i rozumieć w jakim celu są stosowane. Przepisy bowiem są tworzone również z myślą o
zdrowiu zawodników oraz mają zapobiegać ewentualnym urazom, które są skutkiem,
np. bezpośredniego kontaktu podczas gry.
Charakterystykę gier zespołowych można omówić biorąc pod uwagę kilka jej
aspektów. Do najważniejszych można zaliczyć aspekt psychologiczny  rozumiany jako
wspólna odpowiedzialność za wynik, czy zawodnika. Przekłada się to na życie
codzienne, gdzie młody człowiek uczy się odpowiedzialności za powierzone mu
obowiązki zarówno w szkole jak i w pracy zawodowej. Współpraca i umiejętność
komunikowania się i zrozumienia podczas gry ułatwia relacje międzyludzkie. Aspekt
wychowawczy to poszanowanie przeciwnika, przyjęcie zasad fair-play na boisku,
uznawanie i nie podważanie decyzji sędziego prowadzącego spotkanie. Zawodnik uczy
się godzić i przyjmować do świadomości przegrany mecz oraz cieszyć się ze
zwycięstwa.
6
1.1 Piłka ręczna
Piłka ręczna ma charakter gry szybkościowo-siłowej i wymaga od zawodników
wysokiego poziomu przygotowania fizycznego i technicznego. Głównym zadaniem
zawodników w grze jest stworzenie sytuacji zakończonej zdobyciem bramki.
W dzisiejszych czasach piłkarze ręczni grają w obronie  na granicy faula nie
tylko w pobliżu pola bramkowego, ale również w strefie do 11 - 12 metra. Podczas gry
w obronie zawodnik przemieszcza się krokiem odstawno  dostawnym, przodem lub
tyłem.
Obrońca przeprowadza średnio około 144 siłowych pojedynków z napastnikiem
i 20 - 22 razy blokuje rzuty na bramkę co naraża go na kontakt z przeciwnikiem lub
trafienie piłką. Podczas meczu zawodnik piłki ręcznej pokonuje dystans średnio około
5,6  6 km, wykluczając bramkarzy, z czego 75% za pomocą przyśpieszeń i zrywów z
maksymalną lub bliską maksymalnej szybkości na różnych dystansach. Dodatkowo w
czasie gry gracz wykonuje 94 - 102 podań piłki na różne odległości, 8 - 14 rzutów na
bramkę oraz 2 - 5 rzutów z linii autowej [14].
W momencie oddania rzutu w wyskoku, dochodzi do asymetrycznego
obciążenia ciała, mocnego wybicia się zawodnika z nogi przeciwnej do rzucającej ręki
oraz lądowania, co jest niekorzystne, gdyż siła odbicia i amortyzacji jest rozkładana na
jedną kończynę. Doprowadza to do przeciążenia i mikrourazów, głownie w stawie
skokowym oraz kolanowym. Ponadto w chwili oddawania rzutu na bramkę, zawodnik
stara się rzucać piłkę z maksymalną siłą, lot piłki w niektórych sytuacjach dochodzi do
110 km/h. Zawodnicy uzyskują to poprzez wyzwolenie maksymalnej siły zrywnej
mięśni obręczy barkowej, co wpływa na urazowość tych mięśni lub elementów
budujących staw ramienno - barkowy. Dodatkowo staw barkowy jest narażony na urazy,
kiedy w ułamkach sekund dochodzi do wyhamowania ręki rzucającej przez zawodnika
broniącego z drużyny przeciwnej. Wiąże się to z naderwaniem mięśni i więzadeł.
W trakcie oddawania rzutu w wyskoku w przód dochodzi do zaplanowanego upadku,
konsekwencją tego są na pewno mikrourazy, które nie pozostaną bez odpowiedzi w
póz
niejszych latach.
Obrońca ma prawo blokowania zawodnika atakującego, bezpośrednio blokując
jego rękę przy rzucie na bramkę. Sytuacja ta powoduje, że pomiędzy przeciwnikami
dochodzi do bezpośredniego kontaktu, wynikiem tego mogą być: stłuczenia ciała,
uszkodzenia w stawie barkowym lub łokciowym a nawet pękniecie czy złamanie kości
7
przedramienia. Ponadto w trakcie blokowania dochodzi również do odpychania
zawodnika, który w wyniku utraty równowagi może upaść co powoduje różnego typu
obrażenia.
W czasie gry tętno waha się w zakresie 120 - 200 uderzeń na minutę i więcej,
niezależnie od funkcji pełnionej przez zawodnika w grze i składzie drużyny z
wyjątkiem bramkarza. Jak wiadomo zmęczenie wpływa negatywnie na zachowanie
równowagi podczas poruszania się, doprowadzić to może do upadku i konsekwencji z
tym związanych. Do upadku może dochodzić również w chwili walki o piłkę, kiedy to
zawodnicy przepychając się, równocześnie biegnąc, starają się ją chwycić. Dodatkowo
w momentach takich dochodzi bardzo często do skręcenia stawu skokowego lub
kolanowego.
8
1.2 Piłka koszykowa
W omawianej grze zespołowej gracze każdej z drużyn, poruszając się po boisku
z piłką lub bez, pokonują opór przeciwnika i starają się oddać jak największą liczbę
celnych rzutów do obręczy kosza, który znajduje się po stronie przeciwnej drużyny oraz
przeszkodzić im w opanowaniu piłki i rzutów na własny kosz. W opisywanej grze
stosuje się rożnego rodzaju ruchy przemieszczania się po wyznaczonym polu: chód,
bieg przodem, bieg tyłem, krok odstawno - dostawny. Zgodnie z przepisami piłkę
można kozłować, podawać, rzucać, odbijać.
Charakterystyczną cechą koszykówki jako ćwiczenia fizycznego jest
kompleksowość oddziaływania na organizm. Siłę podczas zajęć koszykówki zawodnik
wykorzystuje w biegu, skokach, podaniach i rzutach piłką [14].
Dla efektywniejszego i skutecznego prowadzenia walki na boisku zawodnik
powinien dysponować dużą szybkością ruchów. Większość rzutów wykonywanych jest
w wyskoku co naraża gracza na dodatkowe obciążenia aparatu ruchu kończyn dolnych
oraz zmusza go do znacznego wydatku energetycznego. W koszykówce nie występują
pozycje statyczne z wyjątkiem rzutów wolnych i wprowadzenia piłki do gry. Poziom
intensywności działań często osiąga wartości maksymalne, specyficzne dla tej gry.
Dla koszykówki charakterystyczna jest zmienność form ruchu i ich
intensywność. Wykonywane działania są różnorodne zarówno co do kierunku,
szybkości i amplitudy poszczególnych ruchów jak i ich połączeń. Gra w koszykówkę
wymaga od zawodnika zwrotności i wytrzymałości, współdziałania w ataku czy
obronie. Koszykarz działa aktywnie w ciągu 39% ogólnego czasu gry. Przebiegnięty w
tym czasie dystans wynosi od 2,5 do 7,3 km. Znaczącą część poruszania się stanowią
różnego rodzaju zrywy krótkie 3 - 5m, średnie 6 - 15m i długie 16 - 28m. W trakcie gry
zawodnik wykonuje średnio 50 wyskoków z piłką i do piłki oraz 80 - 90 zatrzymań po
różnych startach i przyspieszeniach, co sprawia, że narząd ruchu kończyn dolnych jest
poddawany dużym obciążeniom i eksploatacji, a to z kolei naraża zawodnika na urazy
[14].
9
1.3 Piłka siatkowa
Cechą charakterystyczną, odróżniającą piłkę siatkową od omówionych powyżej
dwóch dyscyplin jest to, że zawodnicy rywalizują bez prawa kontaktu fizycznego.
W siatkówce nie ma bowiem warunków na kontakt pomiędzy zawodnikami z
przeciwnych drużyn z pominięciem sytuacji pod siatką. Pomimo braku kontaktu
fizycznego zawodników, piłka siatkowa należy do gier zespołowych w których urazy
występują bardzo często i są charakterystyczne dla tej dyscypliny.
W ciągu roku zawodnicy wysokiej klasy rozgrywają do 80 - 90 spotkań, przy
tym spotykają się z różnymi przeciwnikami o różnym poziomie techniki, taktyki, cech
fizycznych i sposobie gry [14]. Nie ma możliwości aby zawodnicy rozgrywający taką
ilość spotkań oraz będąc poddawani wyczerpującej pracy nie doznawali urazów.
Rozpatrując piłkę siatkową pod kątem urazowości na pierwszym miejscu należy
wymienić już samą nieergonomiczną i nienaturalna postawę w jakiej są zawodnicy
podczas techniki obrony czy przyjęcia piłki. W pozycji tej dochodzi do pochylenia
tułowia w przód, co wymusza pogłębienie krzywizny kręgosłupa - lordozy.
Następnym nie ergonomicznym elementem podczas gry jest przemieszczanie się
zawodników, którzy w 60% czasu poruszają się krokiem odstawno  dostawnym oraz
na śródstopiu i palcach stóp. Pozostałe sposoby to wypady w przód lub w bok oraz
dobiegnięcia w kilku krokach ze  zrywami . Czysty czas wysiłku startowego wynosi
średnio 20 - 30 minut [14].
W piłce siatkowej momentami w których istnieje największe ryzyko doznania
urazu oraz dochodzi do przeciążeń narządu ruchy jest technika ataku oraz bloku.
W technice ataku wyróżniam cztery fazy: rozbiegu, wyskoku, uderzenia piłkę i
lądowania, z czego trzy dotyczą kończyn dolnych a jedna kończyny górnej. Faza
wyskoku i lądowania podobnie tak jak w technice bloku należą do najbardziej
obciążających momentów w których stawy kończyn dolnych, a w szczególności stawy
skokowe i kolanowe poddawane są przeciążeniom i mikrourazom. Ponadto w fazie
wyskoku dochodzi do maksymalnego wybicia zawodnika w górę, co poddaje jego
mięsnie łydki na dodatkową prace oraz uszkodzenia w tym naderwania czy całkowite
zerwanie.
Omawiając technikę ataku należy również wymienić fazę uderzenia piłki,
bowiem w fazie tej może dochodzić do naderwań lub naciągnięć mięśni obręczy
barkowej, oraz przeprostów w stawie łokciowym gdyż atak na piłkę odbywa się przy
10
wyprostowanym przedramieniu względem ramienia.
W piłce siatkowej dość częstym i charakterystycznym przez co i
bagatelizowanym i nie leczonym jest potocznie mówione przez zawodników  wypicie
palca . W omawianym typie urazu dochodzi do zwichnięcia w stawie między
paliczkowym lub śródręczno - policzkowym, a momentem w którym najczęściej
dochodzi do tego incydentu jest wyskok zawodnika do bloku piłki atakowanej przez
przeciwnika.
11
2. Uraz
2.1 Definicja urazu
Aktywność fizyczna działa pro zdrowotnie, ale może też stanowić pewne
zagrożenie dla zdrowia. Powoduje bowiem urazy i wypadki. To przede wszystkim
bezpośredni kontakt między zawodnikami spowodował, że gry zespołowe stały się
rodzajem sportu walki. Zdarzają się zarówno kontuzje wynikające z przetrenowania, jak
i urazy ostre, będące wynikiem rywalizacji. Uraz w sporcie jest definiowany inaczej
niżeli w życiu codziennym. Człowiek nie uprawiający żadnego sportu uważa się za
zdrowego, jeżeli może wykonywać swoje codzienne obowiązki. Natomiast w sporcie,
zdrowy zawodnik to ten, który może wykonywać wysiłki typu sportowego.
Określenie  uraz sportowy jest wspólną nazwą dla wszystkich rodzajów
urazów, odnoszonych w trakcie aktywności sportowej i może być definiowany na różne
sposoby. Jedna z nich jest następująca: Rada Europy zaproponowała definicję urazu
sportowego jako konsekwencję brania udziału w zajęciach sportowych, która wiąże się
ze zmniejszeniem możliwości wykonania wysiłku fizycznego, potrzebą pomocy
medycznej i skutkami ekonomicznymi [1].
Ponadto w literaturze przedmiotu można spotkać inną definicję, która brzmi:
Uraz sportowy jest to uraz mający miejsce podczas uprawiania aktywności fizycznej o
charakterze sportowym, głównie w czasie treningów i zawodów, powodujący
wystąpienie obrażenia sportowego, którego następstwem jest wyłączenie czasowe lub
całkowite z dalszego udziału w aktywności sportowej [17].
Przyjęło się mówić, ze sportowiec doznał uszkodzenia czy obrażenia danego
stawu lub części ciała. Często jednak dochodzi do mylenia słowa uraz a uszkodzenie
lub obrażenie. Pierwsze z tych pojęć zostało zdefiniowane i opisanie powyżej.
Natomiast uszkodzenie lub obrażenie jest to skutek zadziałania urazu jako siły
mechanicznej na organizm, w konsekwencji którego dochodzi do uszkodzenia struktur
poddanych urazowi. Rodzaj i rozległość obrażeń lub uszkodzeń uzależniony jest od
wielkości urazu czyli siły mechanicznej oraz odporności tkanki, na którą zadziałał [9].
12
2.2 Kryteria podziału urazów
Kryteriów podziału urazu w literaturze można spotkać bardzo wiele w
zależności od objawów klinicznych, czasu gojenia uszkodzonych tkanek, miejsca
występowania itp. Przedstawione poniżej podziały dotyczą narządu ruchu
uwzględniając jego składowe.
Rodzaje obrażeń układu mięśniowo-szkieletowego wywołane urazami
mechanicznymi to:
" Zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich
- stłuczenia
- uszkodzenia jednostki ścięgnisto-mięśniowej
" Rany  przerwanie ciągłości skóry
" Złamania
" Skręcenia stawów
" Zwichnięcia stawów
Inny z podziałów urazów, zaproponowany przez J. Widuchowskiego,
przedstawia się następująco [17]:
" Skręcenia stawów i naciągnięcia więzadeł
" Urazy mięśni i ścięgien
" Stłuczenia
" Zwichnięcia stawów
" Złamania kości
" Otarcia naskórka
" Rany
" Zakażenia
" Stany zapalne
13
2.3 Przyczyny urazów występujących w sporcie
Zdecydowana większość obrażeń sportowych spowodowana jest działaniem siły
mechanicznej. Najczęstszymi przyczynami tych obrażeń są [17]:
" Urazy w bezpośredniej walce sportowej
" Urazy i przeciążenia w czasie treningu (nieprawidłowo wykonywane
ćwiczenia, zbyt duże obciążenia, nieodpowiednia rozgrzewka itp.)
" Zbyt szybkie podjęcie aktywności fizycznej po doznanym wcześniej
urazie lub zachorowaniu
" Wadliwy sprzęt sportowy (obuwie, sprzęt ochronny itp.)
" Nieodpowiedni stan boiska lub obiektu sportowego
" Trudne warunki atmosferyczne
" Inne przyczyny: na przykład kibice
14
2.4 Rodzaje urazów najczęściej spotykanych w sporcie
Z wyników badań Garrick a przeprowadzonych na sportowcach, uprawiających
zarówno sporty indywidualne jak i zespołowe wynika, że najczęstszym rodzajem
obrażeń stawów było skręcenie 42 %, stłuczenie i rany 18 % , zwichnięcie 14%
miejscowe zapalenie10%.
Skręcenie w stawie powstaje wtedy, gdy ruch przekracza zakres fizjologicznej
ruchomości stawu i wówczas dochodzi do uszkodzenia torebki stawowej, więzadeł i
innych elementów budowy stawu, w wewnątrz stawu dochodzi do powstania krwiaka
[12]. Według klasyfikacji American Medical Association uszkodzenia więzadeł dzieli
się na trzy grupy.
" Skręcenie lekkie, uszkodzenie niewielkiej ilości włókien więzadła
" Skręcenie średniego stopnia, rozerwanie większej liczby włókien
" Skręcenie ciężkie dochodzi do częściowego lub całkowitego rozerwania
więzadła
Zwichnięciem stawu określa się pourazowe uszkodzenie stawu z całkowitą lub
częściową utratą łączności powierzchni stawowych. Zwichniecie jest konsekwencją
urazu, gdzie dochodzi do uszkodzenia aparatu torebkowo-więzadłowego. Stłuczeniem
nazywamy uszkodzenie powstające zazwyczaj w wyniku upadku na twarde podłoże lub
urazu zadanego tępym przedmiotem (lub częścią ciała). Dotyczy ono skóry, tkanki
podskórnej, mięśni, kości,(ból ze strony okostnej), stawów (również chrząstki
stawowej) naczyń i nerwów [8].
Problemem jest fakt, iż wiele urazów nie jest odnotowywanych przez zespół
medyczny, wiele z nich jest leczonych przez samego zawodnika lub np. przez jego
masażystę. Ponadto wiele kontuzji nie jest zgłaszanych wręcz ukrywanych przez
samych zawodników i leczonych według samych siebie bez wiedzy medycznej i bez
kontroli lekarzy specjalistów.
15
II. Cel pracy
Celem pracy jest wykazanie, jakim rodzajom urazów ulegają sportowcy, którzy
trenują gry zespołowe. Jaki okres czasu trwał powrót do zdrowia i jakie wynikają
następstwa po przebytym urazie. Czy charakter i rodzaj trenowanej gry zespołowej ma
wpływ na typ i częstość występowania urazu, oraz jaki okres czas upłynął do
możliwości bycia aktywnym fizycznie.
W badaniu ankietowym udział wzięły osoby wyczynowo trenujące gry
zespołowe w polskich klubach. Wybrani zawodnicy narażeni byli na urazy podczas
trenowania lub podczas rozgrywek ligowych meczy przez okres co najmniej pięciu lat.
W celu dokładnego zbadania problemu przedstawiono następujące pytania badawcze:
1. Jaki jest najczęstszy rodzaj urazu sportowego występujący u osób
trenujących gry zespołowe w zależności od trenowanej dyscypliny
sportu?
2. Jaki okres czasu powrotu do zdrowia uzależniony jest od doznanego
urazu?
3. Jakie są najczęstsze powikłania dla zdrowia po przebytym urazie
sportowym?
16
III. MATERIAA
I METODYKA BADAC

1. Charakterystyka badanych
Materiał badawczy stanowiła grupa 180 osób w wieku od 18 do 35 lat
trenujących wyczynowo gry zespołowe.
Badania były przeprowadzone w terminie od II.2008 r. do V.2008 r. oraz od
IX.2008 r. do X.2008 r. na obiektach sportowych w miastach, w których trenowali.
Ankietowani zawodnicy należeli do klubów sportowych w których trenują i rozgrywają
mecze ligowe w Katowicach (AZS AWF Katowice), Mielcu (BRW Stal Mielec, KPS
Stal Mielec), Bielsku Białej (BKS ALUPROF Bielsko Biała) Piotrkowie Trybunalskim
(MKS Piotrcovia Piotrków Trybunalski), Rzeszowie (ASSECO Resovia Rzeszów),
Tarnobrzegu ( KS Siarka Tarnobrzeg) Gorzowie Wielkopolskim, Piekarach Śląskich
(KS Olimpia Piekary). Badane osoby reprezentowały najwyższy poziom sportowy, gdyż
byli zawodnikami klubów z ekstraklasy lub pierwszej ligi. Całość badanych została
podzielona na trzy grupy.
Grupę pierwszą stanowili osoby trenujące piłkę ręczną (60 zawodników), w
której 30 kobiet o średniej wieku 25,5 lat (19 do 35 lat) trenowały 7 razy w tygodniu
średnio 1,5 godziny jednorazowo. Staż zawodniczy to 12 lat oraz 30 mężczyzn o
średniej wieku 24,5 lat (18 do 32 lat) trenujących 8 razy w tygodniu w wymiarze 1,5
godziny jednorazowo. Staż zawodniczy ankietowanych wyniósł 12,5 lat.
Drugą grupę reprezentowali sportowcy trenujący piłkę koszykową (60 osób).
Kobiety w omawianej dyscyplinie stanowiły grupę 30 zawodniczek, a średnia wieku to
23 lata (19 do 28 lat). Badane osoby trenowały tygodniowo 6 razy, wymiarze czasowym
1,5 godziny jednorazowo, staż zawodniczy badanych kobiet wynosił 10 lat. Mężczyz
ni
w badanej grupie stanowili 30 osób o średniej wieku 24 lata (19 do 29 lat), ankietowani
mieli 9 treningów w tygodniu o czasie 1,15 godziny jednorazowo, a staż zawodniczy
wynosi u nich 11 lat.
Do grupy trzeciej należeli sportowcy trenujący piłkę siatkową (60 sportowców).
Kobiety (30) w wieku 20 - 31 lat o średniej wynoszącej 25 lat. Piłkarki trenowały 10
razy w tygodniu w wymiarze czasu 1,5 godziny jednorazowo. Staż sportowy kobiet to
13 lat. Ponadto w omawianej dyscyplinie sportowej było 30 mężczyzn o średniej wieku
24 lat (18 do 29 lat), sportowcy trenowali 6 razy na tydzień, a czas treningu wynosi 1,5
godziny jednorazowo, średnia lat trenowanej gry zespołowej wyniosła u nich 10 lat.
17
18
2. Metoda badań
Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety opracowany przez autora
pracy. Składał on się z dwóch części. W pierwszej umieszczono 15 pytań z czego 8 było
pytaniami otwartymi, a 7 zamkniętymi. W 3 pytaniach badani mogli udzielać więcej niż
jednej odpowiedzi. Część druga ankiety to metryczka w której pytania dotyczyły
danych demograficznych o badanych osobach czyli wiek, płeć, rodzaj dyscypliny, okres
czasu trenowania oraz ilość treningów tygodniowo.
Wzór kwestionariusza ankiety wykorzystanego do badań został umieszczony w
aneksie. Odpowiedzi respondentów zostały skategoryzowane, a dane liczbowe oraz
procentowe podane w tabelach.
19
IV. WYNIKI I ICH ANALIZA
Po przeanalizowaniu odpowiedzi zawodników w kwestionariuszach
ankietowych, z pośród 180 przebadanych osób zajmujących się wyczynowo sportem,
urazowi uległo 94% zawodników, a 6% udzieliło odpowiedzi ze nie miało w swojej
karierze sportowej urazu.
Z przeprowadzonych badań wynika, że zarówno kobiety jak i mężczyz
ni w
równym stopniu ulegają kontuzjom podczas aktywności sportowej związanej z wybraną
dyscypliną sportu (tabela nr 1).
Tabela nr 1. Urazy sportowe badanych w poszczególnych grupach
Kobiety Mężczyz
ni Razem
Tak Nie Tak Nie Tak Nie
Gra zespołowa
n % n % n % n % n n
28 32,9 2 40 30 36,2 0 0 58 34,5 2 16,6
Piłka ręczna
Piłka koszykowa 27 31,8 3 60 26 31,3 4 57,1 53 31,6 7 58,4
Piłka siatkowa 30 35,3 0 0 27 32,5 3 42,8 57 33,9 3 25
Razem 85 5 83 7 168 12
Z pośród wszystkich ankietowanych osób 48,2% zaznaczyło odpowiedz

 skręcenie stawu . Często dochodziło również do stłuczenia ciała 19,3% lub
powiązania tego typu urazu z innymi kontuzjami. Kolejnym odnotowanym urazem jest
zwichnięcie stawu 11,2%, oraz złamanie kości 6,1%. Respondenci udzielili w 15,2%
odpowiedzi, że ulegli urazowi innego typu (np. zapalenie, naderwanie mięśni). Tabela
nr 2. Z badanych sportowców, którzy w przeszłości doznali urazu, tylko 3%
odpowiedziało, że nie są w stanie dokładnie sprecyzować jakiemu typowi urazu ulegli i
jakiej części ciała on dotyczył. Odpowiedzi pozytywnej, opisując miejsce i rodzaj urazu
udzieliło 97% ankietowanych.
20
Tabela nr 2. Rodzaje urazów i ich występowanie w poszczególnych dyscyplinach*
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
N=28 N=30 N=27 N=26 N=30 N=27
n % n % n % N % n % n %
stłuczenia 3 9,7 8 19 8 27,5 5 16,6 6 17,6 8 25,8
skręcenia 18 58 22 52,3 15 51,7 17 56,6 14 41,3 9 29
zwichnięcia 4 12,9 5 11,9 2 6,8 2 6,6 3 8,8 6 19,4
złamania 1 3,2 2 4,7 1 3,4 1 3,3 1 2,9 5 16,1
inne 5 16,2 5 11,9 3 10,3 2 6,6 10 29,4 3 9,7
razem 31 42 29 30 34 31
* Suma nie równa się 100%, ponieważ respondenci mogli podawać więcej niż jedną odpowiedz
.
Tabela nr 3. Miejsca występowania urazów w poszczególnych dyscyplinach.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa razem
lokalizacja
n % n % n % n %
uraz st.
21 36,2 16 30,2 11 19,3 48 28,6
skokowego
uraz st.
15 25,9 12 22,6 11 19,3 38 22,6
kolanowego
uraz st.
7 12 4 7,5 7 12,3 18 10,7
barkowego
Inne
15 25,9 21 39,6 28 49,1 64 38,1
lokalizacje
razem 58 53 57 168
Z wszystkich badanych osób, odpowiedzi że najczęstszą lokalizacją w której
dochodziło do urazu stawów i kości stopy udzieliło 28,6%. Grą zespołową w, której
najwięcej razy doszło do urazu stopy to piłka ręczna 36,2%. Drugą dyscypliną pod
względem częstości doznawania uszkodzenia stopy, stanowili zawodnicy piłki
koszykowej 30,2%. Najmniejszą liczbę omawianego urazu odnotowano u
21
reprezentantów piłki siatkowej 19,3% (kobiety 16,7%, mężczyz
ni 22,2%).
Drugim najczęstszym opisywanym miejscem urazu, z całej grupy
przebadanych osób, był staw kolanowy lub kości i tkanki wchodzące w jego budowę
22,6% (w tym skręcenia, stłuczenia, zwichnięcia, złamania oraz zmiany
przeciążeniowe). W piłce ręcznej odsetek ten stanowił 25,9% i był on największy, w
piłce koszykowej 22,6%, spośród osób uprawiających piłkę siatkową 19,3%.
Urazy w stawie barkowym, były na trzecim miejscu spośród badanych osób, pod
względem lokalizacji występowania kontuzji 10,7%. Piłkarki ręczne 14,3% oraz
siatkarki 13,3%, odpowiedziały, że najczęściej uległy kontuzji w powyżej omawianej
lokalizacji. W piłce koszykowej kobiet odnotowano tylko 7,5% odpowiedzi.
Omówione powyżej lokalizacje kontuzji były najczęściej opisywane przez
ankietowane osoby i stanowiły 61,9% spośród wszystkich miejsc, w których doszło do
urazu (tabela nr 3, 3a, 3b, 3c). Ponadto u badanych osób odnotowano urazy stawu
łokciowego, biodrowego, głowy, kończyn górnych i okolic twarzy. Przypadki te zostały
opisane jako inne lokalizacje 38,1%.
Najczęściej odnotowanym rodzajem urazu było skręcenie stawu 48,2%.
Dyscypliną sportową w której najwięcej osób uległo temu typowi obrażeniom była
piłka ręczna mężczyzn 23,1%, kobiety w omawianej dyscyplinie stanowiły 18,9%.
Również często dochodziło do skręcenia stawu wśród koszykarzy 17,9%. Natomiast
mężczyz
ni uprawiający piłkę siatkową odpowiedzieli że doznali skręcenia stawu w
9,5% i byli najmniej liczną grupą po urazie tego typu.
Stłuczenia ciała stanowiły 19,3%, najczęstszym miejscem występowania tego
urazu była okolica stawu kolanowego. Do stłuczenia ciała dochodziło również w
okolicy stawu łokciowego. Ponadto omawiany typ urazu był połączony dodatkowo z
innymi urazami, najczęściej z pęknięciem lub złamaniem kości. Spośród sporadycznych
przypadków stłuczeń można wymienić: stłuczenie żeber, okolicy stawu biodrowego,
stłuczenie mięśni kończyn dolnych lub górnych.
Piłka siatkowa i piłka ręczna to gry zespołowe w, których najwięcej razy
dochodziło do zwichnięcia stawu. Siatkarze 19,4% stanowczo przeważali nad kobietami
8,8% w tej dyscyplinie. Najczęstszymi stawami w, których dochodziło do zwichnięcia u
osób uprawiających piłkę siatkową, były stawy palców rąk. U kobiet natomiast
zwichnięcie najczęściej odnotowano w obrębie stawu barkowego (piłkarki ręczne
14,3%). Osoby uprawiające piłkę koszykową stanowiły najmniejszą liczebnie grupę w
tym typie urazu. Złamanie kości to najrzadziej opisywany rodzaj urazu. Spośród
22
wszystkich badanych osób złamaniu lub pęknięciu kości uległo 6,1% . Grą zespołową
w której najwięcej odnotowano przypadków złamań była piłka siatkowa mężczyzn
16,1%. Najczęściej dochodziło do pęknięcia lub złamania kości palców rąk u siatkarzy.
Skręcenia, stłuczenia, zwichnięcia i złamania to najczęstsze typy urazów spośród
przebadanych osób. Ponadto respondenci w pojedynczych lub kilku odpowiedziach
podali, że ulegli urazowi innego typu (wstrząśnienie mózgu, zapalenie ścięgien,
naderwanie mięśni, wysunięcie jądra miażdżystego). Po przeanalizowaniu
kwestionariuszy ankietowych, grą zespołową w której najwięcej razy dochodziło do
urazów innego typu, była piłka siatkowa kobiet 29,7% oraz piłka ręczna kobiet 16,2%.
Tabela nr 2a. Rodzaje urazów i ich występowanie w piłce ręcznej*.
PIA
KA R
CZNA
kobiety N=28 mężczyz
ni N=30 razem N=58
n % n % n %
stłuczenia 3 9,7 8 19 22 26,2
skręcenia 18 58 22 52,3 40 47,6
złamania 4 12,9 5 11,9 9 10,7
zwichnięcia 1 3,2 2 4,7 3 3,6
inne 5 16,2 5 11,9 10 11,9
razem 31 42 84
* Suma nie równa się 100%, ponieważ respondenci mogli podawać więcej niż jedną odpowiedz
.
23
Tabela nr 2b. Rodzaje urazów i ich występowanie w piłce koszykowej*.
PIA
KA KOSZYKOWA
kobiety N=27 mężczyz
ni N=26 razem N=53
rodzaj urazu
n % n % n %
stłuczenia 8 27,5 5 16,6 13 22
skręcenia 15 51,7 17 56,6 32 54,2
zwichnięcia 2 6,8 2 6,6 4 6,8
złamania 1 3,4 1 3,3 2 3,4
inne 3 10,3 2 6,6 5 8,5
razem 29 30 59
* Suma nie równa się 100%, ponieważ respondenci mogli podawać więcej niż jedną odpowiedz
.
Tabela nr 2c. Rodzaje urazów i ich występowanie w piłce siatkowej*.
PIA
KA SIATKOWA
kobiety N=30 mężczyz
ni N=27 razem N=57
rodzaj urazu
n % n % n %
stłuczenia 6 17,6 8 25,8 14 21,5
skręcenia 14 41,3 9 29 23 35,4
zwichnięcia 3 8,8 6 19,4 9 13,8
złamania 1 2,9 5 16,1 6 9,2
inne 10 29,4 3 9,7 13 20
razem 34 31 65
* Suma nie równa się 100%, ponieważ respondenci mogli podawać więcej niż jedną odpowiedz
.
24
Tabela nr 3a. Miejsca występowania urazów w piłce ręcznej.
PIA
KA R
CZNA
kobiety mężczyz
ni razem
lokalizacja
n % n % n %
uraz st.
8 28,6 13 43,3 21 36,2
skokowego
uraz st.
7 25 8 26,7 15 25,9
kolanowego
uraz st.
4 14,3 3 10 7 12,1
barkowego
inne
9 32,1 6 20 15 25,8
lokalizacje
razem 28 30 58
Tabela nr 3b. Miejsca występowania urazów w piłce koszykowej.
PIA
KA KOSZYKOWA
kobiety mężczyz
ni razem
lokalizacja
n % n % n %
uraz st.
7 25,9 9 34,7 16 30,2
skokowego
uraz st.
6 22,2 6 23 12 22,6
kolanowego
uraz st.
2 7,5 2 7,7 4 7,5
barkowego
inne
12 44,4 9 34,6 21 39,6
lokalizacje
razem 27 26 53
25
Tabela nr 3c. Miejsca występowania urazów w piłce siatkowej.
PIA
KA SIATKOWA
kobiety mężczyz
ni razem
lokalizacja
n % n % n %
uraz st.
5 16,7 6 22,2 11 19,3
skokowego
uraz st.
6 20 5 18,5 11 19,3
kolanowego
uraz st.
4 13,3 3 11,1 7 12,3
barkowego
inne
15 50 13 48,1 28 49,1
lokalizacje
razem 30 27 57
Z pośród wszystkich opisanych urazów najdłużej (do około dwunastu miesięcy)
trwało leczenie osób po rekonstrukcji więzadła krzyżowego kolana oraz z
chondromalacją czyli postępującą degeneracją chrząstki stawowej 13,7%. Jednostkami
chorobowymi w których leczenie trwało do sześciu miesięcy 18,5%, były również
skręcenia stawu kolanowego z częściowym naciągnięciem więzadeł lub uszkodzeniem
struktur wchodzących w jego skład (łąkotki, więzadła, torebka stawowa, kości), oraz
skręcenia i zwichnięcia stawu łokciowego lub barkowego,
W grupie osób, których powrót do zdrowia wynosił do trzech miesięcy 32,7%
byli respondenci, którzy doznali złamania kości, lekkich skręceń stawów,
Badanymi u których okres czasu powrotu do zdrowia wyniósł do miesiąca czasu
35,1% były to głownie osoby, które doznały skręcenia stawu skokowego z
naciągnięciem aparatu torebkowo-więzadłowego, stłuczeń czy urazu innego typu jak na
przykład zapalenie ścięgien nadgarstka, lub naciągnięcie okolic pachwin (tabela nr 4a,
4b, 4c).
26
Tabela nr 4a. Powrót do zdrowia po doznanym urazie w stawie skokowym.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m K m
okres czasu
n % n % n % N % n % n %
do miesiąca 2 25 5 38,5 4 57,2 4 44,4 2 40 5 83,2
do trzech
5 62,5 6 46,1 3 42,8 4 44,4 1 20 1 16,6
miesięcy
do sześciu
1 12,5 2 15,4 0 - 1 11,2 2 40 0 -
miesięcy
razem 8 13 7 9 5 6
Tabela nr 4b. Powrót do zdrowia po urazie stawu kolanowego.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m K M
okres czasu
n % n % n % N % n % N %
do miesiąca 2 28,5 3 37,5 2 33,3 1 16,7 1 16,7 2 40
do trzech
2 28,5 1 12,5 1 16,7 3 50 2 33,3 1 20
miesięcy
do sześciu
1 14,3 2 25 2 33,3 1 16,7 1 16,7 2 40
miesięcy
do
dwunastu 2 28,5 2 25 1 16,7 1 16,7 2 33,3 0 -
miesięcy
razem 7 8 6 6 6 5
27
Tabela nr 4c. Powrót do zdrowia po urazie stawu barkowego.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
okres czasu
n % n % n % N % n % n %
do miesiąca 1 25 2 66,7 1 50 1 50 1 25 1 33,3
do trzech
2 50 0 - 1 50 1 50 3 75 2 66,6
miesięcy
do sześciu
1 25 1 33,3 0 - 0 - 0 - 0 -
miesięcy
razem 4 3 2 2 4 3
Tabela nr 4d. Powrót do zdrowia po urazie w pozostałych częściach ciała.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
okres czasu
n % n % n % N % n % n %
do miesiąca 3 33,3 2 33,3 4 33,3 3 33,3 4 26,7 3 23,1
do trzech
2 22,2 2 33,3 3 25 4 44,5 2 13,3 3 23,1
miesięcy
do sześciu
1 11,1 1 16,7 3 25 1 11,1 3 20 5 38,4
miesięcy
do
dwunastu 3 33,3 1 16,7 2 16,7 1 11,1 6 40 2 15,4
miesięcy
razem 9 6 12 9 15 13
Na pytanie czy korzystał Pan/Pani z rehabilitacji podczas leczenia 66,6%
ankietowanych odpowiedziało twierdząco, a 33,4% zadeklarowało ze nie korzystało z
tego typu leczenia (tabela nr 5).
28
Tabela nr 5. Sportowcy korzystający z rehabilitacji.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
N=28 N=30 N=27 N=26 N=30 N=27
n % n % n % N % n % n %
odpowiedzi
tak 19 14,4 22 13,2 17 10,2 14 8,4 24 14 15 9
nie 9 5,4 8 4,8 10 6 12 7,2 6 3,6 12 72
Osobom ankietowanym korzystającym z rehabilitacji, okres czasu potrzebnego
w zależności od jednostki chorobowej mieścił się w przedziale czasowym od jednego
do dwunastu miesięcy. W tabeli nr 6 zostały zestawione dane procentowe dotyczące jaki
okres czasu sportowcy korzystali z rehabilitacji.
Tabela nr 6. Podział sportowców pod względem czasu przebywania na rehabilitacji.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k M
okres czasu
n % n % n % N % n % n %
do miesiąca 3 33,3 2 33,3 4 33,3 3 33,3 4 26,7 3 23,1
do trzech
2 22,2 2 33,3 3 25 4 44,5 2 13,3 3 23,1
miesięcy
do sześciu
1 11,1 1 16,7 3 25 1 11,1 3 20 5 38,4
miesięcy
do dwunastu
3 33,3 1 16,7 2 16,7 1 11,1 6 40 2 15,4
miesięcy
razem 9 6 12 9 15 13
Przerwa w treningu po doznaniu urazu nie odzwierciedlała przerwy związanej z
okresem czasu powrotu do zdrowia, gdyż 23% ze wszystkich badanych osób
odpowiedziała, że okres czasu przerwy w treningach był krótszy od okresu czasu
powrotu do zdrowia. Oznacza to, że ankietowani byli aktywni fizycznie i trenowali
pomimo w pełni nie wyleczenia kontuzji ( tabela nr 7).
29
Tabela nr 7. Okres czasu nie trenowania po urazie
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
n=28 n=30 n=27 n=26 n=30 n=27
okres czasu
n % n % n % N % N % n %
do miesiąca
12 43 10 33 16 59,2 12 45,6 10 33 17 62,9
Od jednego
do sześciu
12 43 14 46,2 8 29,7 11 43 15 49,5 8 25,6
miesięcy
od sześciu
do
4 14 6 19,8 3 11,1 3 11,4 5 16,5 2 7,5
dwunastu
miesięcy
Zdecydowana większość badanych sportowców miała powikłania w związku
z doznanym urazem. Najczęściej opisywanym było ograniczenie ruchomości 46,4% , po
zastosowaniu unieruchomienia w danym stawie. Również często dochodziło do
przykurczy 26,8%. Skostnienia odnotowano w 7,2%. Pozostałe problemy zdrowotne
związane z urazem to 19,6 (hipermobilność stawu, drętwienie kończyn dolnych) Tabela
nr 9.
Tabela nr 8. Korzystanie ze sprzętu rehabilitacyjnego po urazie.
Piłka ręczna Piłka koszykowa Piłka siatkowa
Odpowiedzi
k m k m k m
n % n % n % n % N % n %
21 75 24 80 16 59,2 19 73 20 66,7 13 48,1
tak
7 25 6 20 11 40,8 7 27 10 33,3 14 51,9
nie
razem 28 30 27 26 30 27
30
Tabela nr 9. Powikłania po doznanym urazie*.
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
N=28 N=30 N=27 N=26 N=30 N=27
n % n % n % n % n % n %
skostnienia 0 - 2 8 1 4 1 6,2 3 11 3 16
ograniczenie 1
11 44 14 54 52 7 43,6 11 40 9 50
ruchomości 2
przykurcze 10 40 4 15 7 30 5 32,1 8 30 3 17
inne 4 16 6 23 3 13 3 18,6 5 19 3 17
2
razem 25 26 16 27 18
3
* Suma nie równa się 100%, ponieważ respondenci mogli podawać więcej niż jedną odpowiedz
.
Respondenci zapytani czy korzystał/a Pan/Pani ze sprzętu
ortopedycznego/rehabilitacyjnego w 67,2% odpowiedziało twierdząco, 33,7%
zaprzeczająco (tabela nr 10).
Najczęstszym wykorzystywanym sprzętem, podczas leczenia były kule 41%.
Drugim pod względem stosowania w trakcie powrotu do zdrowia sprzętem był
stabilizator stawu skokowego 23,7%. Stabilizator stawu kolanowego 21,3%, to kolejny
z wykorzystywanych podczas leczenia sprzęt. Zdecydowanie większość badanych, po
kontuzji doznających urazów w obrębie kończyn dolnych wykorzystywała kule
dodatkowo korzystając ze stabilizatora stawu skokowego albo kolanowego.
Tabela nr 10. Rodzaj używanego sprzętu podczas leczenia.
Piłka ręczna Piłka koszykowa Piłka siatkowa Razem
k m k m k m
n %
N=28 N=30 N=27 N=26 N=30 N=27
Okres czasu
n % n % n % n % n % N %
Kule 9 43 12 41 7 43,7 9 39,1 7 35 6 46,1 50 41
Stabilizator st.
5 23 7 24 4 25 6 26 4 20 3 23 29 23,7
skokowego
Stabilizator st.
4 19 5 17 3 18,7 5 21,7 6 30 3 23 26 21,3
kolanowego
31
Orteza st.
3 23 5 17 2 12,5 3 13 3 15 1 7,6 17 13,9
skokowego
Razem 21 29 16 23 20 13 122
Kobiety uprawiające piłkę siatkową odpowiedziały że, najczęściej spotykanym
mikrourazem podczas trenowania były naciągnięcia 44,1%. Grą zespołową w której
stłuczenia występowały najwięcej razy była piłka ręczna kobiet 35,2% oraz mężczyzn
35,2% (tabela nr 11).
Tabela nr 11. Mikrourazy występujące podczas treningów.*
piłka ręczna piłka koszykowa piłka siatkowa
k m k m k m
n % n % n % n % n % n %
stłuczenia 13 38,2 18 35,2 5 16,6 9 32,1 12 27,9 7 42,8
naciągnięcia 11 32,2 15 29,4 16 53,3 11 39,2 19 44,1 14 46,6
naderwania 7 20,6 13 25,4 5 16,6 6 21,4 9 20,9 6 20
Inne/y 3 8,8 5 9,8 4 13,3 2 7,1 3 6,9 3 10
razem 34 51 30 28 43 30
Z pośród wszystkich przebadanych osób uprawiających wyczynowo gry
zespołowe, które uległy kontuzji, kolejnych urazów doznały 76,4%. Były to ponownie
powtarzające się urazy dotyczące tego samego miejsca co uraz poprzedni lub były to
nowe obrażenia ciała.
32
V. DYSKUSJA
Z aktywnością fizyczną o charakterze wyczynowym wiąże się niestety
występowanie wypadków i urazów, a w ich następstwie uszkodzeń określanych, jako
obrażenia sportowe. Dotyczą one w większości ludzi młodych w najlepszej kondycji
fizycznej. Z niektórych statystyk wynika, że obrażenia sportowe stanowią około 10%
wszystkich rodzajów obrażeń w przybliżeniu co 14 wypadek lub uraz ma miejsce na
boisku [17].
Wiadomo, że sportowiec starszy stażem zawodniczym ma większe
doświadczenie w uprawianej dyscyplinie i jest prawie niemożliwe, aby nie doznał urazu
z większymi lub mniejszymi obrażeniami ciała. Tak również wynika z badań
przeprowadzonych przez autora pracy, gdzie 94 % badanych osób zadeklarowało, że w
przeszłości doznało urazu.
Osobami, które nie uległy obrażeniom podczas aktywności fizycznej, po
przeanalizowaniu kwestionariuszy ankietowych, okazali się sportowcy najmłodsi
wiekowo z całej grupy przebadanych respondentów. Średnia ich wieku to 19 lat
(18 - 20 lat).
Być może osoby te doznały urazu lecz z braku obecności odpowiedniej opieki
medycznej, własnej niewiedzy oraz bagatelizowania tego problemu uznały, że to nic
poważnego i w pytaniu ankietowym, zaznaczyły odpowiedz negatywną, czyli nie miały
urazu sportowego.
Za przykład można podać uraz skręcenia stawu, który może być różny. Od
przypadków lekkich do bardzo ciężkich. Paradoksem jest, że uszkodzenia ciężkie -
całkowite, z reguły od początku są dobrze leczone. Najwięcej szkód dla aparatu
torebkowo - więzadłowego przynoszą uszkodzenia częściowe, gdyż leczenie ich jest
pomijane i zaniedbywane [2].
Z różnych badań epidemiologicznych wynika, że uszkodzenia stawu skokowo -
goleniowego występują u ludzi aktywnych fizycznie, uprawiających rozmaite formy
sportu rekreacyjnego lub wyczynowego. Zdaniem Leandersona 13 - 56% wszystkich
obrażeń sportowych dotyczy stawu skokowo-goleniowego. Ponadto Restrom uważa, że
43% wszystkich obrażeń sportowych w koszykówce oraz 31% w piłce nożnej dotyczą
stawu skokowo - goleniowego [18].
Podobnie urazowość stopy, przedstawia się w wynikach badań autora pracy, z
33
których wynika, że najczęstszą lokalizacją urazów z całej grupy respondentów była
stopa 28,5%, głównie skręcenie stawu skokowo - goleniowego oraz stłuczenia i
złamania.
Dyscypliną w której, badane osoby najmniej doznały urazu stopy była siatkówka
19,2%. Wynikać to może z charakteru tej gry. Ponieważ jest to jedyna gra zespołowa w
której nie występują elementy zwodów wykonywanych na kończynach dolnych oraz
brak jest kontaktu bezpośredniego pomiędzy zawodnikami przeciwnych drużyn. Staw
kolanowy podobnie jak staw skokowo - goleniowy, ze względu na swoją budowę
anatomiczną oraz złożoną funkcję, posiada bardzo dużą podatność na urazy.
Następstwem urazów są uszkodzenia, które mogą dotyczyć wszystkich struktur
anatomicznych stawu [18].
Z pośród wszystkich przebadanych osób, uprawiających sport wyczynowo,
urazy stawu kolanowego były, po uszkodzeniach stopy najczęściej opisywane we
wszystkich badanych dyscyplinach 22%. U osób, po doznanym obrażeniu stawu
kolanowego, najczęściej dochodziło do uszkodzenia więzadła krzyżowego kolana,
pęknięcia lub zerwania łąkotki oraz stłuczenia i chondromalacji rzepki.
Specjaliści z dziedziny medycyny sportowej twierdzą, że uszkodzenie więzadła
krzyżowego kolana częściej występuje u kobiet niż u mężczyzn. Anderson w swoim
materiale dowodzi, że jest to związane głównie z masą i siłą mięśniową, z grubością
samego więzadła. Inni autorzy opisują dodatkowo wpływ gospodarki hormonalnej oraz
uwarunkowania genetyczne [15].
Teorię tą dodatkowo potwierdzają wyniki badań pracy, ponieważ z pośród
trzech poddanych badaniu dyscyplin, dwie były z większym odsetkiem uszkodzenia
więzadła krzyżowego kolana u płci żeńskiej (piłka koszykowa, piłka siatkowa). W
piłce ręcznej różnice te były niewielkie.
Z wyników pracy autora wynika, że dość częstą również lokalizacją w której
dochodziło do urazu był staw ramienny. Największy odsetek urazu dotyczył skręcenia i
zwichnięcia w stawie oraz uszkodzenia stożka mięśni rotatorów. Doznały go osoby
trenujące piłkę ręczną oraz siatkówkę.
Uszkodzenie ścięgien mięśni odwodzących i skręcających w stawie ramienno -
barkowym stanowi najczęstszą przyczynę bólu i dysfunkcji w tym stawie. Do
uszkodzeń ścięgien i mięśni dochodzi na tle sumujących się na przestrzeni życia
mikrourazów i przeciążeń [2].
Być może za wytłumaczeniem częstości tego urazu przemawia fakt, iż
34
zawodnik piłki ręcznej średnio podczas meczu oddaje około 100 podań oraz 8 - 14
rzutów na bramkę. Przy rzutach rozwijane są maksymalne momenty siły mięśni
pracujących nad ruchem w stawie. Podobno sytuacja wygląda w siatkówce, gdzie
podczas  zbijania piłki dochodzi do wyzwolenia maksymalnych momentów sił w
stawie barkowym. Dodatkowo problemem jest to, że wszystkie te czynności
wykonywane są przeważnie jedną i tą samą kończyną  bez odpoczynku , gdzie
dochodzi do przeciążeń w stawie ramiennym.
Ze wszystkich trzech dyscyplin w piłce siatkowej odnotowano największy
odsetek urazów lub powikłań zdrowotnych w odcinku lędz
wiowym kręgosłupa.
Osoba uprawiająca siatkówkę jest zmuszona często wykonywać nie zliczenie wiele
podskoków podczas gry, jego kręgosłup narażony jest na urazy nie tylko podczas
podchodzenia do zbicia piłki, ale również podczas lądowania po wykonanym zbiciu lub
blokowaniu. Badania sił reakcji podłoża u sportowców wykonujących skoki wykazał, iż
ich ciało musi pochłonąć siłę reakcji podłoża nawet aż 4,6 krotnie przeważającą ich
masę ciała [13].
Dodatkowych informacji w omawianym urazie dostarczają również badania
przeprowadzone przez JP Greena i współpracowników, którzy wykazali, że rozgrzewka,
a następnie odpoczynek na ławce rezerwowych w przypadku graczy drużyn
uniwersyteckich wiązały się ze zwiększeniem sztywności kręgosłupa. Ta zwiększona
sztywność może nasilać ryzyko uszkodzenia kręgosłupa lędz
wiowego gdy dochodzi do
zwiększonego obciążania kręgosłupa w trakcie gry.
Omawiając złamania kości wśród sportowców, pomijając złamania będące
następstwem nagłego wypadku, działania dużych sił oraz mechanizmów dz
wigni i
rotacji, należy zaznaczyć, że do złamania w  sporcie dochodzi z mechanizmu
zmęczeniowego (sumowanie mikrourazów i przeciążeń) [15]. Dość istotnym
problemem jest fakt, że cechą współczesnego treningu sportowego jest nienadążanie
wytrzymałości kości za gwałtownym przyrostem siły jednostek mięśniowo 
ścięgnistych, w wyniku czego mogą dochodzi do złamania typu awulsyjnego
(oderwanie ścięgna z kawałkiem kości). Z pośród wszystkich złamań zmęczeniowych
90% dotyczy kończyn lokomocyjnych, a najczęstszym miejscem występowania jest I, II
lub III szyjka kości śródstopia oraz kość piszczelowa i szczałkowa [15].
Rozwój sportu wyczynowego oraz towarzyszący mu wzrost liczby urazów
sportowych i związana z tym, coraz większa ilość obrażeń i zmian przeciążeniowych
doprowadził do powstania wielu nowych kierunków i schematów leczenia sportowca.
35
Rehabilitacja sportowa powstała w czasach, gdy pacjentem stał się człowiek aktywny
fizycznie. Taką aktywnością może być sport wyczynowy wysokokwalifikowany lub
uprawiany rekreacyjnie [7].
Sportowcami najdłużej korzystającymi z leczenia rehabilitacyjnego z pośród
opracowania badań autora pracy, były osoby z uszkodzeniami w obrębie stawu
kolanowego, a w szczególności po chirurgicznej rekonstrukcji więzadła krzyżowego
kolana. Podobny okres czasu trwało leczenie zerwania ścięgna Achillesa i dyskopatii w
odcinku lędz
wiowym kręgosłupa. W tych trzech przypadkach doszło do uszkodzenia
tkanek miękkich a dokładniej włókien kolagenowych. Tak długi okres czasu można
tłumaczyć tym, że przebudowa włókien kolagenu trwa około 10 - 12 miesięcy i w tym
czasie wskazane są zabiegi fizykalne, lub powikłaniami podczas leczenia.
Rehabilitacji wymagały nie tylko osoby w trakcie leczenia uszkodzonych tkanek lecz
również badani u których, doszło do powikłań po zakończeniu lub w trakcie procesu
leczenia.
Uraz wywołuje w organizmie człowieka mniejsze lub większe zmiany
miejscowe lub ogólne. Pomimo dużych osiągnięć w leczeniu urazów narządu ruchu
nadal zdarza się pewna liczba powikłań [10]. Według opracowań autora pracy
przykurcze mięśniowe, ograniczenia ruchomości, skostnienia to najczęściej wymieniane
powikłania. Mniejsza część ankietowanych osób odpowiedziała, że powikłania
występujące u nich to przypadki takie jak hipermobilność stawu kolanowego lub
skokowego, drętwienie kończyn dolnych, czy niestabilność stawu barkowego. Z pośród
wszystkich powikłań najczęściej wymieniany był przykurcz kolana. Utrwaloną pozycją
kolana może być wyprost, zgięcie lub połączenie zgięcia, rotacji zewnętrznej goleni i
koślawości kolan [9]. Ponadto w grupie badanych osób znalazły się osoby z
ograniczeniem ruchomości w stawie skokowym oraz barkowym.
Wiele pourazowych zniekształceń i zaburzeń czynności narządu ruchu można by
uniknąć, pod warunkiem spełnienia zasadniczych założeń, gwarantujących w
większości przypadków osiągniecie optymalnego wyniku leczenia. To jednak jest już
uzależnione od wiedzy i zaangażowania osób odpowiedzialnych za leczenie i
prowadzenie sportowca [16]. W klubach, rozgrywających mecze ligowe na najwyższym
poziomie w kraju rzadko się zdarza aby zabrakło osoby odpowiedzialnej za zdrowie
zawodników. Głownie role takiej osoby w klubie sportowym pełni lekarz
przygotowaniem pod względem medycyny sportowej, fizjoterapeuta lub masażysta. To
właśnie te osoby na pierwszym miejscu są odpowiedzialne za kierowanie czy
36
prowadzenie sportowca podczas korzystania z rehabilitacji. Często bowiem dochodzi do
tego, że urazy sportowców są bagatelizowane i nie kierowane na leczenie
rehabilitacyjne.
Medycyna sportowa pociągnęła za sobą również postęp w zastosowaniu różnego
rodzaju sprzętu ortopedyczno - rehabilitacyjnego. W dzisiejszych czasach nie ma
bowiem stawu na który nie można by było zastosować stabilizatora lub ortezy.
We wszystkich typach skręceń znajdują zastosowanie różne rodzaje zewnętrznej
stabilizacji stawu, które mogą występować w formie specjalnej taśmy (bandaża),
sznurowanego stabilizatora lub pół sztywnej ortezy [5]. Stabilizator jest stosowany w
głównej mierze jako dodatkowe wzmocnienie lub ochrona stawu, który w przeszłości
doznał kontuzji lub leczenie w pełni nie zostało zakończone. Zdecydowanie większość
badanych po kontuzji doznających urazów w obrębie kończyn dolnych wykorzystywała
kule.
Zastanawiającym może być fakt, iż część ankietowanych sportowców
doznających urazu odpowiedziało, że przerwa w treningach była krótsza, niż przerwa
związana z powrotem do całkowitego wyzdrowienia. Sytuacja taka jest możliwa, aby
zawodnik  nie wypadł z formy , był aktywny fizycznie wykonując na przykład
ćwiczeni nie mające wpływu na doznane uszkodzenie podczas urazu. Z drugiej strony
mogło też dochodzić do tego, że osoby doznające urazu były nie odpowiednio
prowadzone przez osoby odpowiedzialne za ich stan zdrowia w danym klubie
sportowym i zbyt wcześnie dopuszczane do trenowania i obciążania uszkodzonych
części ciała. Fakt ten można połączyć z tym, że większa część ankietowanych osób
miała dodatkowo inne urazy lub po prostu było to wynikiem przetrenowania lub
nieszczęśliwego wypadku.
Jakiekolwiek działania zaniedbania w tym względzie  skracanie fazy
doleczania, samowolne zmiany programu leczenia czy poddawanie się
 pseudoleczeniu narażają sportowca na ryzyko nawrotów dysfunkcji, co zazwyczaj
równoznaczne jest z przedwczesnym zakończeniem kariery sportowej [3].
37
VI. WNIOSKI
1. Charakterystycznym typem w badanych dyscyplinach było skręcenie stawu, a
miejscem w którym najwięcej razy dochodziło do urazu była stopa ( staw
skokowo - goleniowy).
2. Najdłużej trwającym leczeniem, było całościowe zerwanie więzadła krzyżowego
przedniego kolana, ścięgna Achillesa, zmiany przeciążeniowe zwyrodnieniowe
stawu kolanowego i jego elementów oraz urazy kręgosłupa (dyskopatia i zmiany
przeciążeniowe).
3. Do najczęstszych powikłań z jakimi sportowcy mieli powikłania po doznanym
urazie należy wymienić: ograniczenie ruchomości, przykurcze oraz powikłania,
które występowały nie co rzadziej od powyższych taki jak chipermobilność w
stawie skokowym oraz nie stabilność w stawie barkowym.
38
VII. PIŚMIENNICTWO
1. Adamczyk G.: Urazy w piłce nożnej. W: Forum trenera Nr 1 2005 s 171-175
2. Czopik J.: Fizjoterapia w wybranych chorobach tkanek miękkich narządu ruchu.
Poznań 2001 s. 9, 87
3. Dziak A.: Uszkodzenia sportowe i ich leczenie. W: Acta Clinica 2002 Nr 2 s.
217-224
4. Dziak A., Tayara S.: Urazy i uszkodzenia w sporcie, Kraków 2000 s. 17-22
5. Dziewulski M.: Zastosowanie stabilizatorów Aircast w profilaktyce i leczeniu
urazów stawu skokowego. W: Fizjoterapia Polska Vol. 3, Nr 4, 2003 s. 420-421
s. 421
6. Garlicki J.: Urazy sportowe u progu trzeciego tysiąclecia. W: Medycyna
Sportowa Nr 165, 6/2006
7. Gawroński W.: Wprowadzenie do rehabilitacji sportowej. W: Medycyna
sportowa. Pod. red. Jagier A., Nazar K. Dziaka A. Warszawa 2005 s. 663
8. Gaz
dzik S. T.: Ortopedia i Traumatologia, PZWL Warszawa 2002 s.52
9. Górecki A.: Uszkodzenia stawu kolanowego, Warszawa 2002 s.250
10. Hlavaty A.: Pourazowe zrosty i zesztywnienia. W: Traumatologia narządu ruchu.
Pod. red. Tylmana D., Dziaka A. PZWL 1996 s. 515
11. Kita S.: Wybrane obrażenia ciała u sportowców. W: Wybrane zagadnienia z
teorii i praktyki treningu sportoweg. Medicina Sportiva 2004 Nr 8 supl. 1 s. 171-
175
12. Kubacki J.: Zarys ortopedii i rehabilitacji podręcznik dla studentów
rehabilitacji, Katowice 2008 s. 242
13. Lennard T. A. Crabtree H. M.: Sportowe urazy kręgosłupa, Wrocław 2007 s. 93-
94
14. A
atyszkiewicz L. A. Worobjew M. I. Chromajew Z. M.: Piłka ręczna,
koszykówka, piłka siatkowa podstawy treningu i zasób ćwiczeń, Centralny
ośrodek sportu 1999 s. 49-51, 103-105, 193-199
15. Małdyk P. Najczęstsze urazy i choroby narządu ruchu u kobiet, Med. Dypl. Nr
15 2006 s. 99-100
39
16. Senger A.: Zniekształcenia i zaburzenia czynności po urazowych uszkodzeniach
narządu ruchu. W: Ortopedia i rehabilitacja .Pod. red. Degi W., Semyera A.
PZWL 1996 s. 90
17. Widuchowski J.: Kolano urazy i obrażenia sportowe. Katowice 1997 s. 18-23,
47
18. Widuchowski J. Franiel J., Widuchowski W.: Ostre obrażenia stawu skokowo-
goleniowego u sportowców. W: Chirurgia kolana, artroskopia, traumatologia
sportowa Vol. 2 Nr 3 2005 s. 51-61
19. Wołyniec J.: Przepisy gier sportowych w zakresie podstawowym, Wrocław 2006
s. 9
40
ANEKS
ANKIETA
NA TEMAT RODZAJÓW I CZ
STOŚCI
WYST
POWANIA URAZÓW W GRACH
ZESPOA
OWYCH
Szanowni Państwo.
Ankietę tę kieruję do osób uprawiających gry zespołowe. Udział w
badaniach jest dobrowolny i ma na celu uzyskanie danych potrzebnych do
przygotowania pracy magisterskiej.
Odpowiedzi na pytania ankietowe należy udzielać poprzez
postawienie znaku  X w kwadracie obok pytania lub opisać odpowiedz,
którą Państwo wybraliście.
Będę bardzo wdzięczny, jeżeli zechcecie Państwo poświęcić swój
czas na wypełnienie poniższej ankiety.
1. Czy kiedykolwiek miała Pan/Pani uraz sportowy ?
[Jeśli NIE to proszę przejść do pytania nr 13]
Tak
Nie
2. Czy pamięta Pan/Pani diagnozę lekarską (dokładny opis urazu
lub schorzenia) oraz jakiego odcinka ciała dotyczył uraz (np.
skręcenie stawu kolanowego, złamanie kości strzałkowej).
Tak ......................................................................................................................
.........................................................................................................................................
41
 .........................................................................................................................................
Nie
3. Rodzaj urazu:
a) stłuczenie
b) skręcenie
c) zwichnięcie
d) złamanie
e) inne/y
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ...
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & ..
4. Jak długo trwało leczenie zanim powrócił Pan /Pani do zdrowia?
a) do miesiąca
b) do trzech miesięcy
c) do sześciu miesięcy
d) do dwunastu miesięcy
e) ponad rok
5. Czy podczas leczenie korzystał Pan/Pani z rehabilitacji ?
[Jeśli NIE przejdz
do pytania ]
Tak
42
 Nie
6. Jak długo trwał proces rehabilitacji ?
a) do miesiąca
b) do trzech miesięcy
c) do sześciu miesięcy
d) do dwunastu miesięcy
7. Czy po urazie występowało/y u Pana/Pani :
miejsce
TAK NIE
występowania
SKOSTNIENIA
OGRANICZENIA
RUCHOMOŚCI
PRZYKURCZE
BLIZNY
43
INNE
-
-
8. Czy po urazie korzystał Pan/Pani ze sprzętu
ortopedycznego/rehabilitacyjnego ?
Tak
Nie
9. Jeśli tak, to proszę wpisać jakiego rodzaju np. wózek, kule.
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
10. Jaki okres czasu po urazie Pan /Pani nie brał/a udziału w
treningach (aktywności fizycznej)?
a) do miesiąca
b) do trzech miesięcy
c) do sześciu miesięcy
d) do dwunastu miesięcy
e) ponad rok
11. Czy po tym urazie miał Pan/Pani jeszcze jakiś inny uraz???
[jeśli NIE proszę przejść do pytania 13]
44
 Tak
Nie
12. Proszę wpisać rodzaj urazu.
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
13. Czy podczas treningów dochodzi do mikrourazów ?
a) stłuczenia
b) naciągnięcia
c) naderwania
d) rany/skaleczenia
e) inny/e (jakie?)
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
45
METRYCZKA
1. Płeć :
a) Kobieta
b) Mężczyzna
2. Proszę podać swój wiek.
Lat& & & & & ..
3. Proszę wpisać rodzaj uprawianej gry zespołowej :
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
4. Proszę wpisać jak długo Pan/Pani trenuje (w latach, miesiącach)
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
5. Proszę wpisać jak często trenuje Pan/Pani w tygodniu
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
46