Plan wykładów
16 lutego 2010
15:01
I. Ontologia jako dział filozofii
1. Podstawowe działy filozofii
2. Przedmiot ontologii
3. Ontologia a metafizyka
4. Ontologia spekulatywna
5. Ontologia a nauka
6. Problemy ontologiczne wyrastające z rozważao nad poznaniem
7. Problemy ontologiczno-semantyczne
8. Ontologia formalna
II. Problemy nieskooczoności świata
1. Ilościowe i jakościowe problemy nieskooczoności świata
2. Problemy nieskooczoności Wszechświata związane z czasem i przestrzenią
3. Problem materialnej i przestrzennej nieskooczoności Wszechświata
i. stanowisko starożytnych
ii. stanowisko nauki nowożytnej (1600-1900)
iii. stanowisko nauki współczesnej (XXw.)
4. Nieskooczonośd a nieograniczonośd materialna i przestrzenna Wszechświata
5. Problem genetycznej i czasowej nieskooczoności Wszechświata
6. Nieskooczonośd a nieograniczonośd genetyczna i czasowa Wszechświata
7. Problemy niograniczoności Wszechświata
8. Problem wieczności Wszechświata
III. Teoria Wielkiego Wybuchu (Big Bang)
1. Teoria Wielkiego Wybuchu.
2. Teoria inflacji.
3. Teoria Wielkiego Wybuchu a problem wieczności świata.
IV. Ewolucja Wszechświata
1. Ewolucja Wszechświata w ujęciu kosmologicznym (Standardowy Model Ewolucji
Wszechświata)
2. Ewolucja Wszechświata w ujęciu filozoficznym (materia-życie-świadomośd)
3. Przyszłośd Wszechświata w świetle współczesnej kosmologii
V. Budowa Wszechświata
1. Czym jest Wszechświat?
2. Rola oddziaływao fundamentalnych w strukturze materii
3. Globalne własności Wszechświata
4. Hierarchia obiektów i układów astronomicznych
5. Osobliwe obiekty Wszechświata
6. Zawartośd fizyczna Wszechświata
VI. Teorie unifikacyjne współczesnej fizyki:
1. Teoria Małej Unifikacji (oddziaływao elektrosłabych)
2. Teoria Wielkiej Unifikacji (oddziaływao silno-elektro-słabych)
3. Teoria Super Unifikacji (oddziaływao silno-elektro-grawitacyjno-słabych) *wszystkie 4+
4. Kwantowa teoria grawitacji
5. Teoria Superstrun i M-teoria
6. Czy możliwe jest zbudowanie teorii Ostatecznej (Teorii Wszystkiego) *ToE+
VII. Determinizm w fizyce i filozofii
ONTOLOGIA Page 1
VII. Determinizm w fizyce i filozofii
1. Stanowisku determinizmu
2. Odmiany determinizmu:
a. determinizm jednoznaczny
b. determinizm statystyczny i jego argumenty
3. Splątanie kwantowe (korelacje kwantowe) i nielokalnośd
4. Stanowisko indeterminizmu
5. Odmiany indeterminizmu: typowy i nietypowy
VIII. Zasada przyczynowości i związek przyczynowy:
1. Zasada przyczynowości i trzy jej sformułowania.
2. Związek przyczynowy i trzy jego charakterystyki.
3. Spór o istnienie związku przyczynowego.
IX. Spór determinizmu z teleologią
1. Stanowisko teleologii (finalizmu)
2. Odmiany:
i. T. zewnętrzna (religijna)
ii. T. immanentna (biologiczna)
3. Krytyka teleologii
X. Problematyka wolności
1. Wolnośd społeczna i demokracja
2. Filozoficzny wymiar problematyki wolności
3. Indeterministyczne pojmowanie wolności
4. Deterministyczne pojmowanie wolności
5. Wolnośd a odpowiedzialnośd
6. Fatalizm i jego odmiany
7. Stanowiska w kwestii wolności
XI. Problematyka rozwoju
1. Triada kategorii opisujących dynamikę rzeczywistości: ruch, rozwój, postęp
2. Etapy (szczeble) rozwoju i postępu przyrody:
a) przyroda nieożywiona
b) przyroda ożywiona
c) przyroda społeczna
3. Kryteria postępu w przyrodzie
ONTOLOGIA Page 2
Wykład I: Ontologia jako dział filozofii
16 lutego 2010
14:57
1. Podstawowe działy filozofii:
a. Ontologia (to on - byt, logos - słowo, nauka) - teoria bytu, filozofia świata
b. Teoria poznania - epistemologia, gnoseologia - zajmująca się procesem poznania
- Antropologia biologiczna
c. Filozofia człowieka (antropologia filozoficzna) - rozważająca, kim jest człowiek i jakie jest jego
- A. kultury
miejsce w świecie
d. Aksjologia - teoria wartości
ż� Etyka - nauka o wartościach moralnych
ż� Estetyka - nauka o wartościach estetycznych i artystycznych
2. Przedmiot ontologii
- Zajmuje się ogólnymi własnościami bytu realnego
- Mogą istnied zarówno byty materialne, jak i duchowe
- O. naukowa (przyrodnicza)zajmuje się światem materialnym
- Rozważa następujące kwestie:
�% Spór o naturę świata, charakter jego tworzywa
�% Problemy nieskooczoności wszechświata, w tym wieczności świata
�% Zagadnienia budowy i ewolucji wszechświata
�% Zagadnienia przyczynowości, determinizmu i finalizmu
�% Problematyka wolności (wolnej woli)
�% Problem psychofizyczny
3. Ontologia a metafizyka
- Początkowo utożsamiane
Obecnie: metafizyka - nauka o wszelkich bytach możliwych i wszelkich możliwych sposobach ich
istnienia
ontologia - nauka o realnie istniejącym bycie, badanym także przez nauki szczegółowe
- Badania metafizyczne zawierają więcej elementów spekulacji myślowej niż ontologia. Pozytywistyczne
hasła "oczyszczenia doświadczenia i nauki" to program "oczyszczenia nauki z metafizyki"
Terminy "metafizyka" - I w.p.n.e. Andronikos z Rodos; porządkował pisma Arystotelesa, odzielił
: rozważania przyrodnicze od rozważao o bycie, które nazwał metafizyką;
ta meta ta physika - to, co następuje po naukach przyrodniczych
Arystoteles: "filozofia pierwsza" (ogólne rozważania o właściwościach i zasadach bytu)
"ontologia" - 1613r. R. Goclenius; użył go w dziele "Leksykon filozoficzny", do filozofii
wprowadził go Ch. Wolff *uczeo Leibniza, nauczyciel Kanta+ w 1. poł. XVIII w.
4. Ontologia spekulatywna
- [Wolff] Ontologia określa dedukcyjne właściwości bytu, wyprowadzając je z apriorycznych zasad:
1. Zasada sprzeczności (żaden przedmiot nie może zarazem mied i nie mied tej samej cechy)
2. Zasada racji dostatecznej (wszystko ma swoją rację, przyczynę lub cel, na podstawie których może
zostad wyjaśnione)
- [Wolff] Metafizyka
�% Ontologia - nauka o bycie w ogóle
�% Kosmologia - nauka o świecie (kosmosie)
�% Psychologia - nauka o człowieku (duszy)
�% Teologia racjonalna - nauka o Bogu
- Ontologia spekulatywna upowszechniła się w Niemczech w XVIIIw.
- Sprzeciwił się jej [Kant] - twierdził, że tego rodzaju nauka o świecie nie jest możliwa; o "rzeczywistości
samej w sobie" bez odniesienia do podmiotu nie można mówid; przedmiot poznania jest konstrukcją
podmiotu; nie istnieją "rzeczy same w sobie", jedynie rzeczywistośd dla nas.
- [XIXw.] - podstawą filozofii nie jest ontologia, ale teoria poznania
- [Hegel] - nie istnieje odrębna nauka o bycie
Metafizyka
- Renesans ontologii - pod koniec XIXw., dzięki kilku kierunkom:
Neotomizm Metafizyka:
1. Metafizyka ogólna
Metafizyka Metafizyka
a. Ontologia
ogólna szczegółowa
b. Teologia naturalna (nauka o Bogu)
2. Metafizyka szczegółowa
a. Filozofia przyrody (przyroda ożywiona i nieożywiona)
b. psychologia filozoficzna (nauka o duszy)
Ontologia Teologia Filozofia Psychologia Antropologia
c. antropologia filozoficzna (nauka o człowieku)
naturalna przyrody filozoficzna filozoficzna
Fenomenologia Filozofia dociera do "istoty rzeczy" za pomocą swoistych metod - wglądu w
[Husserl] istotę (oglądu ejdetycznego) i redukcji fenomenologicznej
1. byt realny (rzeczy w czasie i przestrzeni)
2. byt idealny:
- istoty rzeczy
- wartości
Egzystencjalizm Skupia się na jednostce ludzkiej , jako centralnym bycie ontologicznym
1. ateistyczny [Heidegger]
głównym przedmiotem ontologii fundamentalnej jest Dasein (byt ludzki), a nie
byt w ogóle; byt ludzki jest "skierowany ku śmierci" (jest skooczony)
Dasein - "byt tutaj"; podkreśla czasowośd, skooczonośd, zawsze uświadamianą
sobie przez człowieka
Sein - "zwykły byt"; inne przedmioty, które sobie swojej skooczoności,
ONTOLOGIA Page 3
Sein - "zwykły byt"; inne przedmioty, które sobie swojej skooczoności,
czasowości nie uświadamiają
Existenz - wyłącznie "istnienie człowieka" (istnienie Dasein)
[Sartre]
Dwa rodzaje bytów:
1. byt dla siebie (ludzki)
2. byt w sobie (pozaludzki)
życie człowieka nie ma z góry ustalonego sensu
człowiek rodzi się przypadkowo, przyp*adkowo umiera, jest przypadkowo
rzucony w świat, jako istota wolna
jednostka określa swój system wartości
2. chrześcijaoski [Kierkegaard], [Jaspers]
człowiek sam tworzy swoją istotę, ale ma się czym kierowad ("drogowskazem
jest dlao dekalog")
[Hartmann] Postawa przejściowa od spekulatywnej do naukowej
1882-1950 Rozróżniał byt realny i idealny
Cztery szczeble bytu realnego:
1 fizyczny
2 biologiczny
3 psychiczny
4 duchowy
Dwa szczable bytu idealnego
1 dziedzina matematyki
2 dziedzina wartości
23 lutego 2010
14:57
5. Ontologia a nauka
Kierunki filozofii nawiązujące do nauki, niechętnie odnosiły sie do ontologii.
1) pozytywizm
i. pozytywizm - Comte (twórca)
3 stadia rozwoju kudzkości:
1) teologiczne
2) metafizyczne (filozoficzne)
3) pozytywistyczne (naukowe)
ii. empiriokrytycyzm [Mach i Avenarius]
postulował oczyszczenie nauki z metafizyki i potrzebę czystego doświadczenia
(niespekulatywnego)
iii. neopozytywizm [Neurath, Schlick, Carnap, Ajdukiewicz] - związany z Kołem Wiedeoskim ('30
XXw)
odrzucali metafizykę, jako dziedzinę spekulacji, wykraczającą poza doświadczenie
- ontologia spekuluje o problemach pozornych, pozbawionych sensu
poznawczego
- odzucali też pytania o istnienie Boga i całośd świata (wiecznośd, substancję, itp)
- czasem porównywali ontologię do poezji (nie opisuje śiwata a pokazuje
stosunek uczuciowy)
2) materializm (krytycyzm) *encyklopedyści: Diderot; mat. dialektyczni: Marks, Engels+
nie negował problemów ontologicznych, ale nie uznawał ontologii za samodzielny dział
filozofii
6. Problemy ontologiczne wyrastające z rozważao nad poznaniem
2 problemy z pogranicza ontologii i teorii poznania:
1) spór o uniwersalia (powszechniki)
pojawił się w starożytności, nabrał ostrości w średniowieczu
"czy obok przedmiotów jednostkowych istnieją przedmioty ogólne?"
1. realizm - pojęcia i nazwy ogólne mają swoje odpowiedniki (korelaty) w rzeczywistości:
a) skrajny *Platon, Plotyn, św. Augustyn+ - przedmioty ogólne istnieją przed rzeczami
(ante rem) i są niezależne.
b) umiarkowany *Arystoteles, św. Tomasz, Duns Szkot+ - przedmioty ogólne istnieją w
rzeczach (in res)
2. nominalizm - nie ma przedmiotów ogólnych, istnieją przedmioty jednostkowe, a ogólne są
nasze wytwory (nazwy, pojęcia):
a) umiarkowany (konceptualizm) *Abelard, Ockham+ nazwy i pojęcia ogólne istnieją, ale
subiektywnie (w naszych umysłach)
b) skrajny *Roscelin+ istnieją wyłącznie nazwy ogólne (język)
W średniowieczu przekształcił się w spór religijny; nominaliści byli zwalczani przez Kościół (dogmat o
Trójcy św.)
2) problem esencjalizmu (warstwowośd struktury rzeczywistości)
1. fenomenalizm - poza zjawiskami nie istnieje żadna inna rzeczywistośd (jednowarstwowośd)
a) obiektywny (realistyczny) - świat zjawisk jest obiektywny, istniejący niezależnie
b) subiektywny (idealistyczny) - świat zjawisk to twór umysłu ludzkiego, składający się z
przeżyd i doznao
2. esencjalizm - rzeczywistośd jest wielowarstwowa, poza zjawiskami kryje się istota świata
(spór dotyczył tego, w jaki sposób docieramy do tej istoty):
a) agnostyczny [Kant] - istota zjawisk jest niepoznawalna ("rzeczy same w sobie")
b) intuicjonizm, heglizm, poatomizm, fenomenologia - do istoty zjawisk dociera
filozofia, nie nauki
c) racjonalizm krytyczny Poppera, materializm dialektyczny - istota zjawisk jest
uchwytna w poznaniu naukowym
ONTOLOGIA Page 4
uchwytna w poznaniu naukowym
7. Problemy ontologiczno-semantyczne
Kategorie ontologiczne (podstawowe składniki rzeczywistości)
- rzeczy (reizm - świat składa się wyłącznie z rzeczy) *Kotarbioski, "większośd ludzi"+
- procesy (procesualizm - świat składa się wyłącznie z procesów) *Whitehead+
- zdarzenia (ewentyzm - świat składa się wyłącznie ze zdarzeo) *Russell+
możliwe są też stanowiska mieszane
nauka nie opowiada się za żadną z opcji (Einstein - zdarzenia, fizyka jądrowa - rzeczy)
Kategorie pochodne, np.:
- cechy (własności, atrybuty)
- stosunki (relacje)
- stany rzeczy
8. Ontologia formalna
(nauki formalne - logika i matematyka)
Znaczenie szersze: wszelkie rozważania o bycie, opierające się na zasadach przyjmowanych a priori (bez
zwracania się do doświadczenia) *Wolff, Hartmann+
Znaczenie węższe: sformułowane systemy ontologiczne tworzone przez logików i filozofów z
wykorzystaniem takich teorii matematyki i logiki, jak: teoria mnogości, rachunek zdao, teoria relacji itp.
np. teoria Leśniewskiego:
1. prototetyka (rachunek zdao)
2. ontologia (rachunek klas i relacji, teoria mnogości)
3. mereologia (stosunek części do całości)
Teoria mnogości (koniec XIXw.) - problem zbiorów nieskooczonych
Cantor wykazał istnienie takich zbiorów i stwierdził, że ich moc rośnie i jest ich nieskooczenie wiele
(??)
- istnieją przedmioty jednostkowe i ogólne
- istnieją także zbiory elementów istniejące w zbiorach ogólnych
- systemowy argument za realizmem umiarkowanym
(/??)
ONTOLOGIA Page 5
Wykład II: Problemy nieskoczoności świata
2 marca 2010
14:58
1. Ilościowe i jakościowe problemy nieskooczoności świata
*jakościowe+
przykładowo: *ilościowe+
- czy ilośd materii jest nieskooczona? - czy ilośd rodzajów materii jest nieskooczona?
- czy czas jest nieskooczony? - czy ilośd rodzajów ruchu jest nieskooczona?
- czy przestrzeo jest nieskooczona? - czy ilośd praw rządzących Wszechświatem jest nieskooczona?
itp.
2. Problemy nieskooczoności Wszechświata związane z czasem i przestrzenią:
I. Problemy kosmologiczne (nieskooczoności "wszerz")
1. Problem nieskooczoności czasowej Wszechświata: Czy czas jest nieskooczony?
(Problem stawiany czysto ilościowo - "czy czas trwa nieskooczoną ilośd jednostek
czasowych"?)
2. Problem nieskooczoności genetycznej Wszechświata: Czy Wszechświat trwa
skooczoną czy nieskooczoną ilośd jednostek czasowych? (pytamy nie o pusty czas, a
t
o świat w wymiarze czasowym; model Tomasza z Akwinu - materia istnieje tylko
będzie czas, gdy nie będzie świata
skooczoną ilośd czasu, a poza tym istnieje pusty czas = czas jest nieskooczony, świat
jest skooczony genetycznie)
świat jest czasowo
3. Problem nieskooczoności przestrzennej Wszechświata: Czy przestrzeo jest
nieskooczony, lecz
nieskooczona? (Czy przestrzeo ciągnie się w nieskooczonośd w dowolnym kierunku?
genetycznie - skooczony
Czy zawiera w sobie skooczoną czy nieskooczoną ilośd jednostek przestrzeni *cm3])
4. Problem materialnej nieskooczoności Wszechświata:
był czas, gdy nie było świata
a) czy materia zajmuje skooczony czy nieskooczony obszar przestrzenny? (czy
materia ciągnie się w nieskooczonośd w dowolnym kierunku przestrzennym?)
b) czy ilośd materii (mierzona w jednostkach masy) jest nieskooczona?
Obie te wersje są równoważne przy założeniu, że gęstośd materii jest wszędzie
skooczona (nie jest nieskooczenie mała/duża).
Model średniowiecznych Arabów: materia jest skooczoną wysepką w oceanie
"
nieskooczonej przestrzeni)
Problemy 1. i 2. są równoważne, gdy nie ma pustego czasu
Problemy 3. i 4. są równoważne, gdy nie ma pustej przestrzeni
<-- te założenia są prawdziwe!
II. Problemy mikrofizyczne (nieskooczonośc "w głąb")
5. Problem nieskooczonej podzielności czasu: czy czas jest nieskooczenie podzielny?
[problem kwantyzacji czasu] --> czy czas składa się z kwantów czasu?
--> czy czas jest zbiorem ciągłym (continuum)
czy dyskretnym?
-->dawniej sądzono, że kwantem będzie
chronom: 1ch=10-24s;
współcześnie: 1ch=10-44s [czas Plancka]
6. Problem nieskooczonej podzielności materii w aspekcie czasowym: czy istnieją
najkrótsze procesy (elementarne); problem elementarny trwałby kwant czasu.
7. Problem nieskooczonej podzielności przestrzeni: czy przestrzeo jest nieskooczenie
podzielna? [problem kwantyzacji czasu] - fizycy łączą go z p. kwantyzacji czasu
--> kwant przestrzeni 1 fermi: 1fermi=10-13cm
współcześnie: długośd Plancka 10-33cm
kwant czasu to czas jakiego światło potrzebuje,
by przebyd kwant przestrzeni
8. Problem nieskooczonej podzielności materii w aspekcie przestrzennym: czy istnieją
najmniejsze obiekty materii? [p. postawiony przez Demokryta]
Czy istnieją cząstki absolutnie elementarne (pozbawionych wewnętrznych stopni
swobody)?
Problemy 5. i 6. oraz 7. i 8. można połączyd przy założeniu nieistnienia pustej czasu i
przestrzeni
Problemy mikroprzestrzeni nie są rozstrzygnięte
3. Problem materialnej i przestrzennej nieskooczoności Wszechświata
i. stanowisko starożytnych
łączy problemy 3. i 4.
Starożytni dwa modele wszechświata:
1) przednaukowy (mitologiczny)
Ziemia jest płaska, a Wszechświat jest półkulą - od góry ograniczoną przez gwiazdy,
od dołu - przez Ziemię i wodę
Trzy poglądy:
- Wszechświat jest materialnie i przestrzennie skooczony
- Wszechświat jest materialnie skooczony, a przestrzennie nieskooczony --> Ziemia leci w dół (t. naturalnych miejsc) -
- Wszechświat jest materialnie i przestrzenie nieskooczony świat na żółwiu/słoniu itp.
*Anaksymander i atomiści+
2) naukowy
[Arystoteles i Ptolemeusz]
Ziemia jest kulista i znajduje się w środku kulistego Wszechświata
ONTOLOGIA Page 6
Ziemia jest kulista i znajduje się w środku kulistego Wszechświata
Arystoteles wyróżnił dwa obszary
�% podksiężycowy
�% niebieski (od sfery księżyca do sfery gwiazd)
poza sferą gwiazd nie istnieje nic
3 poglądy:
- Wszechświat jest materialnie i przestrzennie skooczony *Arystoteles i Ptolemeusz+
- Wszechświat jest materialnie skooczony, a przestrzennie nieskooczony
--> 2. i 3. pogląd podtrzymywała geometria
- Wszechświat jest materialnie i przestrzenie nieskooczony
Euklidesa
Większośd Greków sądziła, że świat jest materialnie i przestrzennie skooczony.
Kopernik - model heliocentryczny - skłaniał się do wniosku, że Wszechświat jest
materialnie i przestrzennie skooczony. Tym samym raczej zamykał starą epokę, niż
otwierał nową. Tym niemniej, przyczynił się do zwycięstwa koncepcji Wszechświata
materialnie i przestrzennie nieskooczonego
ii. stanowisko nauki nowożytnej (1600-1900)
4. model wszechświata opracował Giordano Bruno (zmodyfikowany kopernikaoski):
Wszechświat jest materialnie i przestrzennie nieskooczony - nie ma ani środka ani brzegu.
Pogląd ten uznali Kartezjusz, Newton i większośd póz
niejszych uczonych.
Pojawiły się dwa paradoksy:
1) fotometryczny
2) grawitacyjny
ad 1) jeśli Wszechświat jest nieskooczony i jednorodny (gęstośd jest w dużej skali
jednakowa, gwiazdy są równomiernie rozmieszczone), to całe niebo powinno
zawsze świecid.
ad 2) jeśli słuszne jest prawo powszechnej grawitacji, to na dowolne ciało powinny
działad nieskooczone siły (chaos grawitacyjny - poszczególne ciała nie uwzględniają
skooczonej siły grawitacji Słooca)
Rozwiązanie obu paradoksów zaproponował Charlier (hierarchiczny model
wszechświata - gwiazdy skupiają się w galaktyki, te w metagalaktyki i tak w
nieskooczonośd)
Model ten okazał się nieprawdziwy, bo zakładał dla nieskooczonego Wszechświata
gęstośd materii zmierzającą do zera.
Oba rozwiązane przez Hubble'a w 1929r. ("ucieczka galaktyk" - rozszerzanie się
Wszechświata) --> galaktyki oddalają się od siebie tym szybciej, im są dalej.
iii. stanowisko nauki współczesnej (XXw.)
Od czasów Newtona 3 wielkie odkrycia skomplikowały problem materialnej i
przestrzennej nieskooczoności Wszechświata:
1) Odkrycie geometrii nieeuklidesowej [matematyka] - A
obaczewski ("która geometria
rządzi światem?" - od tego zależy rozwiązanie problemów)
2) Odkrycie, że próżnia absolutna nie istnieje *fizyka+ - Einstein
3) Odkrycie, że nasza przestrzeo jest lokalnie zakrzywiona dodatnio (p. Riemanna)
[OTW, fizyka]
Ad. 3 - geometria Riemanna odróżnia pojęcie nieskooczonej przestrzeni od
nieograniczonej przestrzeni
4. Nieskooczonośd a nieograniczonośd materialna i przestrzenna Wszechświata
[Riemann]
przestrzeo jest nieskooczona, jeśli składa się z nieskooczonej ilości jednostek przestrzennych
przestrzeo jest nieograniczona, gdy żaden jej punkt nie jest topologicznie wyróżniony, każdy ma
normalne sąsiedztwo i nie ma punktów brzegowych, granicznych *przestrzeo nieograniczona to
przestrzeo bez brzegów+
Wszechświat jest materialnie nieskooczony, jeśli materia ciągnie się w nieskooczonośd w
dowolnym kierunku (obejmuje nieskooczoną przestrzeo)
Wszechświat jest materialnie nieograniczony, jeśli żaden punkt materialny nie jest topologicznie
wyróżniony, każdy ma normalne sąsiedztwo i nie ma punktów brzegowych, granicznych
*materia nieograniczona to materia bez brzegów+
Wg OTW istnieją 3 możliwości *Friedman+:
1) Wszechświat w całości jest Wszechświatem A
obaczewskiego (krzywizna ujemna)
2) Wszechświat w całości jest Wszechświatem Euklidesa (krzywizna zerowa)
1-wymiarowa przestrzeo Euklidesa/A
obaczewskiego
3) Wszechświat w całości jest Wszechświatem Riemanna (krzywizna dodatnia)
nieograniczona --> nieskooczona
Dwie pierwsze możliwości prowadzą do Wszechświata materialnie i przestrzennie
nieograniczonego i nieskooczonego (niograniczonośd pociąga nieskooczonośd)
3) to Wszechświat materialnie i przestrzennie nieograniczony, ale skooczony
to, że nasz świat jest lokalnie przestrzenią Riemanna, nie przesądza tego jaka geometria
rządzi całością Wszechświata (czyli nie przesądza nieskooczoności)
ONTOLOGIA Page 7
Dwie pierwsze możliwości prowadzą do Wszechświata materialnie i przestrzennie
nieograniczonego i nieskooczonego (niograniczonośd pociąga nieskooczonośd)
3) to Wszechświat materialnie i przestrzennie nieograniczony, ale skooczony
to, że nasz świat jest lokalnie przestrzenią Riemanna, nie przesądza tego jaka geometria
rządzi całością Wszechświata (czyli nie przesądza nieskooczoności)
1-wymiarowa nieograniczona -/->
przestrzeo nieskooczona
Wszechświat jest materialnie i przestrzennie nieograniczony, ale nie jest przesądzone, czy
Riemanna
jest skooczony.
Parametrem rozstrzygającym jest średnia gęstośd materii weWszechświecie.
Jeśli jest mniejsza lub równa gęstości krytycznej (10-29g/cm3), to Wszechświat jest
nieograniczony i nieskooczony (odpowiednio: A
obaczewskiego i Euklidesa)
Jeśli większa - to jest nieograniczony i skooczony (Riemanna)
2-wymiarowa przestrzeo Euklidesa /A
obaczewskiego
szystko zależy od stosunku gęstości faktycznej do krytycznej.
Gęstości te tak mało się od siebie różnią, że nie sposób tego rozstrzygnąd.
5. Problem genetycznej i czasowej nieskooczoności Wszechświata
2-wymiarowa
łączą się w jeden problem, zakładając że nie istnieje pusty czas.
przestrzeo
czy świat trwa nieskooczoną ilośd jednostek czasowych? --> problem ten nie jest rozstrzygnięty
Riemanna
6. Nieskooczonośd a nieograniczonośd genetyczna i czasowa Wszechświata
nieskooczonośd `"nieograniczonośd
czas jest nieskooczony, gdy składa się z nieskooczonej ilości jednostek czasowych
czas jest niograniczony, gdy żaden jego moment nie jest nie jest topologicznie
wyróżniony, każdy ma normalne sąsiedztwo i nie ma punktów brzegowych, granicznych
*materia nieograniczona to materia bez brzegów+
7. Problemy niograniczoności Wszechświata
8. Problem wieczności Wszechświata
ONTOLOGIA Page 8
Wykład III: Teoria Wielkiego Wybuchu (Big Bang)
16 marca 2010
15:00
Temat III:
1. Teoria Wielkiego Wybuchu.
2. Teoria inflacji.
3. Teoria Wielkiego Wybuchu a problem wieczności świata.
Ad 1. Teoria Wielkiego Wybuchu:
Przed powstaniem ogólnej teorii względności (OTW) sądzono, że Wszechświat nie
podlega rozwojowi (ewolucji); jest stacjonarny (ewolucja poszczególnych gwiazd  nie
całego Wszechświata).
Kosmologia relatywistyczna opiera się na odkryciu przez Edwina Hubble'a, że
Wszechświat się rozszerza.
Fakt ten nazywa się ekspansją Wszechświata lub ucieczką galaktyk.
W roku 1929 Hubble wykazał, że galaktyki oddalają się od siebie z prędkością
proporcjonalną od ich wzajemnej odległości.
Prawo Hubble'a: V = HR
Gdzie:
(1) V = prędkość oddalania się galaktyk;
(2) H = stała Hubble'a (
(3) R = odległośc między galaktykami.
Na podstawie prawa Hubble'a, cofając się (myślowo) w czasie, możemy obliczyć kiedy
galaktyki znajdowały się razem.
Moment ten nazywa się momentem Wielkiego Wybuchu.

Według współczesnych danych Wielki Wybuch, który zapoczątkował ewolucję
Wszechświata, miał miejsce 13,7 mld. Lat temu (z dokładnością z +/- 300mln lat).
Do niedawna moment WW był określany znacznie mniej dokładnie, na 15 mld lat (z
dokładnością +/- 5 mld lat).
Zgodnie z OTW w momencie WW materia znajdowała się w nadzwyczaj gorącym i
supergęstym stanie (zwanym osobliwością kosmologiczną), w którym pewne wielkości
charakteryzujące Wszechświat miały wartość zerową, a pewne nieskończone.
� t = 0 (początkowo przymowano, że w momencie WW Wszechświat powstał);
� l = 0 (materia była skupiona w jednym punkcie);
� G = oo (gęstość materii była nieskończona);
� C = oo (ciśnienie było nieskończone);
� T = oo (temperatura była nieskończona);
� K = oo (krzywizna czasoprzestrzeni była nieskończona).
Zastosowanie mechaniki kwantowej (MQ) doprowadziło do urealnienia opisu stanu
początkowego Wszechświata, gdyż zarówno podane wartości zerowe jak też wartości
nieskończone nie mogły się realizować (wartości zerowe i nieskończone, jako nierealne,
zniknęły z opisu).
Ad 2. Teoria inflacji:
Teoria Wielkiego Wybuchu w jej pierwotnym standardowym ujęciu nie wyjaśniała
pewnych ważnych charakterystyk współczesnego Wszechświata, takich jak płaskość
ONTOLOGIA Page 9
pewnych ważnych charakterystyk współczesnego Wszechświata, takich jak płaskość
(przybliżona euklidesowość) oraz jednorodność Wszechświata.
Dlatego została w 1980 roku uzupełniona przez amerykańskiego fizyka i kosmologa
Alana Gutha teoria inflacji.
Według teorii inflacji w bardzo wczesnym okreśie ewolucji Wszechświata miał miejsce
okres ogromnego przyspieszenia rozszerzenia się Wszechświata (szybciej niż światło!)
zwany fazą inflacji.
W fazie tej, trwającej w niezmiernie krótkim okresie 10-35 sek. - 10-32 sek. Wszechświat
rozszerzył się o wielki współczynnik, wynoszący od 1030 (do 1050 wg niektórych
naukowców) (rozwój/roszerzanie się w postępie wykładniczym).
Ponieważ, w całym niemal 14 mld lat trwającym okresie rozszerzania się Wszechświata
Wszechświat rozszerzył się o współczynnik 1060, to z tego porównania widać, jak wielkie
tempo przybrała ekspansja Wszechświata w fazie inflacji.

Inflacja wyjaśnia dwa wspomniane (oraz pewne inne) mankamenty teorii Wielkiego
Wybuchu w jej pierwotnej wersji.
Mianowicie, w okresie inflacji Wszechświat wyprostował się i wygładził, podobnie jak
wyprostowuje się i wygładza powierzchnia nadmuchiwanego balonu.
Teoria inflacji nie jest tak pewna jak teoria Wielkiego Wybuchu, gdyż nie udało się
dokładniej ustalić, jaki był mechanizm fizyczny (przyczyna) przyspieszania rozszerzania
się Wszechświata w fazie inflacji.
[Penrose uznaje teorie WW, ale nie uznaje teorii inflacji].
Sama teoria Wielkiego Wybuchu została dobrze potwierdzona w roku 1956, iedy to
Penzias i Wilson odkryli przewidywane przez nią promieniowanie reliktowe o
temperaturze 2,75 K.
Ad 3. Teoria Wielkiego Wybuchu a problem wieczności świata:
� Teoria WW, mimo swego dobrego potwierdzenia, nie jest teorią dokończoną.
� Z 4. wielkich problemów, które powinna rozwiązać, wyjaśnia tylko dwa.
� Po pierwsze, że WW miał miejsce oraz, po drugie, kiedy WW nastąpił.
� Nie wyjaśniła natomiast:
(1) Co było przed WW (i czy w ogóle było cokolwiek, czy też może Wszechświat
powstał w momencie WW)?
(2) Jakie były przyczyny WW?
Ad (2). Wyobrażenie, że przyczyną WW były ogromna gęstość, temperatura i ciśnienie
nie wyjaśnia zajścia WW.
Analogia z wybuchającym granatem jest tu nieprawdopodbna i nie daje żadnego
wyjaśnienia, gdyż wybuchający granat wybucha dlatego, że zachodzi ogromna róznica
ciśnienia wewnątrz granatu i poza nim.
Natomiast w momencie WW poza rozszerzającym się Wszechświatem nie istniała żadna
pusta przestrzeń.
Rozszerzanie się Wszechświata oznacza rozszerzanie się samej przestrzeni wraz z jej
materialną zwartością, nie zaś proste oddalanie się od siebie fragmentów materii
(obecnie galaktyk) w niezmiennej przestrzeni.
Współcześnie budowana teorie fizyczne i kosmologiczne  takie jak teoria superstrun,
teoria pętlowej grawitacji kwantowej czy teoria geometrii nieprzemiennej starają się
ustalić co się działo przed WW.
Nie jest jednak wykluczone, że przekroczenie WW okaże się bez sensu, ponieważ WW
może stanowić nie względny początek naszego Wszechświata, lecz absolutny początek
całej rzeczywistości fizycznej i tym samym początek samego czasu.
Obecnie istnieją liczne koncepcje multiwszechświata, wg których nasz Wszechświat nie
jest jedynym Wszechświatem, lecz jednym z wielu (być może nieskończenie wielu)
wszechświatów  równoległych lub też następujących po sobie.
ONTOLOGIA Page 10
wszechświatów  równoległych lub też następujących po sobie.
W tym wypadku nasz Wszechświat byłby tym, który powstał po naszym Wielkim
Wybuchu, a inne powstawałyby po innych WW.
Zgodnie z teorią chaotycznej inflacji Andrieja Lindego, pramateria multiwszechświata,
która ciągnie się w nieskończoność wyłania z siebie nieskończoną ilość wszechświatów,
generowanych przez spontaniczne zachodzące wielkie wybuchy.
Genetyczna skończoność naszego Wszechświata nie oznaczałaby w tym wypadku
genetycznej skończoności multiwszechświata.
ONTOLOGIA Page 11
Wykład IV: Ewolucja Wszechświata
23 marca 2010
15:00
1. Ewolucja Wszechświata w ujęciu kosmologicznym (Standardowy Model Ewolucji
Wszechświata)
Ery kosmologiczne (5):
1) Era Plancka (era grawitacji kwantowej)
2) Era hadronowa
3) Era leptonowa
4) Era promienista
5) Era galaktyczna
1) trwa niewyobrażalnie krótki odcinek czasu od momentu WW od t=0 do t=
10-44s; określa się ją jako terra incognita; Wszechświat był wówczas
prawdopodobnie całkowicie jednorodny, materia tworzyła jednolitą strukturę
(~plazma) o gęstości 1094g/cm3 i temperaturze 1033K; wraz z jej koocem
przestają obowiązywad efekty grawitacji kwantowej, a zaczynają obowiązywad
prawa OTW
2) trwa od t=10-44s do t=10-4s; najpierw powstała plazma kwarkowo-gluonowa, a
potem z niej wyłoniły się cząstki ciężkie - hadrony (protony, neutrony i inne);
rzeczywistośd rozdwoiła się na cząstki materii (hadrony) i czasoprzestrzeo,
tworzącą tło, w którym cząstki się poruszały
wg teorii superunifikacji, do progu Plancka istniała tylko supergrawitacja
(jedno oddziaływanie); wraz z erą hadronową wyłoniła się grawitacja i inne
oddziaływania
w tej erze miała miejsce faza inflacji (10-35-10-32)
3) trwa od 10-4s do 10s; rozszerzanie się Wszechświata prowadzi do spadku
temperatury, która stała się zbyt chłodna dla hadronów, które zaczęły się
rozpadad (zderzając się ze sobą), przekształcając się w leptony (cząstki lekkie),
któe stały się podstawowym budulcem świata. Wyróżniamy 3 składniki świata:
- leptony (np. neutrina i elektrony)
- hadrony
- tło czasoprzestrzenne
gdy upłynęły 2s od WW, neutrina odłączyły się od procesw ewolucyjnych, co
powstało do powstania tła neutrinowego (jeszcze nie odkryte)
4) trwała od 10s do 100mln lat; nastąpiła dominacja cząstek promieniowania
elektromagnetycznego; elektrony i pozytony łączą się w fotony, które stają się
głównym składnikiem Wszechświata; 4 składniki:
- promieniowanie
- leptony
- hadrony
- tło czasoprzestrzenne
gdy wiek Wszechświata wyniósł 106 lat, zaczęły masowo powstawad atomy -
droga swobodna fotonów wydłużyła się do tego stopnia, że wyłączyły się z
ciągu procesów ewolucyjnych i wytworzyły promieniowanie tła
(promieniowanie reliktowe); zostało ono odkryte w 1965r., a przewidziane w
1948r. przez teorię WW
5) trwa od 100mln lat do naszych czasów (13,7mld lat); najpierw zaczęły
powstawad gwiazdy, następnie zaczęły łączyd się w galaktyki (500mln lat);
obecnie gęstośd materii to 10-31-10-28g/cm3 (kilka atomów wodoru na m3), a
średnia temperatura wynosi 2,7K (=temp. promieniowania reliktowego); życie
na naszym globie przebiega w warunkach nader wysokiej gęstości materii i
temperatury, czyli w warunkach ekstremalnych w porównaniu do średniej
Wszechświata.
2. Ewolucja Wszechświata w ujęciu filozoficznym (materia-życie-świadomośd)
I
II 1 III IV 2 V 3 4 teraz
Filozofia stara się ujmowad ewolucję Wszechświata z ogólnonaukowego punktu widzenia
(nie tylko fizycznego), w tym: chemia, biologia, psychologia, nauki społeczne; dlatego w
tym ujęciu duże znaczenie ma też powstanie i rozwój życia oraz człowieka i świadomości;
1mln lat 200tys. lat
Wyróżniamy 4 fazy ewolucji Wszechświata w ujęciu filozoficznym (4 okresy rozwoju
materii):
4mld lat
1) faza ewolucji (czysto)fizycznej [do 1mln lat]
2) faza ewolucji chemicznej
3) faza ewolucji biologiczna
4) faza ewolucji społecznej
1) polegała na powstawaniu cząstek elementarnych, a następnie struktur
złożonych
2) powstają atomy, powstają coraz bardziej złożone związki chemiczne
Ziemia ma 4555mln lat (ą10mln)
nieorganiczne, a potem organiczne (węgla)
3) życie powstało ok. 4mld lat temu (ą200mln lat), Ziemia powstała 4,5mld lat
temu
4) człowiek pojawił się 200tys. lat temu (po 14mld lat od WW)
4 atrybuty człowieczeostwa:
ONTOLOGIA Page 12
4 atrybuty człowieczeostwa:
- postawa wyprostowana (2mln lat temu)
- wytwarzanie i posługiwanie się narzędziami (2mln lat temu)
- myślenie logiczne (pojęciowe, abstrakcyjne) (200tys. lat temu)
- mowa artykułowana (200tys. lat temu)
Zmieniliśmy punkt zerowy liczenia czasu od WW do daty powstania życia (po
10mld lat)
3. Przyszłośd Wszechświata w świetle współczesnej kosmologii
2 scenariusze:
- po etapie rozszerzania nastąpi kurczenie się Wszechświata (Wielka Zapaśd)
- rozszerzanie się Wszechświata nigdy się nie skooczy; rozpłynie się w nieskooczonej
prawie-pustce
1998r. - odkrycie przyspieszonej ekspansji Wszechświata
od 6-7mld lat temu Wszechświat zaczął się znowu rozszerzad coraz szybciej (2. faza
inflacji)
dlatego bardziej prawdopodobny jest scenariusz 2.
1. nie jest jednak wykluczony, ponieważ nie jest powiedziane, że ta faza będzie trwała
zawsze
ONTOLOGIA Page 13
Wykład V: Budowa Wszechświata
30 marca 2010
15:10
1. Czym jest Wszechświat?
3 znaczenia:
do słooca jest 8 min świetlnych
1) Wszechświat astronomiczny [Metagalaktyka] (obserwowany)
obejmuje tę częśd istniejącego świata, która jest aktualnie obserwowany
(przez tele- i radioteleskopy); promieo 13mld lat świetlnych (1ly=1013km)
kosmologia sięga dalej
c=300000km/s !!!
2) Wszechświat horyzontalny (obserwowalny)
wyznaczony przez tzw. horyzont zdarzeo; wyznaczony przez galaktyki i
kwazary oddalające się z prędkością światła; promieo H"42mld ly (?)
3) Wszechświat fizyczny (cała fizycznośd realna, materia)
jest materialnie i przestrzennie nieograniczony; nie wiemy, czy jest
nieskooczony; nie ma granic --> nie ma środka;
Wszechświat
znajdujemy się w środku wszechświata astronomicznego i horyzontalnego
(ponieważ nasza galaktyka stanowi ich przestrzenny wyznacznik)
4) w filozofii i teologii używa się 4. pojęcia Wszechświata - na oznaczenie wszystkiego,
co istnieje. dla człowieka wierzącego świat ten składa się ze świata przyrody i
2 elektrony musiałyby mied po 5mld
nadprzyrodzonego; dla ateistów - pokrywa się z 3).
ton, żeby siła grawitacyjna
zrównoważyła oddziaływania
2. Rola oddziaływao fundamentalnych w strukturze materii
elektromagnetyczne między nimi
Wszystkie oddziaływania fizyczne redukuje się do 4 fundamentalnych:
(1) silne (jądrowe)
(2) elektromagnetyczne
(3) słabe (jądrowe)
(4) grawitacyjne - najsłabsze
różnią się między sobą zasięgiem...
- długozasięgowe - działają na dowolną odległośd; realizowane przez cząstki o masie
spoczynkowej równej zero *fotony, grawitony+ ((2) i (4))
- krótkozasięgowe - 10-13cm-10-8cm, nie przekracza granicy atomu; przenoszone przez
cząstki posiadające masę spoczynkową *gluony, mezony+ ((1) i (3))
...i siłą:
- oddziaływania silne mają moc 1040 razy większą niż oddziaływania grawitacyjne
- elektromagnetyczne są 100x słabsze od silnych
- oddziaływania słabe są 1014 razy silniejesze od grawitacyjnych [odpowiedzialne za
rozpady atomowe]
Oddziaływania silne wyznaczają strukturę materii na mikropoziomie
Oddziaływania elektromagnetyczne wyznaczają strukturę materii na makropoziomie
Oddziaływania grawitacyjne wyznaczają strukturę materii na poziomie kosmicznym
Dzięki grawitacji materia skupia się w planety, gwiazdy, galaktyki i gromady galaktyk
*największe stabilne struktury we Wszechświecie+
Dlaczego nie oddziaływania elektromagnetyczne, ale grawitacyjne (słabsze 1038x)
wyznaczają strukturę obiektów kosmicznych?
atomy i struktury z nich zbudowane są elektrycznie obojętne, a siła grawitacyjna jest
proporcjonalna do masy.
3. Globalne własności Wszechświata
- średnia gęstośd materii (masy) *H"10-29g/cm3]
- temperatura [H"2,7K=270p C]
- zakrzywienie przestrzeni [znikoma, nieobliczona (nie wiadomo - czy dodatnia, czy
ujemna]
- tempo rozszerzania się Wszechświata *własnośd dynamiczna, ale cały Wszechświat
dynamiczny rozszerza się w tym samym tempie+
Globalny charakter mają też najbardziej fundamentalne prawa fizyki, odkryte przez OTW i
MQ (działają od progu Plancka)
4. Hierarchia obiektów i układów astronomicznych
ONTOLOGIA Page 14
rozpoczyna się od gwiazd i układów planetarnych
Gwiazda - obiekt, który dzięki wielkim skupieniom masy i wysokim temperaturom,
wytwarzają ogromne ilości energii termojądrowej, powstającej w procesie
przemiany wodoru w hel;
- trwa od kilku milionów do kilkudziesięciu miliardów lat
- im większa masa, tym krótszy żywot (Słooce i mu podobne - 10 mld lat (8?))
- Słooce powstało ok. 5 mld lat temu
Planeta - świecą (słabo) śiatłem odbitym;
- odkryto dotąd ok. 250 układów planetarnych i ok. 300 planet
- przypuszcza się, że układyy planetarne nie są czymś wyjątkowym we
Wszechświecie
- duży udział w odkrywaniu planet mają Polacy - odkryli pierwsze planety
(Aleksander Wolszczan) i kilka metod odkrywania planet
Księżyce, planetoidy, komety, brązowe karły
Brązowe karły - wielkośd między gwiazdami a planetami, świecą własnym światłem,
ale słabym (wytwarzanym w procesie przemianu deuteru, ciężkiego wodoru, w hel)
Gwiazdy wymarłe
Czarne dziury (powstałe w wyniku kolapsu grawitacyjnego)
Gromady gwiazd
2 poziom:
Minigalaktyki - dziesiątki, setki milionów gwiazd
Galaktyki - setki miliardów gwiazd (Nasza ma 200-300mld; sąsiednia Wielka
Mgławica Andromedy ma 0,5bln)
- mają kształt spłaszczonych dysków, znajdujących się w szybkim ruchu
obrotowym
- masa galaktyk okazała się niewystarczająca do utrzymania krążących gwiazd w
spójnej całości; dlatego przypuszcza się, że istnieje też ciemna materia, która
także wytwarza pole grawitacyjne
3 poziom
Gromady galaktyk - największe spójne, stabilne, układy grawitacyjne
- galaktyki wchodzące w skład jednej gromady, nie oddalają się od siebie, nie
uczestniczą w ekspansji Wszechświata
- oddzielają się od siebie gromady, a nie galaktyki!
- są mniej więcej równomiernie rozmieszczone we Wszechświecie - dlatego w
dużej skali średnia gęstośd materii jest jednakowa
4, 5, 6 poziom
Wszechświat astronomiczny
Wszechświat horyzontalny
Wszechświat fizyczny
5. Osobliwe obiekty Wszechświata
" czarne dziury
" kwazary (quasi stars)
" aktywne jądra galaktyki
" niektóre typy gwiazd:
- supernowe
�% gwiazdy neutronowe (w tym pulsary)
�% czerwone olbrzymy
�% białe karły
czarne dziury - obiekty, które dzięki olbrzymiej gęstości i/lub olbrzymiej masie wytwarza
tak silne pole grawitacyjne, że żaden obiekt - łącznie ze światłem - nie jest w stanie się z
niej wydostad
- jej prędkośd ucieczki jest większa od prędkości światła
- dowolny obiekt może stad się czarną dziurą
- Słooce stałoby się czarną dziurą, gdyby uległo skurczeniu do średnicy 6km
- Ziemia stałaby się czarną dziurą, gdyby uległa skurczeniu do średnicy 3cm
- nawet proton, odpowiednio ściśnięty, stałby się mini-czarną dziurą
- w sposób naturalny czarne dziury powstają z gwiazd, których masa jest ponad
dwukrotnie większa od masy słooca (MŚ); masa takich gwiazd wystarcza, by ich siła
grawitacyjna spowodował kolaps grawitacyjny, czyli zapadanie się pod wpływem
własnej grawitacji
- w praktyce czarne dziury powstają z supernowych - są to gwiazdy wybuchające z
ONTOLOGIA Page 15
- w praktyce czarne dziury powstają z supernowych - są to gwiazdy wybuchające z
ogromną siłą, a których jądro podlega ewentualnemu kolapsowi grawitacyjnemu
- struktura czarnych dziur nie jest jeszcze dokładnie opracowana
- ich granicą jest tzw. horyzont zdarzeo czarnej dziury (promienie świetlne próbujące
uciec z czarnej dziury)
- cała materia wpadająca do czarnej dziury zostaje skoncentrowana i zmiażdżona w
środku, zwanym osobliwością
- Stephen Hawking wykazał, że czarne dziury nie są czarne, ale szare
- dzięki zasadzie nieoznaczoności, wysyłają pewien rodzaj promieniowania
(promieniowanie Hawkinga) - sprawia ono, że czarne dziury nie są wieczne, ale
trwają długo (czarna dziura powstała ze Słooca trwałaby ok. 1060lat)
Jeśli gwiazda masę jedynie 1,5MŚ, zamienia się w gwiazdę neutronową, składającą się z
gęsto upakowanych neutronów.
Pulsary stanowią pewien rodzaj gwiazd neutronowych, szybko obracających się wokół
własnej osi.
Słooce i mu podobne gwiazdy, po wypaleniu wodoru, a następnie helu, zamieniają się
najpierw w czerwone olbrzymy, a następnie kooczą swój żywot jako białe karły.
Kwazary to najjaśniejsze obiekty wszechświata
- w każdym kwazarze znajduje się czarna dziura, która stanowi jego jądro. Wchłania
ona otaczające gwiazdy i powoduje, że w procesie kolapsu grawitacyjnego około
10% energii kolapsującej materii ulega rozproszeniu we Wszechświecie, co
powoduje ogromny efekt jasności
- kwazary to jądra aktywnych galaktyk, w których centrum znajduje się olbrzymia
czarna dziura (posiadające masę kilku miliardów gwiazd)
- w jądrach pozostałych galaktyk też znajdują się olbrzymie czarne dziury, jednak
mniejsze (kilka milionów lat)
6. Zawartośd fizyczna Wszechświata
materia świecąca *5% całej materii (1% - gwiazdy)] - złożona z gwiazd oraz pyłu i gazów
siły grawitacyjne są większe, niż siły materii świecącej
materia ciemna - [ok. 25%]
ciemna energia - w odróżnieniu od ciemnej materii, powoduje antygrawitację -
odpychanie się materii w wielkiej skali *ok 70%+
astronomowie obserwują więc jedynie wierzchołek góry lodowej - 5%
o istnieniu ciemnej energii świadczy jedynie grawitacja, więc nie jest ono pewne
nie wiadomo też, z czego jest zbudowana
ONTOLOGIA Page 16
Wykład VI: Teorie unifikacyjne współczesnej fizyki:
20 kwietnia 2010
15:01
obserwuje się tendencję dio jednolitego ujmowania wszystkich zjawisk fizycznych - unifikacji fizyki
Newton --> zunifikował fizykę nieba i fizykę ziemi
Maxwell --> zunifikował zjawiska elektryczne, magnetyczne i optyczne w oddziaływania elektromagnetyczne
Einstein --> zunifikował czas i przestrzeo w czasoprzestrzeo (STW), a czasoprzestrzeo z grawitacją (OTW)
1. Teoria Małej Unifikacji (oddziaływao elektrosłabych)
*unifikacja oddziaływao+
TMU wykazała, że w wysokich temperaturach (we wcześniejszych etapach ewolucji Wszechświata),
oddziaływania elektromagnetyczne były identyczne z oddziaływaniami słabymi (jądrowymi) - były
jednym oddziaływaniem
przewidywania tej Teorii zostały potwierdzone, dlatego program TMU został zrealizowany:
oddziaływania elektromagnetyczne i słabe łączą się (w wysokich temperaturach) w oddziaływania
elektrosłabe
2. Teoria Wielkiej Unifikacji (oddziaływao silno-elektro-słabych)
TWU występuje w kilku wersjach, żadna nie została jeszcze potwierdzona.
TWU przewiduje, że w temperaturach jeszcze wyższych (faza inflacji), trzy fundamentalne oddziaływania
(silne, elektryczne i słabe) tworzyły jedno oddziaływanie: silnoelektrosłabe.
Nie sprawdziła się, bo wynikało z niej, że najlżejsze bariony (protony) powinny się rozpadad po średnim
okresie życia ok. 1030lat. Oznaczałoby to obalenie prawa zachowania ładunku barionowego.
Nie stwierdzono dotąd rozpadu żadnego protonu.
Gdyby zbudowano i potwierdzono TWU, to powinna ona wyjaśnid przyczyny inflacji, czyli przyspieszonej
ekspansji Wszechświata.
3. Teoria Super Unifikacji (oddziaływao silno-elektro-grawitacyjno-słabych) *wszystkie 4+
Przewiduje się, że w ommencie, gdy Wszechświat osiągnął próg Plancka (10-44s), wszystkie
oddziaływania tworzyły jedno (super)oddziaływanie (supergrawitację). Temperatura i gęstośd były
wówczas jeszcze wyższe.
Realizacja superunifikacji jest szczególnie trudna, ponieważ wymaga połączenia dwóch
fundamentalnych (i zasadniczo odmiennych) teorii fizycznych - OTW i MQ
W tym celu trzeba by stworzyd nową matematykę.
4. Kwantowa teoria grawitacji
Trzy oddziaływanie (silne, słabe, elektromagnetyczne) są opisywane przez MQ i kwantową teorię pola.
Oddziaływanie grawitacyjne jest opisywane przez OTW.
Zbudowanie KTG wymaga kwantyzacji pola grawitacyjnego, na wzór pozostałych oddziaływao.
Połączenia MQ z OTW.
Prawdopodobnie potrzebna byłaby wówczas kwantyzacja czasoprzestrzeni - a ta na razie jest oficjalnie
ciągła.
Jest zatem wielce prawdopodobne, że teoria superunifikacji jest tym samym, czym KTG. Trzy ostatnie
teorie są na razie jedynie progranani unifikacji, w przeciwieostwie do MTU
5. Teoria Superstrun i M-teoria
[M-Teoria to współczesna nazwa teorii Superstrun+
Dąży ona do pełnej unifikacji fizyki.
1) ujmuje wszystkie cząstki elementarne (kwarki, elektrony, fotony) nie jako obiekty punktowe, ale
jako jednowymiarowe drgające struny, o długości porównywalnej do długości Plancka *l =
10-33cm]
2) wprowadza na poziomie elementarnym 10-wymiarową przestrzeo (+czas, czyli razem 11-
wymiarowa czasoprzestrzeo). Siedem z tych wymiarów uległo zwinięciu do bardzo małych
rozmiarów, dlatego ich nie obserwujemy, a 3 pozostałe uczestniczą w ekspansji Wszechświata.
ONTOLOGIA Page 17
Rezygnuje się zatem z tradycyjnego i oczywistego założenia, że obiekty fizyczne mają tyle samo
wymiarów, ile wymiarów ma przestrzeo, w której się poruszają. (początkowo uważano, że może mied 25
wymiarów)
A
ączy ona wszystkie oddziaływania (bozony) z cząstkami materii (fermionami).
Wykazano, że Teoria Superstrun nie jest jedną teorią, a stanowi pięd różnych teorii, które rozpdadają się
też na dalsze.
Dlatego obecnie próbuje się połączyd te wszystkie wersje i odmiany, tworząc M-Teorię [Edward Wittel]
Według M-teorii, oprócz jednowymiarowych strun, istnieją również brany o ilości wymiarów od 2 do 10.
[2 - membrana]
Kosmologiczne zastosowania M-teorii prowadzą do wniosku, że nasz Wszechświat może się okazad
trójwymiarową braną, zanurzoną w dziesięciowymiarowej hiperprzestrzeni.
Prowadzi to do koncepcji wielości światów.
M-teoria powinna obejmowad całą fizykę, tj. zawierad w sobie:
�% OTW
�% MQ
�% termodynamikę
�% teorię cząstek elementarnych
W związku z tym jest ona najpoważniejszą kandydatką do miana Teorii Wszystkiego.
6. Czy możliwe jest zbudowanie teorii Ostatecznej (Teorii Wszystkiego) *ToE+
Według Einsteina i innych wybitnych fizyków, fizyka zmierza do zbudowania Teorii Wszystkiego.
Nie jest to jednak jednoznaczne
1) Na obecnym etapie, w najskromiejszym znaczeniu, teoria ta ma zawierad całą wiedzę teoretyczną,
zawartą we wszystkich współczesnych fizykach; zawierałaby ona zunifikowaną wiedzę o wszystkich
poznanych zjawiskach fizycznych
2) Bardziej ambitna fizyczna teoria Wszystkiego, powinna zawierad w sobie wszystkie istniejące zjawiska
fizyczne
3) Jeszcze bardziej fundamentalną Teorią Wszystkiego byłaby teoria opisująca całokształt zjawisk
przyrodniczych i społecznych, czyli świat w jego całokształcie
Kolejne wersje są jednak mniej prawdopodobne.
Inne możliwe teorie wszystkiego:
Lee Smolin "Pętlowa grawitacja kwantowa"
Geometria nieprzemienna [M. Heller]
ONTOLOGIA Page 18
Wykład VII: Determinizm w fizyce i filozofii
27 kwietnia 2010
15:01
1. Stanowisku determinizmu
Determinizm głosi 2 zasady:
1) zasadę prawidłowości - wszystkie zjawiska zachodzące w świecie podlegają prawom
2) zasadę przyczynowości (przyczynowo-skutkowa) - każde zjawisko ma swoją przyczynę, a
każda przyczyna ma swój skutek
Determinizm - wszystko jest wyznaczone przez przyczyny i prawa
Ojcem determinizmu jest Demokryt, który twierdził, że wyjaśnid zjawisko, to podad jego
przyczynę i prawo (prawa), która powoduje, że podana przyczyna wywołuje zjawisko jako swój
skutek
2. Odmiany determinizmu:
a. determinizm jednoznaczny
panował do XXw.
głosi jeszcze jedno prawo:
3) zasadę jednoznaczności (konieczności) - jednakowe przyczyny w jednakowych
warunkach wywołują jednakowe skutki
głosi zatem, że wszystko jest jednoznacznie wyznaczone przez przyczyny i prawa
Determinizm Laplace'a - inteligencja doskonała ("demon Laplace'a", nadludzki umysł),
znając stan Wszechświata w danej chwili, siły działające we Wszechświecie oraz prawa
nim rządzące, mogłaby przewidzied dokładnie wszystkie przyszłe stany Wszechświata i
odtworzyd wszystkie jego przeszłe stany.
b. determinizm statystyczny i jego argumenty
pojawił się w 1925r. wraz z MQ (MQ dostarczyło argumentów)
nie uznaje zasady jednoznaczności
głosi, że wszystko jest wyznaczone przez przyczyny i prawa, ale nie wszystko w sposób
jednoznaczny
argumenty:
a) doświadczalne:
- eksperyment z dwiema szczelinami - wiązka cząstek elementarnych jest
przepuszczana przez zasłonę z dwiema szczelinami i padając na ekran
wytwarza na nim obraz statystyczny o charakterze falowym
stąd wniosek, że jednoznaczne przyczyny nie wyznaczają w sposób
jednoznaczny skutku
- eksperyment, w którym wiązka cząstek jest przepuszczana przez szereg
zasłon z wieloma otworami
okazuje się, że zamknięcie któregoś z otworów sprawia, że liczba
przelatujących cząstek, zamiast się zmniejszad - zwiększa się
- prawa połowicznego rozpacdu izotopów rozmaitych pierwiastków
promieniotwórczych
każde z tych praw wyznacza okres, w którym 50% atomów danego izotopu
rozpada się. Jednakże prawa te nie są w stanie wyznaczyd czasu rozpadu
poszczególnych atomów. o takich prawach mówimy, że mają charakter
zasadniczo statystyczny (nie stanowią uśrednienia żadnych jednoznacznych
praw)
- zasada nieoznaczoności Heisenberga - w mikroświecie istnieją pary,
wielkości kanonicznie sprzężone (np. położenie i pęd), takie, że im dokładniej
wyznaczymy wartośd jednej wielkości danej pary, tym mniej dokładnie
możemy wyznaczyd pozostałej wielkości tej pary
ONTOLOGIA Page 19
możemy wyznaczyd pozostałej wielkości tej pary
- zasada komplementarmności Bohra - istnieją dwa rodzaje własności
mikroobiektów (np. własności falowe i korpuskularne), dwa rodzaje
przyżądów pomiarowych oraz odpowiadające im dwie sytuacje sytuacji
doświadczalnych takie, że w sytuacji jednego rodzaju ujawniają się własności
pierwszego rodzaju (np. falowe), a w sytuacji drugiego rodzaju- własności
drugiego rodzaju (np. korpuskularne)
pełny opis mikroobiektu musi się składad z obu tych zarazem się
wykluczających i dopełniających opisów
zdaje ona sprawę z dualizmu korpuskularno-falowego mikroobiektów,
polegającego na tym, że każdy mikroobiekt jest zarówno cząstką, jak i falą, z
tym że w jednych doświadczeniach wykazuje swe własności korpuskularne, a
w innych - falowe.
uzyskał przewagę nad determinizmem jednoznacznym, co oznacza, że światopogląd
ściśle deterministyczny zostaje zastąpiony przez światopogląd probabilistyczny
za determinizmem statystycznym opowiada się szkoła kopenhaska (Bohr, Heisenberg, Dirac i
inni twórcy mechaniki kwantowej)
za determinizmem jednoznacznym bronią przeciwnicy szoły kopenhaskiej (Planck, Einstein,
Bohm i inni)
3. Splątanie kwantowe (korelacje kwantowe) i nielokalnośd
Najnowsze wyniki badao mikrofizycznych wskazują, że mikroświat zachowuje się jeszcze
dziwniej niż przypuszczano
Najdziwniejszym zjawiskiem jest tzw. splątanie kwantowe (korelacje kwantowe)
jeśli dwa mikroobiekty (np. fotony lub elektrony), które tworzyły wcześniej jeden układ
kwantowy, oddalają się od siebie na dowolną odległośd, to pomiar własności jednego obiektu
wywiera natychmiastowy wpływ na analogiczną własnośd pozostałego mikroobiektu.
Przypuszczenie, że w grę wchodzi tu oddziaływanie fizyczne rozchodzące się momentalnie (z
nieskooczoną prędkością) jest sprzeczne z Teorią Względności iwg fizyków jest fałszywe
Wygląda na to, że zachodzi tu jakaś tajemnicza korelacja kwantowa, która narusza zasadę
lokalności
Zasada lokalności - to, co dzieje się w jednym miejscu przestrzeni, nie może wywierad
natychmiastowego wpływu na zjawiska dowolnie odległe
Niektórzy sądzą, że naruszona jest także zasada realizmu - że zjawiska mikro- i makroskopowe
nie zależą od podmiotu poznającego (od świadomości ludzkiej)
4. Stanowisko indeterminizmu
Częściowym zaprzeczeniem determinizmu jest indeterminizm
głosi on, że nie wszystkie zjawiska podlegają prawom i/lub nie wszystkie mają swoje przyczyny
i skutki.
Ogranicza on lub odrzuca co najmniej jedną z dwóch zasad determinizmu.
Za twórcę indeterminizmu może byd uznany Epikur. Według jego teorii parenklizy atomy w
sposób bezprzyczynowy odchylają się od pierwotnego toru, co umożliwia powstawanie
różnorodnych obiektów i zjawsk
Indeterminizm dopuszcza cuda (rozumiane jako naruszające prawa natury) i absolutnie wolną
wolę (jako akty woli niezdeterminowane przyczynowo)
5. Odmiany indeterminizmu: typowy i nietypowy
1) typowy
Dzieli wszystkie zjawiska w świecie na 2 rodzaje:
a) zjawiska zdeterminowane
b) zjawiska niepodlegające determinizmowi
Ogranicza on każdą z trzech zasad determinizmu jednoznacznego, lecz żadnej nie
odrzuca
Najczęściej głosił, że zjawiska przyrodnicze są zdeterminowane, natomist zjawiska
ONTOLOGIA Page 20
Najczęściej głosił, że zjawiska przyrodnicze są zdeterminowane, natomist zjawiska
społeczne zależą od przypadku, absolutnie wolnej woli, czyli są niezdeterminowane
Prowadzi to do niesłusznego wniosku, że społeczeostwo nie podlega żadnym prawom,
co oznacza zaprzeczenie
2) nietypowy
obejmuje wszystkie pozostałe odmiany indeterminizmu
Nauka współczesna opowiada si ę za determinizmem, nie opowiadając się jednak za którąkolwiek
wersją, aczkolwiek większośd fizyków opowiada się za determinizmem statystycznym.
ONTOLOGIA Page 21
Wykład VIII: Zasada przyczynowości i związek przyczynowy
4 maja 2010
16:01
Ad 1. Zasada przyczynowości:
- zasada przyczynowości jest jedną z zasad determinizmu.
- Posiada ona różne sformułowania. Rozpatrzymy trzy z nich, bodaj najczęściej
spotykane (w literaturze dużo więcej).
(1) Każde zjawisko ma swoją przyczynę, a każda przyczyna ma swój skutek
(2) Każde zjawisko występuje w podwójnej roli (pełni dwie funkcje): najpierw pojawia
się jako skutek (wcześniejszego zjawiska), a następnie staje się przyczyną
(póz
niejszego zjawiska).
(3) A
ancuchy przyczynowo  skutkowe są nieograniczone, to znaczy nie ma pierwszych
przyczyn (czyli zjawisk, które same przyczyn nie posiadają) oraz nie ma ostatnich
skutków (czyli zjawisk, które nie rodzą żadnych skutków).
[odróżniamy nieskończoność i nieograniczoność!]
Te trzy sformułowania zawierają pewną wspólną treść, nazywaną jądrem
przyczynowości. [jądro przyczynowości  głoszą wspólnie, poprawnie, głoszą zasadę
przyczynowości].
Jądro to zawiera się w stwierdzeniu, że każde zjawisko ma swoją przyczynę oraz każde
zjawisko ma swój skutek [<=> nie ma zjawisk bez przyczynowych].
Stanowi ono zarazem kryterium poprawności sformułowania zasady przyczynowości:
każde ze sformułowań tej zasady musi zawierać owo jądro, niezależnie od tego, jakie
dalsze treści są w nim zawarte].
Ad 2. Związek przyczynowości i trzy jego charakterystyki:
Związek przyczynowy należy do najważniejszych związków zachodzących między
zjawiskami.
Dlatego jest rzeczą doniosłą, by go właściwie pojmować. Tym bardziej, że natura tego
związku budzi wiele kontrowersji.
Można by krótko powiedzieć, że związek przyczynowy (którego pełna nazwa brzmi:
związek przyczynowo-skutkowy) jest to związek zachodzący między przyczyną i
skutkiem.
Jednakże stwierdzenie to niewiele mówi, jeśli nie określi się, co należy rozumieć przez
przyczynę i skutek, a wszak ścisłe określenie tych pojęć nie jest łatwe.
Postąpimy zatem inaczej i określimy związek przyczynowy poprzez podanie zestawu
cech, które odróżniają go od wszystkich innych związków (zależności, relacji)
zachodzących w świecie.
� Jedną z konstytutywnych cech związku przyczynowego jest niewątpliwie jego
czasowy charakter.
Jest to związek asymetryczny w czasie, w tym sensie, że zachodzi między
zjawiskami nierównoczesnymi: wcześniejsza przyczyną oraz póz
niejszym skutkiem.
Czasowośc różni związek przyczynowy od związków współwystępowania, które łączą
zjawiska równoczesne.
Dlatego związek przyczynowy jest też nazywany związkiem diachronicznym,
przeciwstawnym zależnościom synchronicznym.
� Kolejną cechą związku przyczynowego jest jego konieczność (prawidłowość).
Cecha ta, jak wszystkie cechy modalne (takie jak możliwość , przypadkowość,
rzeczywistość) jest trudna do określenia.
Chodzi o to, że skutek  musi się pojawić, gdy zaszła jego przyczyna.
ONTOLOGIA Page 22
Chodzi o to, że skutek  musi się pojawić, gdy zaszła jego przyczyna.
[da się rozwiązać dzięki matematyce i logice; nauki empiryczne nie udało się określić
konieczności].
� Jeszcze bardziej istotna jest trzecia cecha związku przyczynowego nazywana
sprawczością.
Przyczyna to tylko poprzedza w czasie swój skutek, lecz przede wszystkim
wywołuje skutek, powoduje jego zajście, sprawia pojawienie się skutku.
W owej sprawczości wyraża się zatem sama istota związku przyczynowego.
A
acińskie powiedzenie: post hoc non est propter hoc! (po czymś nie znaczy wskutek
tego czegoś!) zwiera ostrzeżenie, by nie ujmować zwykłego następstwa czasowego jako
związku przyczynowego, który jest związkiem o charakterze sprawczym.
Na czym polega sprawczość związku przyczynowego jest dość trudno w sposób
wyczerpujący odpowiedzieć:
Z punktu widzenia fizyki polega ona w każdym razie na przekazie energetycznym:
przyczyna wytwarzając skutek przekazuje mu przynajmniej część swojej energii.
[skutek musi zawierać przynajmniej część masy i energii zawartej w przyczynie].
Czym zatem jest związek przyczynowy?
Jest to zwi,ązek czasowy (diachroniczny, asymetryczny w czasie), konieczny oraz
sprawczy.
Miejsce związku przyczynowego wśród innych zwiążków:
Związki (zależności) między zjawiskami:
- diachroniczne: - synchroniczne
- Konieczne: - Przypadkowe
- Sprawcze (przyczynowe) - Genetyczne - Czyste następstwa czasowe
Ad 3. Spór o istnienie związku przyczynowego:
Krytyka związku przyczynowego przebiega głównie po linii jego redukcji do związków
innego rodzaju, uboższych we własności.
Za głównego krytyka związku przyczynowego uchodzi David Hume, który głosił że
doświadczenie informuje nas wyłącznie o następstwie zjawisk, nie zaś o jakiejś
sprawczości, czy przymusie zaistnienia zjawisk wywoływanych przez przyczyny.
Stałe następstwo zjawisk wywołuje w nas nawyk oczekiwania, że po kolejnym takim
samym zjawisku pojawi się inne zjawisko, podobne do tego, ktore wystąpiło we
wcześniejszej sekwencji zjawisk.
Nawyk ten stanowi psychologiczną podstawą przekonania o istnieniu związku
przyczynowego.
W ten sposób związek przyczynowy zostaje pozbawiony zarówno swojej sprawczości jak
też konieczności, co redukuje go do stałego następstwa w czasie.
W podobnym duchu ujmował związek przyczynowy Ernest Mach, wg którego związek
przyczynowy jest związkiem funkcyjnym.
Także to ujęcie pozbawia związek przyczynowy jego istoty, polegającej na sprawczości,
jednakże redukcja nie idzie tu tak daleko jak u Hume'a, gdyż pojęcie funkcji wyraża
związek konieczny między zmienną niezależną i zmienną zależną, co oznacza wg Macha,
że związek przyczynowy jest koniecznym następstwem czasowym.
Obydwa powyższe stanowiska reprezentują skrajnie empiryczne podejście do związku
przyczynowego, charakterystyczne dla pozytywizmu.
Zupełnie inaczej do krytyki związku przyczynowego podszedł I. Kant:
Nie negował on trzech omówionych atrybutów związku przyczynowego (sprawczość,
konieczność, diachroniczność), natomiast zanegował obiektywne istnienie związków
przyczynowych w świecie  rzeczy samych w sobie - obiektywnym.
Wg Kanta związek przyczynowy jest aprioryczną kategorią rozumu, niezależną od
ONTOLOGIA Page 23
Wg Kanta związek przyczynowy jest aprioryczną kategorią rozumu, niezależną od
doswiadczenia, natomiast konieczną dla porządkowania zjawisk.
Analogicznie ujmował Kant kategorie przestrzeni i czasu, tyle tylko, że są to kategorie
nie rozumowe lecz zmysłowe, dzięki którym porządkujemy wrażenia, przekształcając je
w zjawiska.
ONTOLOGIA Page 24
Wykład IX: Spór determinizmu z teleologią
11 maja 2010
15:01
1. Stanowisko teleologii (finalizmu)
Finalizm jest drugim przeciwnikiem determinizmu
Spór między nimi dotyczy charakteru porządku panującego w świecie i jego z
ródeł
Finis - koniec, stan koocowy
Telos - cel
Teleos - zmierający do celu
Nie przyczyny i prawa, lecz cele wyznaczają przebieg zjawisk oraz porządek panujący w
świecie.
Głosi więc zasadę powszechnej celowości
[Tomasz z Akwinu] każde zjawisko ma swój cel, do którego zmierza lub zmierzad powinno.
(człowiek ma wolną wolę - powinien realizowad cele, ale nie musi)
Wg determinizmu: przeszłośd wyznacza przyszłośd
Wg finalizmu: przyszłośd wyznacza przeszłośd
2. Odmiany:
a. T. zewnętrzna (religijna)
y
ródło celowości zjawisk znajduje się w czynnikach istniejących poza zjawiskami
(najczęściej w Bogu)
Dominowała w starożytności, średniowieczu i na początku ery nowożytnej
Głosił ją Platon, który ujmował zjawiska jako układy hierarchiczne, złożone z części
wyższych i niższych. Celem części jest służenie całości, a celem części niższych jest
służenie wyższym.
W średniowieczu czołowym przedstawicielem teleologii był Tomasz z Akwinu,
który stworzył wielki system teologiczno-finalistyczny.
W tym systemie Bóg jest ostatecznym z
ródłem powszechnej celowości w świecie
(piąty dowód - celowośd, harmonia, porządek w świecie wskazują na istnienie
Boga.
W czasach nowożytnych powstała teleologia wulgarna - Ch. Wolff.
W przyrodzie istnieją łaocuchy pokarmowe, które wymyślił Bóg
b. T. immanentna (biologiczna)
y
ródło celowości zjawisk znajduje się w zjawiskach - "celowe zachowanie się istot
żywych"
Nawiązuje ona do:
- Celowej budowy i
- Celowego zachowania się organizmu
Reprezentowane jest przez takie kierunki jak witalizm i neowitalizm, a także przez
wczesny ewolucjonizm.
Wg witalizmu z
ródłem celowości jest "siła witalna" (vis vitalis) - czynnik
niematerialny, odróżniający istoty żywe od materii nieożywionej.
Neowitaliści: Driesch z jaja jeżowca morskiego, podzielonego na osiem części,
otrzymywał 8 żywych osobników - uważał, że nie da się tego wytłumaczyd
deterministycznie.
W tym przypadku zjawiska i układy ekwifinalne (takie, które niezależnie od stanu
początkowego mają taki sam stan koocowy) posłużyły do uzasadnienia koncepcji
finalistycznej.
Wg Drierscha z
ródłem celowych przebiegów procesów życiowych jest czynnik
nazywany przez Arystotelesa entelechią
Także niektórzy ewolucjoniści byli finalistami
Jean Baptiste de Lamarck stwierdził, że zmiany ewolucyjne zachodzące w żywych
ONTOLOGIA Page 25
Jean Baptiste de Lamarck stwierdził, że zmiany ewolucyjne zachodzące w żywych
organizmach mają zawsze przebieg korzystny dla organizmu i gatunku, co świadczy
o ich celowości
3. Krytyka teleologii
Zdecydowanym przeciwnikiem był Karol Darwin
Wg teorii Darwina, zmiany zachodzące w żywych organizmów mają początkowo
charakter całowicie przypadkowy, tzn niektóre są korzystne, niektóre niekorzystne,
niektóre obojętne
Dziedzicznośd i wynikający z niej
Dobór naturalny - prowadzą do przeżywania osobników lepiej przystosowanych, tzn
tych, w których zmiany były bardziej korzystne
Takie zmiany się kumulują i prowadzą do doskonalenia osobników i gatunków
Darwin przytacza fakty świadczące o ostrej walce o byt , która wynika z wielkiej
różnorodności żywych organizmów.
Celowośd jest więc pozorna, ewolucja jest efektem przystosowania.
Celowośd rzeczywista występuje jedynie tam, gdzie jest świadomośd, czyli tam, gdzie jest
możliwe postępowanie planowe, świadome swoich celów
Przeciwko teleologii w biologii sformułowano następujące argumenty:
1) Czynniki ewolucji w Teorii Darwina:
- Zmiennośd
- Dziedzicznośd
- Walka o byt (wynika z tego, że *Malthus, 1798+ gatunki rozmnażają się w
postępie geometrycznym, natomiast przyrost środków do życia następuje w
postępie arytmetycznym)
- Dobór naturalny
2) Dysteleologia - fakty wskazujące na niecelowośd budowy lub zachowania się
organizmu (np. jednowylotowośd płuc, wyrostek robaczkowy)
3) Nawroty do form minionych w procesie ewolucji (np. Żółw, który najpierw miał
pancerz, potem go utracił, a potem znowu go przybrał)
4) Nieabsolutny charakter procesu ewolucyjnego (nie podlega on ciągłemu
doskonaleniu) - gdyby był, to np. Człowiek byłby doskonalszy pod każdym
względem od wszystkich istot i swoich przodków, a przecież tak nie jest.
We współczesnej biologii wprowadza się pojęcie teleonomii - metody badawczee
zwolenników teleologii mają swoje uzasadnienie, niezależna od słuszności stanowiska.
Różne organy pełnią różne funkcje, co powoduje stawianie pytao "po co?", "w jakim
celu?" - ma to sens nawet przy deterministycznym podejściu do zjawisk.
ONTOLOGIA Page 26
Wykład X: Problematyka wolności
25 maja 2010
15:00
1. Wolnośd społeczna i demokracja
wymiary wolności:
ż� socjologiczny
ż� filozoficzny
wolnośd w socjologii wchodzi w skład pojęcia demokracji
[Jean Jacques Rousseau] - demokracja ma dwa składniki:
- wolnośd społeczna
- równośd społeczna *solidarne pojmowanie+
�� ekonomiczna
�� polityczna
�� duchowa
Składniki te jednak są częściowo antynomiczne
zachodnie demokracje wybrały więc rozwiązanie Johna Locka:
"głównym składnikiem demokracji jest wolnśd jednostki oparta na ochronie własności
prywatnej" [liberalne pojmowanie demokracji]
demokracja=wolnośd+równośd+sprawiedliwośd+postęp
równy dostęp do: bogactwa, władzy, wiedzy
2. Filozoficzny wymiar problematyki wolności
trzy pytania:
1) czy człowiek jest wolny? czy istnieje wolna wola?
2) jeśli tak, to na czym polega ta wolnośd?
3) czy wolnośd jest koniecznym warunkiem odpowiedzialności?
ad 1) spór między fatalizmem a antyfatalizmem
fatalizm neguje wolnośd człowieka
antyfatalizm obejmuje stanowiska wolnościowe
- indeterministyczne
- deterministyczne
3. Indeterministyczne pojmowanie wolności
Indeterminizm głosi, że istnieje wolnośd absolutna rozumiana jako niezależnośd naszych
aktów woli ("naszych chceo") od przyczyn
*Tomasz z Akwinu+ Bóg obdarzył człowieka absolutnie wolną wolą (nasze akty są
niezdeterminowane przyczynowo), jest wielkim darem - Bóg sam siebie ogranicza
*Jean Paul Sartre+ nie istnieje determinizm a "człowiek jest wolnością", "człowiek jest
skazany na wolnośd"; wolnośd pociąga odpowiedzialnośd; "cokolwiek uczynisz, będziesz
żałował"
"skazany, ponieważ nie jest stworzony przez siebie samego, a pomimo to jest
wolny, ponieważ raz rzucony w świat, jest odpowiedzialny za wszystko, co robi"
determinizm jednak nie neguje wolności, a tylko inaczej ją rozumie:
4. Deterministyczne pojmowanie wolności
neguje wolnośd absolutną, dopuszcza wolnośd względną - niezależnośd od przyczyn
pewnego rodzaju ("wolnośd od")
[P. Holbach] przyczyny:
- wewnętrzne (działające w naszych organizmach; wyrażane przez potrzeby,
pragnienia i chcenia)
- zewnętrzne (działające w otoczeniu)
Przyczyny wewnętrzne wyznaczają nasze "chcied", a zewnętrzne - "móc".
"móc"+"chcied"="musied"
wprawdzie to, co czynimy, czynid musimy, to jednak m.in. dlatego, że chcemy. (gdyby
ONTOLOGIA Page 27
wprawdzie to, co czynimy, czynid musimy, to jednak m.in. dlatego, że chcemy. (gdyby
było inne "chcied", byłoby inne "musied")
Wolnośd polega na autodeterminacji, na niezależności od przyczyn zewnętrznych.
*Spinoza+ (powoływał się też Hegel)
wolnośd to poznana (zrozumiana, uświadomiona sobie) koniecznośd
warunki takiej wolności:
- obiektywny (istnienie konieczności w świecie; prawidłowości)
- subiektywny (poznanie konieczności)
koniecznośd nie poznana jest ślepą koniecznością, której człowiek nie potrafi
wykorzystad dla swoich celów. gdyby zaś nie istniała koniecznośd, człowiek byłby
"niewolnikiem przypadku"
pogląd, że determinizm jest zgodny z wolnością zwie się kompatybilizmem
(zwł. filozofia analityczna - Davidson, Quine)
5. Wolnośd a odpowiedzialnośd
*Kant+ bez wolności nie ma odpowiedzialności;
wolnośd jest podstawą moralności - postulatem rozumu praktycznego
przyjęcie wolności absolutnej wymusza całkowitą odpowiedzialnośd
wolnośd względna jest ograniczona pod dwoma względami:
- ograniczona przez przyczyny zewnętrzne
- uwarunkowana tylko przez przyczyny wewnętrzne
6. Fatalizm i jego odmiany
neguje wolnośd człowieka:
- fatailzm przyrodniczy - przeszłośd wyznacza przyszłośd, wszystko jest przesądzone
przez przyczyny, działalnośd ludzka jest bezskuteczna
*Laplace+ wolnośd jest subiektywnym odczuciem, złudzeniem
*młody Planck+ gdyby kamieo myślał, to też by sądził, że jest wolny
- fatalizm boski - o wszystkim decyduje Bóg, człowiek jest pozbawiony wolności
(woluntaryzm boski)
Religie dzieli się na dwa rodzaje:
�� fatalistyczne (islam, protestantyzm, zwł. kalwinizm)
�� wolnościowe (katolicka, buddyzm)
7. Stanowiska w kwestii wolności
1) fatalizm:
- boski (predestynacja, woluntaryzm boski)
- przyrodniczy
2) antyfatalizm:
- deterministyczne pojmowanie wolności
- indeterministyczne pojmowanie wolności
ONTOLOGIA Page 28
Wykład XI: Problematyka rozwoju
7 czerwca 2010
17:08
1. Triada kategorii opisujących dynamikę rzeczywistości: ruch, rozwój, postęp
2. Etapy (szczeble) rozwoju i postępu przyrody:
a) przyroda nieożywiona
b) przyroda ożywiona
c) przyroda społeczna
3. Kryteria postępu w przyrodzie
ad. 1) Triada kategorii opisujących dynamikę rzeczywistości:
� Ruch jest najszerszym pojęciem, gdyż oznacza wszelką zmianę obiektu:
wewnątrzną i zewnętrzną, zarówno ilościową jak i jakościową, poczynając od
zmiany położenia obiektów w przestrzeni.
(ruch = zmiana)
[Czasami przeciwstawiano sobie ruch i zmianę -> ruch: zmiana zewnętrzna, poruszanie
się, zmiana w przestrzeni; przemiana  zmiany wewnętrzne].
� Rozwój jest pojęciem węższym, jest to zmiana kierunkowa (ma ustalony kierunek),
uporządkowana w jakiś sposób, monotoniczna względem jakiegoś parametru
(wielkości; tzn. Sprawiająca, że dana wielkość albo nieustannie rośnie, albo
nieustannie maleje -> zmiana regresywna, jak i progresywna to rozwój).
� Postęp obejmuje jedynie zmiany progresywne, polegające na doskonaleniu
organizacji, przechodzeniu od szczebli niższych do szczebli wyższych.
Rozwojem jest np. rozszerzanie się Wszechświata, ewolucja gatunkowa lub proces
starzenia się organizmów; starzenie się organizmu.
Z tych trzech procesów na miano postępu zasługuje jedynie ewolucja gatunkowa,
przynajmniej w tym zakresie, w jakim polega na doskonalenie gatunku.
Trzy omawiane pojęcia różnią się nie tylko zakresem, lecz także tym, że pojęcia ruchu i
rozwoju mają sens w pełni obiektywny (opisowy), natomiast pojęcie ma po części
charakter subiektywny (aksjologiczny, podmiotowy) -> oceny, wartościowanie.
Z podanych określeń wynika, że rozwój jest szczególnym przypadkiem ruchu, natomiast
postęp  szczególnym przypadkiem rozwoju. Zdaje z tego sprawę poniższy schemat:

Ruch = zmiana w ogóle______________________________________
| |
Rozwój = zmiana kierunkowa (uporządkowana) zmiana nieuporządkowana
| | |
Postęp = zmiana progresywna | zmiana zachowawcza
zmiana regresywna (regres)
Jeśli pojęcie ruchu dotyczy zarówno całego Wszechświata, jak i wszelkich jego
fragmentów, natomiast pojęcie rozwoju dotyczy świata ujmowanego jako całość i tylko
niektórych jego fragmentów, to pojęcie postępu ma zastosowanie jedynie do nielicznych
jego fragmentów.
Dotyczy ono człowieka i społeczeństwa, a także przyrody ożywionej (postęp).
ONTOLOGIA Page 29
2. Etapy rozwoju i postępu przyrody:
[przyroda w szerokim sensie = cały świat; przyroda w węższym sensie: nauki
przyrodnicze + nauki społeczne].
Przyroda (w szerokim sensie, włączając społeczeństwo) podlega kierunkowym
przemianom o dominacie postępowej.
Na podstawie przemian, które się dokonały na ziemi, można wyróżnić trzy zasadnicze
etapy rozwoju i zarazem postępu w przyrodzie: przyrodę nieożywioną, ożywioną oraz
społeczną
(człowiek i społeczeństwo).

Przyroda myśląca (społeczna)
^ [Proces antropogenezy i socjogenezy (powstanie człowieka i społeczeństwa)]
Przyroda ożywiona (biologiczna)
^ [Proces biogenezy (powstanie życia)]
Przyroda nieożywiona (powstanie życia)
(biogeneza =/= dzieworództwa)
Przyroda ożywiona powstała z przyrody nieożywionej w drodze długotrwałego procesu
powstania życia, zwanego biogenezą.
Z kolei hipotza sformułowana przez Darwina i znajdująca coraz lepsze potwierdzenie w
faktach głosi, że człowiek i społeczeństwo ludzkie pochodzi od przodka zwierzęcego
(wspólnego nam oraz małpom człekokształtnym).
Proces antropogenezy (powstanie człowieka) jest zarazem procesem socjogenezy
(powstania społeczeństwa).
Chronologia dotycząca trzech omówionych szczebli jest taka, że przyroda nieożywiona
(materia fizyczna) istnieje co najmniej od momentu Wielkiego Wybuchu, który miał
miejsce około 13,7 mld lat temu. Z kolei życie pojawiło się na ziemi około 4. mld lat
temu, a człowiek około 200 tys. Lat temu [wg większości antropologów -> mało pewna
data, zależna od definicji człowieka].
Powstanie życia stanowiło wielki krok w ewolucji przyrody, gdyż oznaczało powstanie
układów (istot) żywych (najpierw jednokomórkowych, a następnie wielokomórkowych,
zwanych tkankowcami), czyli organizmów zdolnych do:
1. przemiany materii (także nieorganicznej w organiczną);
2. reprodukcji, czyli wytwarzania organizmów sobie podobnych;
3. ewolucji osobniczej [rozwój embrionalny] i gatunkowej [teoria ewolucji];
4. wytworzenia homeostazy, czyli takiego stabilnego stanu, który umożliwia
zachodzenie (wcześniej wymienionych) procesów życiowych.
[Każdy żywy organizm jest układem homeostatycznym].
Jeśli chodzi o problem pochodzenia człowieka, to nasz przodek posiadł wszystkie cechy
(atrybuty) człowieczeństwa ok. 200 tys. Lat temu. [wg większości antropologów]
Tymi atrybutami są:
ONTOLOGIA Page 30
1. postawa wyprostowana (dwunożność), która umolniła rękę od funkcji lokomocji i
pozwoliła przekształcić ją w nader precyzyjne narzędzie pracy i wytwarzania innych
narzędzi oraz środków utrzymania;
2. systematyczne wytwarzanie i posługiwanie się narzędziami pracy;
3. mowa artykułowana, umożliwiająca abstrakcyjne myślenie oraz precyzyjne
porozumiewanie się między ludz
mi;
4. samo pojęciowe myślenie (abstrakcyjne, logiczne -> podporządkowane prawom
logiki;) oraz świadomość swej tożsamości i swego istnienia (samoświadomości).
Około 6  8 mln. Lat temu nasz przodek nie różnił się jeszcze od przodka szympansa.
Jednakże już ok. 4  5 mln. Lat temu nasz przodek (australopitek) zaczął poruszać się na
tylnych kończynach i w sposób coraz bardziej systematyczny zaczął wytwarzać proste
narzędzia pracy. Około 200 tys. Lat temu posiadł on zdolność posługiwania się mową
artykułowaną oraz abstrakcyjnym myśleniem, stając się tym samym czlowiekiem (czyli
gatunkiem zwanym homo sapiens, człowiekiem rozumnym).
Przodek nasz nie był jedynym wówczas gatunkiem hominidów [przynajmniej 20
gatunków].
Na kontynencie europejskim, azjatyckim i afrykańskim żyło co najmniej 20 gatunków
człowiekowatych, wśród nich nasz przodek oraz neandertalczyk, którego ostatnie
szczątki pochodzą zaledwie sprzed 28. tys. Lat. [genetyka wykluczyła pochodzenie
czlowieka od neandertalczyka].
Nie jest sprawą jasną, dlaczego do naszych czasów przetrwał jedynie człowiek, mimo że
np. Neandertalczyk wytwarzał narzędzia kamienn nie gorsze od naszego przodka, a
mózg miał nieco większy od mózgu ludzkiego.
Zarówno powstanie życia, jak i człowieka stanowiło zasadniczy postęp, gdyż oznaczało
nie tylko wzrost złożoności, lecz także doskonalenie organizacji oraz coraz wyższy
poziom uduchowienia materii [T. de Chardin], osiąganie przez nią coraz wyższych
stanów świadomości.
3. Krytyka postępu w przyrodzie.
Wyróżniamy trzy kryteria postępu w przyrodzie, które zgodnie wskazują, że materia
społeczna jest wyższa od ożywionej, a ożywiona od nieożywionej.
1. Kryterium prostoty (złożoności) głosi, że ta forma materii jest niższa, która jest
prostsz. Od strony matematycznej widać, że najłatwiej daje się opisywać materia
nieożywiona (fizyczna), a najtrudniej materia społeczna.
2. Kryterium historycznej kolejności powstawania form materii głosi, że ta forma
materii jest niższa, która powstała wcześniej. Najwcześniej powstała materia
nieożywiona, a następnie najpóz
niej człowiek i społeczeństwo ludzkie [postęp].
3. Kryterium zawierania się głosi, że wyższa forma materii zawiera w sobie wszystkie
niższe (czyli niższa forma zawiera się w wyższej). Ponieważ człowiek składa się z
komórek materii ożywionej, ta zaś składa się (podobnie zresztą jak i materia
nieożywiona) z cząstek elementarnych i atomów, przeto także według tego
kryterium materia nieożywiona stanowi najniższy etap rozwoju przyrody, natomiast
człowiek  etap najwyższy.
Wszystkie zatem wymienione kryteria prowadzą do omówionej drabiny postępu.
ONTOLOGIA Page 31