Motywy i potrzeby
Motywy są określane jako powody działania, czyli twierdzenia o
przypuszczalnych przyczynach zachowania. Motywy mogą być wynikiem
biologicznych popędów organizmu (głód) lub wynikiem społecznych potrzeb i
doświadczeń (altruizm). Gdy z
ródło motywacji ma charakter społeczny lub
psychologiczny stosuje się terminy motyw lub potrzeba (Zimbardo i Ruch
1996). Stany motywacyjne są na ogół wywołane przez deprywację, czyli
pozbawienie jednostki czegoś, co jest potrzebne do biologicznego lub
psychicznego funkcjonowania, np. głód motywuje do poszukiwania pokarmu.
Potrzeby łączą się nierozerwalnie z motywami ludzkiego działania, które
wyrażają gotowość człowieka do podjęcia wysiłku w celu zaspokojenia
potrzeb. Większość motywów wpływających na kształtowanie zachowań
żywieniowych jednostek ma związek z przynależnością do określonej grupy
społecznej, inne są podyktowane chęcią zachowania zdrowia lub życia
(Babicz-Zielińska 1999). Jednym z dominujących motywów wyboru potraw
jest też chęć uzyskania pewnego komfortu psychicznego, który pogłębia się
po spożyciu potraw przyrządzonych w określony sposób.
Potrzeby są nieodłącznym elementem życia każdego człowieka.
Pojawiają się w momencie narodzin i nie mogą być trwale zaspokojone. Mają
tendencję do rozwoju i na przełomie lat ulegają wielu przeobrażeniom, a ich
różnorodność zależy w dużym stopniu od człowieka i jego otoczenia.
Człowiek ucząc się nabywa nowe potrzeby i znajduje sposoby działania
służące ich zaspokojeniu. Potrzeba to trwała cecha człowieka, która wynika z
warunków, bez których człowiek nie potrafi funkcjonować (Gajewski 1994). W
innym rozumieniu tego terminu potrzeba określa aktualny stan organizmu,
który cechuje niespełnienie pewnych koniecznych warunków lub obiektywne
uczucie braku czegoś, a co za tym idzie  nieodparta chęć posiadania tego.
Potrzeba jest czynnikiem regulującym zachowanie człowieka w określonych
sytuacjach.
Człowiek głodny lub spragniony odczuwa nieodpartą potrzebę spożycia
żywności. Jest to bodziec prowadzący do jej poszukiwania. Sposobem na
zaspokojenie głodu jest dostarczenie pokarmu w postaci różnorodnych
produktów żywnościowych potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania
organizmu (Jeżewska-Zychowicz 2004).
Aby powstała potrzeba nie wystarcza sam brak czegoś czy uczucie
niezadowolenia wynikające z jego braku. Człowiek powinien uświadomić
sobie, że istnieją różne sposoby i przedmioty, które mogą zaspokoić daną
potrzebę. Człowiek kojarzy i utożsamia daną potrzebę z przedmiotem jej
zaspokojenia, a zakres tych przedmiotów jest niemal nieskończenie szeroki.
Zależy on od samej osoby i szeroko pojętego otoczenia, w którym żyje. Zatem
potrzeby w określony sposób kierują wolą człowieka i pobudzają go do
działań w celu ich zaspokojenia (Zagórski 1996).
Potrzeby bytu różnią świat człowieka od świata zwierząt, są wyrazem
zależności jednostki od otoczenia, w którym żyje. Przyswajane są przez
człowieka w ciągu całego życia i zróżnicowane zależnie od środowiska i
zajmowanej w nim pozycji. Podczas realizowania potrzeb bytu osiąga się
pewne wartości, które nie są możliwe do osiągnięcia na drodze redukcji
potrzeb wynikających z niedostatku (Gajewski 1994). Człowiek jako istota
biologiczna zaspokaja takie podstawowe potrzeby jak: głód, pragnienie czy
uczucie zimna. Jednak człowiek jako istota społeczna te same potrzeby
zaspokaja w inny sposób, który jest wynikiem jego własnego rozwoju i
rozwoju społeczeństwa.
Zaspokojeniu potrzeb głodu lub pragnienia służą podstawowe produkty
np. żywność. Do realizacji potrzeb wyższych konieczny jest między innymi
kontakt ze społeczeństwem. Jest tak w przypadku potrzeb przynależności,
szacunku i uznania ze strony innych osób. Zaspokojenie potrzeb
biologicznych niezbędne jest do życia człowieka, zaś potrzeby rozwoju są
wynikiem życia ludzi w społeczeństwie.
Ryc.1 Piramida potrzeb Abrahama Maslowa.
Klasyfikacja potrzeb Maslowa ujęta jest w tzw. piramidę, która oznacza,
że pewna potrzeba występuje dopiero po częściowym lub całkowitym
zaspokojeniu innej, bardziej podstawowej. Aby odczuwać potrzebę
bezpieczeństwa trzeba mieć zaspokojone potrzeby fizjologiczne. Po potrzebie
bezpieczeństwa pojawia się potrzeba miłości i przynależności. Bez ich
zaspokojenia nie pojawia się potrzeba szacunku i uznania. Następnie istnieje
potrzeba samourzeczywistnienia, wiedzy i rozumienia. Na samym szczycie
pojawiają się potrzeby estetyczne. Warunkiem wykształcenia potrzeb
wyższych jest zaspokojenie niższych, znajdujących się na dolnym poziomie
piramidy. Dopiero po osiągnięciu pewnego zaspokojenia wszystkich potrzeb
podstawowych możliwe jest pojawienie się potrzeb rozwoju osobistego. W
złych warunkach zewnętrznych dominują potrzeby fizjologiczne i
bezpieczeństwa, które blokują potrzeby wyższego rzędu (Maslow 1970; za:
Jeżewska-Zychowicz 2004).
Zapewnienie bezpieczeństwa pozwala na ujawnienie się i doskonalenie
wyższych potrzeb i dążeń. Im bardziej zaspokojone są potrzeby
bezpieczeństwa, tym mniejszą mają wartość. W odniesieniu do sfery
żywności i żywienia potrzebę bezpieczeństwa zaspokaja świadomość
następnego posiłku w ciągu dnia lub przeświadczenie o istnieniu żywności,
którą można spożywać. Gromadzenie i przechowywanie żywności służy
redukcji stanu napięcia związanego z tą potrzebą. Jest to szczególnie
widoczne w okresie niezbyt jasnych perspektyw, co do przyszłej sytuacji
materialnej bądz
w sytuacji zaburzeń politycznych czy społeczno-
ekonomicznych.
Niektórzy ludzie osiągają poczucie bezpieczeństwa nie przez
gromadzenie zapasów żywnościowych, lecz przez zapewnienie sobie dostępu
do artykułów, których ilość na rynku może być ograniczona (Gutkowska i
Jeżewska 1993). W momencie, gdy poprawia się sytuacja rynkowa oraz
sytuacja finansowa jednostki, może ona zrezygnować z gromadzenia
zapasów żywności, ale może też kontynuować poprzednie zachowania,
zmieniając jednocześnie jakość gromadzonych produktów.
Jeżeli potrzeby bezpieczeństwa są zaspokojone wystarczająco,
pojawiają się potrzeby miłości i przynależności. Warunkiem ich zaspokojenia
jest potrzeba kontaktu społecznego, która ma ogromne znaczenie dla
normalnego funkcjonowania człowieka w każdym okresie życia. Efektem
zaspokojenia potrzeby przynależności i miłości jest poczucie więzi z innymi,
odczuwanie, że jest się częścią wspólnoty, poczucie własnej tożsamości i
indywidualności. Żywność jest częstym sposobem okazywania miłości i
sympatii drugiej osobie. Prezenty żywnościowe mogą być wykorzystane jako
symbol wdzięczności lub mogą oznaczać wyróżnienie kogoś. W ten sposób
żywność służy zacieśnianiu więzi międzyludzkich (Jeżewska-Zychowicz
2004).
Poczucie tożsamości uzasadnia istnienie człowieka, zapewnia
bezpieczeństwo i tworzy więzi sympatii (Zmibardo i Ruch 1996). Z tego
powodu ogromną wagę przywiązuje się do tradycji żywieniowych, np. formy
spożywania posiłków, potraw przygotowywanych z różnych okazji, a
charakterystycznych wyłącznie dla danej społeczności, które odróżniały jedne
wspólnoty od innych i jednocześnie tworzyły silne więzi między członkami
poszczególnych społeczeństw.
Każdy człowiek ma potrzebę stałej wysokiej oceny samego siebie oraz
szacunku ze strony innych. Do potrzeb szacunku i uznania można zaliczyć
między innymi pragnienie prestiżu, wyróżnienia i docenienia. Zaspokojenie
tych potrzeb prowadzi do poczucia pewności siebie oraz uczucia bycia
pożytecznym i potrzebnym (Maslow 1970; za: Jeżewska-Zychowicz 2004).
Żywność stosowana jest w celu uzyskania lub potwierdzenia pozycji
społecznej. Ludzie awansujący w hierarchii społecznej wraz ze zmianą
pozycji modyfikują sposób żywienia. Biznesmen spożyje posiłek w pobliskiej
restauracji, a nie w zakładzie pracy, gdyż stosowne jest to do jego pozycji
społecznej.
Poczucie dumy z przygotowanej potrawy jest także próbą zdobycia
pochwały, a w dalszej kolejności uznania i wreszcie szacunku. Dlatego
przyrządzanie posiłków dla innych jest zjawiskiem dość częstym, a zarazem
jest skutecznym działaniem zmierzającym do uzyskania pochwały i uznania
wśród członków rodziny czy przyjaciół.