Medycyna Pracy 2011;62(2):103 112
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w A
odzi
http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA ORYGINALNA
Ewa Wągrowska-Koski1, Magdalena Lewańska1
Marcin Rybacki1, Renata Turbańska2
Anna Mikołajczyk3, Teresa A
oÅ›-Spychalska4
OCENA ODLEGA
YCH SKUTKÓW ZDROWOTNYCH NARAŻENIA NA WIBRACJ

MIEJSCOW
U OSÓB Z ROZPOZNANYM ZESPOA
EM WIBRACYJNYM
EVALUATION OF VIBRATION EXPOSURE LONG-TERM EFFECTS IN PEOPLE WITH DIAGNOSED VIBRATION SYNDROME
1
Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, A
ódz
; Przychodnia Chorób Zawodowych
2
Wielkopolskie Centrum Medycyny Pracy, Poznań
3
Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy, Kielce
4
Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy, Bydgoszcz
Streszczenie
Wstęp: Długotrwała ekspozycja na drgania mechaniczne przenoszone na kończyny górne wiąże się ze zwiększonym ryzykiem,
a następnie rozwojem dolegliwości i objawów o etiologii naczyniowej, nerwowej i ze strony układu kostno-szkieletowego w kończy-
nach górnych. Jest mało danych o możliwości cofnięcia się zmian chorobowych po przerwaniu narażenia. Cel pracy: Ocena odle-
głych skutków zdrowotnych narażenia na drgania mechaniczne u osób z rozpoznanym zespołem wibracyjnym i możliwości cofnięcia
się zmian chorobowych w obrębie obwodowego układu naczyniowego i nerwowego po przerwaniu narażenia. Materiał i metody:
Przeprowadzono analizę dokumentacji medycznej pacjentów Przychodni Chorób Zawodowych IMP z lat 1999 2004, badanych
w kierunku zespołu wibracyjnego, oraz pacjentów badanych w ramach czynnego poradnictwa w trzech wojewódzkich ośrodkach
medycyny pracy. Do badań wybrano 45 osób, u których co najmniej 5 lat wcześniej rozpoznano postać naczyniowo-nerwową zespołu
wibracyjnego. U wszystkich przeprowadzono badanie lekarskie ukierunkowane na ocenę układów krytycznych dla działania wibracji
miejscowej oraz badania czynnościowe obwodowego układu naczyniowego (próbę oziębiania i termometrię skórną) i nerwowego 
badanie czucia wibracji. Wyniki badań: Średni wiek badanych osób w chwili rozpoznania choroby zawodowej wynosił 48,2 lat, średni
staż pracy w narażeniu na wibrację miejscową  blisko 20 lat. W badanej grupie przeważały osoby, u których rozpoznano zespół
wibracyjny w okresie zmian wczesnych, tylko w 5 przypadkach rozpoznano zaawansowanÄ… chorobÄ™. Od czasu rozpoznania choroby
zawodowej jedynie 7 osób pracuje zawodowo, ponad połowa otrzymuje świadczenia rentowe. Większość badanych twierdzi, że nie
odczuli zdecydowanej poprawy stanu zdrowia po przerwaniu narażenia na wibrację miejscową. Wnioski: Wyniki przeprowadzonych
badań wskazują na złe rokowanie w postaci naczyniowo-nerwowej zespołu wibracyjnego mimo przerwania narażenia zawodowego.
Całkowite ustąpienie zmian możliwe jest tylko u osób, u których zespół został rozpoznany w okresie zmian wczesnych, w młodym
wieku i po krótkim okresie narażenia. Med. Pr. 2011;62(2):103 112
Słowa kluczowe: drgania mechaniczne, zespół wibracyjny, odległe skutki narażenia, rokowanie
Abstract
Background: Long-term exposure to hand-transmitted vibration can increase the occurrence of symptoms and signs of vascular,
neurological and musculoskeletal disorders of the upper extremities. The most common is the angioneurotic type of the vibration
syndrome. Very little is known about possibility of withdrawal of symptoms after exposure cessation. Objectives: The aim of the study
was to evaluate the long-term effects of vibration exposure in people with diagnosed vibration syndrome. The particular aim of the
study was to gain the information on possible withdrawal of symptoms in the peripheral vascular and nervous system after exposure
cessation. Materials and Methods: The medical documentation of patients with vibration syndrome symptoms, examined in the
years 1999 2004 in the Outpatient Clinic of the Nofer Institute of Occupational Medicine and in three Voivodeship Centers of Occu-
pational Medicine has been analyzed. Results: A group of 45 people who had been suffering from diagnosed angioneurotic vibration
syndrome for at least 5 years was chosen. The mean age of the examined group at the time of occupational disease certification was
48.2 and the mean period of exposure to hand-transmitted vibration was nearly 20 years. The major group comprised persons with
vibration syndrome diagnosed at an þearly symptoms stage, an advanced stage of the disease was described in only 5 cases. From the
time of occupational disease certification only 7 persons have been performing any job, and more than a half of the group has been
granted disability pension. Conclusions: The results of the study show a bad prognosis of angioneurotic vibration syndrome despite
cessation of the exposure to vibration. The total withdrawal of symptoms is possible only in people with vibration syndrome diag-
nosed at an þearly symptoms stage, at young age and after short period of exposure. Med Pr 2011;62(2):103 112
Key words: vibration, vibration syndrome, long-term effects of exposure, prognosis
Adres autorki: Przychodnia Chorób Zawodowych, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera,
ul. św. Teresy 8, 91-348 A
ódz
, e-mail: [e-mail]
Nadesłano: 18 paz
dziernika 2010
Zatwierdzono: 28 lutego 2011
Praca przygotowana w ramach tematu finansowanego ze środków na działalność statutową IMP. 11.3/2009 pt.  Ocena odległych skutków
zdrowotnych narażenia na wibrację miejscową . Kierownik tematu: dr n. med. Ewa Wągrowska-Koski.
104 E. WÄ…growska-Koski i wsp. Nr 2
wibracji wzrasta. W roku 2005 w narażeniu na wibrację
WPROWADZENIE
pracowało 17,8 tys. osób, w 2008  19,7 tys. (3 6).
Drgania mechaniczne są jednym z czynników fizycz- Mimo wzrostu liczby osób narażonych na wibracje
nych występujących w środowisku pracy. Występo- nie odnotowano wzrostu liczby chorób zawodowych
wanie drgań wynika z zastosowania w procesie pracy będących skutkiem tego rodzaju narażenia. Według
maszyn i urządzeń, które wytwarzają drgania w sposób danych Centralnego Rejestru Chorób Zawodowych
zamierzony lub stanowią uboczny skutek niektórych Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w A
odzi
procesów technologicznych. W zależności od miej- (PChZ IMP) zespół wibracyjny stanowił w Polsce w la-
sca wnikania drgań do organizmu i sposobu oddzia- tach 2003 2008 około 3% wszystkich stwierdzonych
ływania przyjęto ich podział na drgania o działaniu chorób zawodowych. Z analizy struktury i zapadal-
miejscowym i ogólnym. ności na choroby zawodowe w Polsce w ostatnich 5 la-
Drgania miejscowe są przekazywane do organizmu tach wynika, że najczęściej rejestrowana jest postać
przez ręce bezpośrednio z trzymanych narzędzi wibra- naczyniowo-nerwowa zespołu wibracyjnego (około 53%
cyjnych lub pośrednio  z elementów obrabianych na wszystkich zarejestrowanych przypadków) (7,8).
urządzeniach drgających. W środowisku pracy z
ró- Przebieg procesu chorobowego może wykazywać
dłem drgań miejscowych są narzędzia o napędzie ele- znaczne odrębności, zależnie od wielkości narażenia,
ktrycznym, pneumatycznym, hydraulicznym lub spa- rodzaju obsługiwanych narzędzi, a także od predyspo-
linowym (np. szlifierki, wiertarki, młotki, młoty, ubi- zycji osobniczej. Dane odnośnie do możliwości cofnię-
jaki formierskie, pilarki, kosiarki, polerki) bÄ…dz
detale cia się zmian chorobowych po przerwaniu narażenia są
trzymane w rękach podczas obróbki z zastosowaniem ubogie. Z obserwacji własnych wynika, że po odsunię-
stacjonarnych urządzeń wibrujących. Długotrwała ciu pracownika od narażenia zawodowego dolegliwości
ekspozycja na drgania mechaniczne przenoszone na typowe dla okresu zwiastunowego na ogół ustępują, na-
kończyny górne (hand-transmitted vibration  HTV) tomiast w okresie zmian wczesnych (II stadium) można
wiąże się ze zwiększonym ryzykiem, a następnie roz- obserwować zarówno utrzymywanie się zaburzeń pod-
wojem dolegliwości i objawów o etiologii naczyniowej, miotowych i przedmiotowych, jak i ich częściowe lub
nerwowej oraz ze strony układu kostno-szkieletowego całkowite cofanie.
w kończynach górnych. Możliwość oceny efektów przerwania narażenia na
Zespół tych objawów nazywany jest zespołem wi- drgania mechaniczne u osób z rozpoznanym zespołem
bracyjnym (1,2). W zależności od rodzaju zmian prze- wibracyjnym (w różnych stopniach zaawansowania
ważających w obrazie klinicznym rozróżnia się postać: choroby) pozwoliłaby na prognozowanie kontynuowa-
naczyniowo-nerwową, kostno-stawową i mieszaną ze- nia aktywności zawodowej, wskazań do zmiany stano-
społu wibracyjnego. wiska pracy, uszczegółowienia zaleceń do przeprowa-
Zaburzenia narastają powoli, pełnoobjawową po- dzania badań profilaktycznych pracowników narażo-
stać zespołu wibracyjnego obserwuje się po kilku, nych na wibrację miejscową.
a najczęściej kilkunastu latach narażenia zawodowe-
go, najwolniej rozwijają się zmiany w obrębie układu
CEL PRACY
kostno-stawowego. W zależności od stopnia zaawanso-
wania zmian chorobowych w przebiegu zespołu wibra- Celem pracy była ocena odległych skutków zdrowot-
cyjnego można wyodrębnić trzy okresy: zwiastunów, nych narażenia na drgania mechaniczne u osób z roz-
zmian wczesnych i zmian zaawansowanych. W orzecz- poznanym zespołem wibracyjnym i możliwości cof-
nictwie o chorobach zawodowych przyjęto, że okres nięcia się zmian chorobowych w obrębie obwodowe-
zwiastunów nie upoważnia do rozpoznania choroby go układu naczyniowego i nerwowego po przerwaniu
zawodowej, a stanowi wskazania do przerwania na- narażenia.
rażenia na wibrację i dalszej obserwacji w celu oceny
progresji zmian.
MATERIAA
I METODY
Liczba osób narażonych zawodowo na wibra-
cje w Polsce według różnych z
ródeł szacowana jest 1. Dokonano analizy dokumentacji medycznej pacjen-
na 15 60 tys. osób. Z danych Głównego Urzędu Sta- tów Przychodni Chorób Zawodowych z lat 1999
tystycznego z lat 2005 2008 wynika, że liczba osób  2004, u których rozpoznano postać naczyniowo-
zatrudnionych w warunkach narażenia na działanie -nerwową zespołu wibracyjnego, i diagnozowanych
Nr 2 Ocena skutków narażenia na wibrację miejscową 105
w związku z podejrzeniem zespołu wibracyjnego, nego badania przez jednostkę orzeczniczą II stopnia. Jed-
u których stopień zaawansowania zmian chorobo- nostkami orzeczniczymi II stopnia są jednostki badaw-
wych nie upoważniał w dniu badania do rozpozna- czo-rozwojowe w dziedzinie medycyny pracy. W Przy-
nia zespołu wibracyjnego. chodni Chorób Zawodowych IMP w latach 1999
2. Przeprowadzone zostały badania osób z rozpozna-  2004 rozpatrzono w trybie odwoławczym 87 wniosków
nym (przed co najmniej 5 laty) zespołem wibracyj- osób, u których w jednostce orzeczniczej I stopnia nie
nym w celu oceny aktualnego stopnia zaawanso- rozpoznano zespołu wibracyjnego. Na podstawie prze-
wania zmian chorobowych w obrębie obwodowego prowadzonych badań tylko w około 1/5 przypadków
układu naczyniowego i nerwowego. zmienione zostało stanowisko orzecznicze i u 20 osób
Zakres badań: rozpoznano zespół wibracyjny, w tym u 15 postać na-
n badanie ogólnolekarskie, w zależności od wska- czyniowo-nerwową i u 5 osób postać kostno-stawową.
zań konsultacja neurologiczna; W analizowanej grupie przeważali mężczyz
ni (18 osób),
n badania czynnościowe obwodowego układu na- a średni wiek wynosił 48,1 lat.
czyniowego (termometria skórna, próba oziębia- Zmiany upoważniające do rozpoznania zespołu
nia i uciskowa); wibracyjnego stwierdzono u osób o długim stażu pra-
n badanie czucia wibracji metodą palestezjometrii. cy w narażeniu na wibrację (średnio: 18,3 lat). W tej
3. Przeprowadzono analizę dokumentacji medycz- grupie najwięcej przypadków zespołu wibracyjnego
nej znajdującej się w dyspozycji wojewódzkich rozpoznano u pracowników odlewni i u pracowników
ośrodków medycyny pracy, w których prowadzo- leśnych obsługujących piły motorowe (12 chorób). Po-
ne jest czynne poradnictwo dla osób z chorobami zostałe stanowiska to: szlifierz-polerownik, technik
zawodowymi. dentystyczny, kowal ręczny, kierowca ciągnika i robot-
nik drogowy (tab. 1).
W pozostałych 67 przypadkach rozpatrywanych
WYNIKI BADAC
I OMÓWIENIE
w trybie odwoławczym 27 dotyczyło postaci kostno-
Wyniki analizy dokumentacji medycznej -stawowej choroby, a 40  postaci naczyniowo-ner-
pacjentów PChZ IMP w A
odzi z lat 1999 2004 wowej zespołu wibracyjnego. W tej grupie jedynie
Procedury postępowania w przypadku podejrzenia u 7 osób istniały uzasadnione przesłanki do rozpatry-
choroby zawodowej regulujÄ… przepisy prawa (9,10). Po- wania podejrzenia choroby zawodowej, jednak sto-
stępowanie diagnostyczno-orzecznicze prowadzone jest pień zaawansowania zmian chorobowych w chwili
dwustopniowo. Jednostkami pierwszego stopnia są wo- badania nie uzasadniał rozpoznania zespołu wibra-
jewódzkie ośrodki medycyny pracy, które po przeprowa- cyjnego. W tej sytuacji zalecono dalszą obserwację
dzeniu badań i analizie narażenia zawodowego wydają w wojewódzkim ośrodku medycyny pracy. W pozo-
orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej stałych 33 przypadkach nie było podstaw do roz-
lub braku podstaw do jej rozpoznania. Pracownik lub patrywania zespołu wibracyjnego ze względu na
były pracownik badany w jednostce orzeczniczej I stop- brak narażenia zawodowego na działanie wibracji miej-
nia, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego, scowej lub poziom ekspozycji (znacznie poniżej 0,5 naj-
może wystąpić z wnioskiem o przeprowadzenie ponow- wyższego dopuszczalnego natężenia  NDN) nie-
Tabela 1. Struktura analizowanych przypadków zespołu wibracyjnego
Table 1. Structure of the analyzed cases of vibration syndrome
Płeć Stanowisko pracy
Gender Workpost
Przypadki
Postać zespołu wibracyjnego
pilarz
Cases
mężczyz
ni kobiety formierz inne
Type of vibration syndrome
chain saw
n
males females moulder others
operator
Naczyniowo-nerwowa / Angioneurotic 15 13 2 5 4 6
Kostno-stawowa / Osseous-articular 5 5  1 2 2
Razem / Total 20 18 2 6 6 8
106 E. WÄ…growska-Koski i wsp. Nr 2
stwarzajÄ…cy ryzyka choroby bÄ…dz
też ze wzglę- naczyniowych obejmowała próbę oziębienia rąk z pró-
du na brak dolegliwości i odchyleń w badaniach bą uciskową i termometrię skórną. Zaburzenia czucia
diagnostycznych charakterystycznych dla skutków wibracji oceniano metodą palestezjometrii.
zdrowotnych narażenia na wibrację miejscową.
Wyniki analizy dokumentacji medycznej
Analiza wyników badań kontrolnych osób wojewódzkich ośrodków medycyny pracy (WOMP)
z rozpoznanym (przed co najmniej 5 laty) prowadzących czynne poradnictwo osób
zespołem wibracyjnym w celu oceny aktualnego z chorobami zawodowymi
stopnia zaawansowania zmian chorobowych Ustawa o służbie medycyny pracy jako jedno z zadań
Z 22 osób (w latach 1999 2004 u 15 z nich rozpozna- właściwych do realizacji przez tę służbę wskazuje pro-
no postać naczyniowo-nerwową zespołu wibracyj- wadzenie czynnego poradnictwa w stosunku do cho-
nego, 7 było zagrożonych rozwojem choroby) zapro- rych na choroby zawodowe lub inne choroby związane
szonych na badania do Instytutu Medycyny Pracy z pracÄ… (11).
im. prof. J. Nofera w A
odzi w celu oceny aktualnego
Analiza dokumentacji WOMP w Poznaniu
stopnia zaawansowania zmian chorobowych w obrębie
obwodowego układu naczyniowego i nerwowego jedy- Na terenie województwa wielkopolskiego w latach
nie 8 osób wyraziło chęć uczestnictwa i w tej grupie zo- 1999 2004 rozpoznano 31 przypadków zespołu wi-
stały przeprowadzone badania. Można przypuszczać, bracyjnego. W ramach czynnego poradnictwa zapro-
że brak zainteresowania badaniami wynikał z obawy szono wszystkie osoby, jednak tylko cześć wyraziła
utraty świadczeń rentowych, mimo że w zaproszeniu chęć uczestnictwa w badaniu. Analizowany materiał
przekazano informację, iż wyniki badań będą służy- dotyczył 15 przypadków, co stanowi 48% ogółu osób
ły tylko do celów naukowych i nie będą udostępniane z rozpoznanym zespołem wibracyjnym. U 12 osób
osobom postronnym. rozpoznano postać naczyniowo-nerwową, u pozosta-
W celu uzyskania jednolitych danych opracowano łych 3 osób  postać kostno-stawową.
narzędzie badawcze w formie  Karty badania osoby, Z analizy dokumentacji medycznej wynika, że w ra-
u której w przeszłości rozpoznano zespół wibracyjny . mach badań kontrolnych u wszystkich osób przepro-
W badaniu uwzględniono informacje na temat rozpo- wadzano badanie ogólnolekarskie i laryngologiczne,
znanej choroby zawodowej (data rozpoznania, postać a u części osób wykonano również badanie neurolo-
zespołu wibracyjnego), stanowiska pracy i rodzaju ob- giczne. Wykonywano również zdjęcia RTG kości rąk
sługiwanych narzędzi będących z
ródłem drgań prze- oraz badania laboratoryjne  morfologię krwi, OB,
noszonych na kończyny górne, stażu pracy w narażeniu glukozę we krwi, cholesterol i frakcje.
na wibrację miejscową. Zbierano dane na temat aktual- Wywiad lekarski był ukierunkowany na dolegliwości
nego statusu i aktywności zawodowej po rozpoznaniu charakterystyczne dla zespołu wibracyjnego i stopień ich
choroby zawodowej. W badaniu podmiotowym pyta- zaawansowania, uwzględniano również aktualny status
no o dolegliwości ze strony kończyn górnych w chwi- zawodowy badanej osoby. W wywiadzie uwzględniono
li zgłoszenia podejrzenia choroby zawodowej oraz po również informacje na temat chorób współistniejących,
ustaniu narażenia, a także o subiektywną ocenę aktu- w których przebiegu mogą występować zmiany w ukła-
alnych dolegliwości związanych z rozpoznaną w prze- dzie krążenia (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, choro-
szłości chorobą zawodową. Uwzględniono również ba wieńcowa), i nałogu palenia papierosów. W badaniu
obecność chorób współistniejących (nadciśnienie tęt- przedmiotowym szczególną uwagę zwracano na stan
nicze, cukrzyca, choroba wieńcowa, reumatoidalne za- układów krytycznych dla działania wibracji miejscowej.
palenie stawów), mogących mieć wpływ na stan układu Zakres badań pomocniczych obejmował diagnostykę
krążenia i obwodowego układu nerwowego oraz nałóg obwodowego układu naczyniowego (próba oziębiania,
palenia papierosów i nadużywanie alkoholu. Badanie uciskowa i termometria skórna) i nerwowego  badanie
przedmiotowe obejmowało: ogólne badanie lekarskie czucia wibracji metodą palestezjometrii.
ze szczególnym uwzględnieniem zmian w obrębie
Analiza dokumentacji WOMP w Kielcach
kończyn górnych (ucieplenie skóry rąk, zabarwienie,
wilgotność, ruchomość w stawach kończyn górnych) Na terenie województwa świętokrzyskiego w la-
i badanie neurologiczne ze zwróceniem uwagi na stan tach 1999 2004 rozpoznano 44 przypadki zespołu
obwodowego układu nerwowego. Diagnostyka zmian wibracyjnego. W ramach czynnego poradnictwa prze-
Nr 2 Ocena skutków narażenia na wibrację miejscową 107
Wyniki badań przeprowadzonych w PChZ IMP
prowadzono badania u 30 osób, co stanowi 68% ogółu
i w WOMP
rozpoznanych w tym okresie przypadków. W badanej
grupie dominowała postać kostna zespołu wibracyjne- Metodyka badań przeprowadzanych we wszystkich
go, którą rozpoznano u 16 osób, postać naczyniowo- jednostkach była zgodna ze  Wskazówkami metodycz-
-nerwową rozpoznano u 12 osób, a postać mieszaną nymi dotyczącymi zapobiegania i leczenia zespołu
u 2 osób. Planowano przeprowadzenie badań z często- wibracyjnego wywołanego działaniem drgań mecha-
tliwością co 2 lata, jednak nie wszystkie osoby zgłaszały nicznych przekazywanych na ręce (12). Dobór badań
się na badania w wyznaczonych terminach. pomocniczych jest zgodny z zakresem przyjętym w ba-
Z analizy dokumentacji medycznej 14 przypadków daniach profilaktycznych osób narażonych na wibrację
zespołu wibracyjnego wynika, że w ramach badań kon- miejscową określonym we  Wskazówkach do przepro-
trolnych u wszystkich osób przeprowadzano badanie wadzania badań profilaktycznych pracowników oraz
ogólnolekarskie i w uzasadnionych przypadkach bada- diagnostyki zespołów chorobowych spowodowanych
nie neurologiczne. Wywiad lekarski był ukierunkowa- wibracją (13,14). Porównanie wyników badań w dacie
ny na dolegliwości charakterystyczne dla zespołu wi- rozpoznania choroby zawodowej z wynikami uzyska-
bracyjnego i stopień ich zaawansowania, uwzględniano nymi w kolejnych latach po przerwaniu narażenia za-
również aktualny status zawodowy badanej osoby. Wy- wodowego pozwoliło na obiektywną ocenę dynamiki
wiad obejmował również informacje o nałogu palenia zmian chorobowych.
tytoniu. W badaniu przedmiotowym szczególną uwagę Ocenie poddano grupę 45 osób, u których co naj-
zwracano na stan układów krytycznych dla działania mniej 5 lat wcześniej rozpoznano naczyniowo-nerwo-
wibracji miejscowej. Zakres badań pomocniczych obej- wą postać zespołu wibracyjnego. W badanej grupie zde-
mował diagnostykę obwodowego układu naczyniowe- cydowaną większość stanowili mężczyz
ni  40 osób
go (próba oziębiania, uciskowa i termometria skórna) (88,9%), kobiety w liczbie 5 stanowiły 11,9%.
i nerwowego  badanie czucia wibracji metodÄ… pale- Åšredni wiek badanych w chwili rozpoznania choro-
stezjometrii. by zawodowej wynosił 48,2 lat, najmłodsza osoba mia-
ła 27 lat, a najstarsza  61 lat. Najwięcej przypadków cho-
Analiza dokumentacji WOMP w Bydgoszczy
roby zawodowej rozpoznano u osób w grupach wieko-
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego w la- wych 51 60 lat i 41 50 lat, odpowiednio  46,7% i 31,1%.
tach 1999 2004 rozpoznano 26 przypadków zespołu
wibracyjnego, w tym 16 przypadków postaci naczy-
Tabela 2. Struktura badanych
niowo-nerwowej, 4 przypadki zmian kostno-stawo- Table 2. Characteristics of the analyzed group
wych, a u 6 osób rozpoznano postać mieszaną zespołu
Badani
Charakterystyka
wibracyjnego. W ramach czynnego poradnictwa do Respondents
Characteristics
udziału w badaniu zaproszono 25 osób. Analizowa-
n %
ny materiał obejmował 11 dokumentacji (42% ogółu
Płeć / Gender
rozpoznanych chorób). W ramach badań kontrolnych
mężczyz
ni / male 40 88,9
u wszystkich osób przeprowadzano badanie ogólno-
kobiety / female 5 11,1
lekarskie i w uzasadnionych przypadkach badanie
neurologiczne. Wywiad lekarski był ukierunkowany
Grupy wiekowe [w latach] /
na dolegliwości charakterystyczne dla zespołu wibra-
/ Age groups [in years]
cyjnego i stopień ich zaawansowania, uwzględniano
d" 30 1 2,2
również aktualny status zawodowy badanej osoby.
31 40 8 17,8
Wywiad obejmował również informacje o nałogu
41 50 14 31,1
palenia tytoniu. W badaniu przedmiotowym szcze-
gólną uwagę zwracano na stan układów krytycz- 51 60 21 46,7
nych dla działania wibracji miejscowej. Podobnie jak
> 60 1 2,2
w WOMP-ach w Poznaniu i w Kielcach zakres badań
pomocniczych obejmował diagnostykę obwodowego
układu naczyniowego (próba oziębiania, uciskowa Pod względem stażu pracy i stanowisk grupa była
i termometria skórna) i nerwowego  badanie czucia zróżnicowana. Średni staż pracy w narażeniu na wibra-
wibracji metodą palestezjometrii. cję miejscową wynosił blisko 20 lat, a najkrótszy okres,
108 E. WÄ…growska-Koski i wsp. Nr 2
w jakim rozwinęły się zmiany chorobowe  5 lat. Ze- zmian w układzie naczyniowym). Z oceny dokumen-
spół wibracyjny najczęściej był rozpoznawany u osób tacji wynika, że stopień zaawansowania zmian w chwi-
ze stażem pracy 16 20 lat (18 osób  40%) i pracują- li rozpoznania choroby zawodowej był zróżnicowany.
cych dłużej (21 25 lat  26,7%) (ryc. 1). Najczęściej były to zmiany charakterystyczne dla okre-
su zmian wczesnych o niewielkim (11,1%) i średnim
stopniu nasilenia zaburzeń (69%). Jedynie w 5 przypad-
40
kach (11,1%) rozpoznano zespół wibracyjny w okresie
35
zmian zaawansowanych (ryc. 3).
30
25
20
9%
Postać naczyniowo-nerwowa 
15
okres zmian wczesnych /
11%
11%
/ Angioneurotic type  early
10
symptoms stage
5
Postać naczyniowo-nerwowa 
0
5 10 11 15 16 20 21 25 26 30 > 30 średni stopień zaawansowania /
/ Angioneurotic type  mean stage
Staż pracy [w latach] / Job seniority [in years]
of the progression of disease
Ryc. 1. Struktura badanych według stażu pracy w narażeniu
na wibracjÄ™.
Postać naczyniowo-nerwowa 
Fig. 1. Structure of individuals by job seniority in exposure zmiany zaawansowane /
/ Angioneurotic type  advanced
to vibration.
symptoms
69% Postać mieszana / Mixed type
Zmiany w obrębie obwodowego układu naczynio-
wego i nerwowego uzasadniajÄ…ce rozpoznanie choroby
Ryc. 3. Stopnie zaawansowania zmian chorobowych w postaci
zawodowej najczęściej dotyczyły osób zatrudnionych na
naczyniowo-nerwowej i mieszanej zespołu wibracyjnego
(struktury procentowe).
stanowisku drwala motorniczego (pilarza)  18 przy-
Fig. 3. Proportional structure of the vibration syndrome types:
padków (40%) i pracowników odlewni (szlifierz, wy-
angioneurotic (including the stages of disease progression)
kańczacz odlewów, formierz)  17 osób (37,8%). Inne and mixed.
rodzaje prac narażających na działanie wibracji miej-
scowej to: kierowca ciągnika (3 przypadki) i inni, Większość osób, u których rozpoznano chorobę za-
jak zdobnik szkła kryształowego, szlifierz-polerownik, wodową, nie pracuje zawodowo i otrzymuje rentę z ty-
technik dentystyczny (ryc. 2). tułu częściowej niezdolności do pracy w związku z cho-
Analizie poddano 45 przypadków zespołu wibra- robą zawodową (44,4%) lub z tytułu ogólnego stanu
cyjnego, w tym 41 przypadków postaci naczyniowo- zdrowia (2 osoby). Zaledwie 7 osób podjęło inną pracę
-nerwowej i 4 postaci mieszanej (w części dotyczącej zarobkową bez narażenia na wibrację miejscową bądz

jednocześnie pobiera świadczenia rentowe i dodatkowo
pracuje zarobkowo (10 osób), a 6 osób nabyło upraw-
40
nienia do świadczeń emerytalnych (w tym 2 otrzymują
35
zasiłek przedemerytalny) (ryc. 4).
30
Większość badanych twierdzi, że nie odczuli zde-
25
20 cydowanej poprawy stanu zdrowia i zmniejszenia do-
15 legliwości ze strony kończyn górnych po przerwaniu
10 narażenia na wibrację miejscową. Ponad 50% poda-
5
je brak poprawy i utrzymywanie się dolegliwości na
0
tym samym poziomie, jedynie 6 osób deklaruje po-
drwal motorniczy odlewnik traktorzysta inne
(pilarz) moulder tractor driver (zdobnik szkła, technik
prawę i zmniejszenie dolegliwości (13,3%), natomiast
chain saw operator dentystyczny, fizykoterapeuta,
monter-spawacz, stolarz) 10 osób (22,3%) twierdzi, że od czasu rozpoznania cho-
others
roby zawodowej dolegliwości się nasiliły.
(glass decorator, dental
technician, physiotherapist,
Analiza wyników badań diagnostycznych (badania
fitter-welder, carpenter)
czynnościowe obwodowego układu naczyniowego i ner-
Stanowisko pracy / Workpost
wowego) przeprowadzonych w IMP i w ramach czynne-
Ryc. 2. Struktura badanych według stanowisk pracy.
Fig. 2. Structure of individuals by workposts. go poradnictwa w WOMP-ach pozwoliła na obiektywną
Pracownicy / Workers [%]
Pracownicy / Workers [%]
Nr 2 Ocena skutków narażenia na wibrację miejscową 109
45 Ocena subiektywna / Subjective assessment
40
10 osób / persons
6 osób / persons
35
Poprawa (zmniejszenie
30
dolegliwości) / Improvement
(reduction of ailments)
25
20
Brak poprawy (utrzymywanie siÄ™
dolegliwości o takim samym
15
nasileniu) / No improvement
10 (the same level of ailments)
5
Pogorszenie (nasilenie
dolegliwości) / Worsening
0
renta z tytułu renta inna emerytura / renta z tytułu zasiłek (exacerbation of ailments)
29 osób / persons
choroby + praca / praca / / retirement ogólnego stanu przedemery-
zawodowej / / disability / other pension zdrowia / talny /
/ disability pension pension work / disabillity / preretirement
due to occupational + work pension due to benefit
disease health condition
Status zawodowy / Employment status
Ocena na podstawie wyników badań / Evaluation on the basis of performed tests
Ryc. 4. Struktura badanych według statusu zawodowego.
2 osoby / persons
Fig. 4. Structure of individuals by employment status.
5 osób / persons
15 osób / persons
UstÄ…pienie zmian /
ocenÄ™ stopnia zaawansowania zmian i dynamiki proce-
/ Regression of symptoms
su chorobowego po przerwaniu narażenia.
Poprawa / Improvement
Ocena ustalona na podstawie przeprowadzonych
badań w większości przypadków (51,1%) jest zgodna
Bez zmian / No changes
z danymi uzyskanymi z wywiadu. Wyniki badań czyn-
Pogorszenie / Worsening
nościowych obwodowego układu naczyniowego (próba
oziębiania, termometria skórna) i badania czucia wi-
23 osoby / persons
bracji wskazują, że u większości osób (64,45%) zmia-
Ryc. 5. Dynamika zmian chorobowych po przerwaniu narażenia
ny utrzymujÄ… siÄ™ na tym samym poziomie, jaki od-
na wibracjÄ™ miejscowÄ… na podstawie subiektywnej oceny badanych
notowano w chwili rozpoznania choroby zawodowej.
i wyników przeprowadzonych badań.
Fig. 5. Progression of disease symptoms on the basis of subjective
Zaledwie u 2 osób (4,4%) wyniki badań upoważniają
assessment and the results of performed tests after cessation
do uznania, że zmiany chorobowe ustąpiły. Wyniki
of the exposure to hand-transmitted vibration.
badań w większym odsetku niż ocena subiektywna
wskazujÄ… na poprawÄ™ i zmniejszenie stopnia zaawanso-
wania odchyleń w obrębie obwodowego układu naczy- wy temperatury skóry rąk po próbie zimna. Zmianę
niowego  15 przypadków (33,3%) vs 6 przypadków progu czucia wibracji odnotowano w pojedynczych
(13,3%). Nasilenie zmian, w porównaniu z tymi, które przypadkach, jednak badanie palestezjometryczne jest
były obecne w chwili rozpoznania choroby zawodowej, badaniem subiektywnym.
stwierdzono u 5 osób (11,1%), co stanowi znaczącą róż- Analiza dokumentacji i wyników przeprowadzo-
nicę w porównaniu z oceną subiektywną  pogorsze- nych badań (oceny subiektywnej i obiektywnej) wska-
nie zgłosiło 10 osób (22,3%) (ryc. 5). zuje, że całkowite ustąpienie zmian odnotowano jedy-
Analiza wyników badań przeprowadzonych w IMP nie u 2 osób, u których zespół wibracyjny został rozpo-
i w WOMP-ach upoważnia do wnioskowania, że znany w młodym wieku (27 lat, 34 lata) i po krótkim,
w większości przypadków, w których zaobserwowano w porównaniu z innymi, okresie narażenia (5 i 8 lat).
zmniejszenie stopnia nasilenia zmian, poprawa doty- U połowy badanych po upływie kilku lat (5 9 lat)
czyła odchyleń w badaniach czynnościowych obwodo- od zakończenia pracy w narażeniu na działanie wibra-
wego układu naczyniowego (próba oziębiania i termo- cji obserwuje się podobny stopień zaawansowania do-
metria skórna). Odnotowano ustąpienie zblednięcia/ legliwości i zmian chorobowych do obecnych w chwili
/zasinienia w próbie oziębiania, poprawę ucieplenia rozpoznania choroby zawodowej, u 11% zmiany się na-
przejawiającą się podwyższeniem wartości wyjścio- siliły, a w ocenie subiektywnej (opartej na wywiadzie)
wych ciepłoty skóry rąk oraz skrócenie czasu odno- pogorszenie deklaruje 22% badanych.
Badani / Respondents [%]
110 E. WÄ…growska-Koski i wsp. Nr 2
Zmniejszenie dolegliwości i deklarowana poprawa drętwieniem, mrowieniem palców rąk, nadmierną po-
dotyczyła osób, u których rozpoznano postać naczynio- tliwością, uczuciem zimna, znaczną wrażliwością na
wo-nerwową w okresie zmian wczesnych. Tylko u 2 osób ochłodzenie i w końcu bólami. Długotrwałe narażenie
z rozpoznanym zaawansowanym zespołem wibracyjnym na drgania mechaniczne w dużym procencie przypad-
odnotowano niewielką poprawę w badaniach naczynio- ków wiąże się z uszkodzeniami nerwów obwodowych,
wych.Wydaje się, że na poprawę parametrów naczynio- zwłaszcza nerwu pośrodkowego i łokciowego (15,16).
wych ma wpływ czas, jaki upłynął od zakończenia nara- Wyniki badań doświadczalnych sugerują znaczenie
żenia. Progresję zmian stwierdzono u pozostałych osób, patofizjologiczne obrzęku śródnerwowego (17). Bovenzi
u których rozpoznano zaawansowaną postać choroby i wsp. (18) obserwowali znamienny związek między wy-
i w 2 przypadkach okresu zmian wczesnych o średnim stąpieniem neuropatii (neuropatie czuciowe, zespół cie-
stopniu nasilenia zmian. śni nadgarstka) a dzienną ekspozycją na wibracje (wy-
Dane na temat chorób współistniejących mogących rażoną w postaci równoważnego energetycznie dla 8 go-
mieć wpływ na stan układu krążenia i obwodowego dzin działania sumy wektorowej skutecznych, ważonych
układu naczyniowego ograniczone są do grupy tyl- częstotliwościowo przyspieszeń drgań, wyznaczonych
ko 20 osób  badanych w IMP w A
odzi i w WOMP dla trzech składowych kierunkowych) oraz ekspozycją
w Poznaniu. W tej grupie 6 osób jest leczonych z powo- skumulowaną (całożyciową dawką drgań mechanicz-
du nadciÅ›nienia tÄ™tniczego, przy czym 2 osoby podaÅ‚y nych wyrażonÄ… w m2×s 4×h). W swojej pracy autorzy
w wywiadzie dodatkowo dolegliwości o typie steno- nie znalez
li korelacji między występowaniem objawów
kardialnym, a u 3 osób stwierdzono cukrzycę (leczoną o typie VWF a różnymi formami neuropatii, co potwier-
lekami doustnymi). W badanej grupie ponad połowa dzałoby hipotezę niezależnych torów patogenetycznych
mężczyzn (26 65%) jest obciążona czynnikiem ryzyka dla zmian naczyniowych i w obwodowym układzie ner-
w postaci palenia papierosów. wowym. Ponadto, uszkodzenia nerwów w zależności od
Niepokojącym zjawiskiem jest niewielka aktyw- narażenia zawodowego mogą wystąpić w wyniku bez-
ność zawodowa osób z rozpoznanym zespołem wibra- pośredniego ucisku wibrujących narzędzi lub w wyniku
cyjnym w świetle danych demograficznych. W okresie zmian stawowych o typie artrozy (18).
rozpoznania choroby zawodowej większość badanych Symptomatologia angiopatii i neuropatii w zespole
osób była w wieku produkcyjnym, a ich średni wiek wibracyjnym jest bardzo bogata, dlatego próbowano
wynosił 48,2 lat. Tymczasem blisko połowa korzysta usystematyzować objawy w skale określające stopień
ze świadczeń rentowych, a jedynie 15% podjęło pracę zaawansowania zmian chorobowych (18,19), jednak
zawodową. Analiza dokumentacji medycznej i wyniki nadal trwają dyskusje na właściwym doborem metod
przeprowadzonych badań uzasadniają wnioskowanie, badawczych (20). Odrębnym zagadnieniem jest roko-
że jedynym ograniczeniem do pracy powinno być wy- wanie, które jest niepewne. Dotychczasowe dane epi-
kluczenie narażenia na wibrację. demiologiczne i kliniczne są podobne w złych progno-
zach przebiegu zespołu wibracyjnego, w tym również
zmian o charakterze naczyniowym w przypadku kon-
OMÓWIENIE
tynuowaniu pracy w narażeniu na drgania mechanicz-
Jak wspomniano we wstępie, na obraz kliniczny zespo- ne (21,22). Mniej klarowne są obserwacje naturalnego
łu wibracyjnego wywołanego miejscowym działaniem przebiegu postaci naczyniowej zespołu po zaprzesta-
drgań mechanicznych składają się rozmaite, niejedno- niu ekspozycji. Być może wynika to z przewagi prac
rodne objawy o różnej konstelacji, od których przyjęto opartych wyłącznie na wywiadzie od pacjenta, ponie-
nomenklaturę postaci naczyniowej, naczyniowo-ner- waż nieliczni prowadzili obserwacje z wykorzystaniem
wowej, kostnej, kostno-stawowej i mieszanej. W po- obiektywnych klinicznych testów oceny (23 25).
staci naczyniowej najczęstszymi objawami są zmiany Petersen i wsp. (26) obserwowali 102 pacjentów z po-
naczynioruchowe pod postacią zblednięcia palców, sta- stacią naczyniową zespołu wibracyjnego w przedziale
łej zmiany zabarwienia (głównie pod postacią sinicy), od 1 roku do 13 lat po ustaleniu diagnozy. W swojej
obrzęku i obniżenia ciepłoty skóry rąk, określane w pi- analizie uwzględnili (poza oczywistymi czynnikami
śmiennictwie anglosaskim jako vibration induced white związanymi z narażeniem zawodowym i typowym,
finger (VWF) (1,3). Uszkodzenie obwodowego układu pełnym badaniem lekarskim) również współistnienie
nerwowego, w tym układu autonomicznego, jako wy- nikotynizmu, wiek badanych, a podstawowym pa-
nik działania miejscowej wibracji skutkuje najczęściej rametrem obiektywnej oceny był pomiar spadku ci-
Nr 2 Ocena skutków narażenia na wibrację miejscową 111
śnienia skurczowego w badanym palcu po oziębieniu wego. Całkowite ustąpienie zmian możliwe jest tylko
(FSP%  decrease systolic blood pressure of finger du- u osób, u których zespół wibracyjny został rozpozna-
ring cold provocation). ny w okresie zmian wczesnych, w młodym wieku i po
Średni czas/okres między badaniem wstępnym krótkim okresie narażenia. Najgorsze rokowanie ma
a końcowym wynosił 5,3 lat. U 22% badanych stwier- miejsce w zaawansowanej postaci naczyniowo-ner-
dzono zmniejszenie częstości napadów objawu Ray- wowej zespołu wibracyjnego.
nauda. Szczególnie dotyczyło to grupy osób niepalą- 2. U połowy badanych po upływie kilku lat (5 9 lat)
cych tytoniu, niecierpiących na inne choroby ukła- od zakończenia pracy w narażeniu na działanie wi-
du krążenia poza objawami naczyniowymi o typie bracji obserwuje się podobny stopień zaawansowa-
vibration induced white finger, które w ciągu 2 lat przed nia dolegliwości i zmian chorobowych jak w chwili
końcowym badaniem nie były narażone na drgania rozpoznania choroby zawodowej.
mechaniczne bÄ…dz
ekspozycja, na którą były narażone, 3. Wydaje się, że na poprawę parametrów naczynio-
była niewielka. Podstawowy parametr oceny wzrósł, wych ma wpływ czas, jaki upłynął od zakończenia
czyli uległ poprawie u 43%, u 45% badanych nie zmie- narażenia. Mała liczebność grupy utrudnia jednak
nił się, a pogorszył się u 12%. wnioskowanie.
Petersen i wsp. sugerują dobre rokowanie w przy- 4. Nie można wykluczyć, że brak poprawy w odnie-
padku pacjentów, głównie z umiarkowanymi, ale także sieniu do zespołu wibracyjnego po ustaniu naraże-
ostrymi objawami postaci naczyniowej zespołu wibra- nia jest związany z chorobami współistniejącymi,
cyjnego w okresie od 1 do 13 lat obserwacji. Poprawa szczególnie nałogiem palenia papierosów.
powyższego parametru nie korelowała ze zmniejsze- 5. Niepokojącym zjawiskiem jest brak aktywności za-
niem częstości napadów objawu Raynauda. Zaska- wodowej u osób z rozpoznanym zespołem wibracyj-
kujące jest, że autorzy pracy nie stwierdzili związku nym. Wyniki przeprowadzonych badań uzasadniają
między poprawą FSP% a stopniem narażenia zawodo- wnioskowanie, że jedynym ograniczeniem do pracy
wego, tłumacząc ten efekt małą liczebnością badanej powinno być wykluczenie narażenia na wibrację.
populacji. 6. Wyniki badań nie dają podstaw do zmiany zakresu
Doświadczenia pracy z ośrodka szwedzkiego i pra- i częstotliwości badań profilaktycznych osób nara-
cy opartej na dużym materiale Dupuisa i wsp. (22,27) żonych zawodowo na działanie drgań miejscowych.
są znacznie bardziej pozytywne w kontekście progno- Uwzględniając jednak rokowanie w przebiegu ze-
stycznym i wskazują, że zaprzestanie ekspozycji na społu wibracyjnego, lekarz sprawujący profilak-
działanie wibracji miejscowej rokuje zatrzymaniem tyczną opiekę zdrowotną powinien szczegółowo
postępu zmian o charakterze naczyniowym w zespo- informować pracowników o ryzyku zdrowotnym
le wibracyjnym, a nawet poprawÄ™ w przedziale czaso- i w przypadku wystÄ…pienia zmian zwiastunowych
wym wynoszącym średnio 2 6 lat. W kontraście do zespołu wibracyjnego zalecić profilaktyczne odsu-
powyższych są doniesienia o braku poprawy (mie- nięcie od narażenia, a u osób młodych  przekwa-
rzonej czasem odnowy temperatury) u 24 badanych lifikowanie zawodowe.
z objawami VWF w ciągu 3 6 lat po ustaniu naraże- 7. Wyniki analizy i dane literaturowe wskazują na po-
nia (22). Dotychczasowe dane prognostyczne dotyczą- trzebę kontynuowania badań i prowadzenie w wo-
ce postaci naczyniowej zespołu wibracyjnego nadal są jewódzkich ośrodkach medycyny pracy czynnego
niepewne. Niespójność wniosków wydaje się wynikać poradnictwa u osób z rozpoznanym zespołem wi-
z różnej liczebności badanych populacji, różnego dobo- bracyjnym.
ru parametrów oceny, różnego czasu obserwacji oraz
ograniczonej roli wywiadu w planowaniu i prowadze-
PIÅšMIENNICTWO
niu badań z uwagi na aspekt odszkodowawczy związa-
ny z rozpoznaniem zespołu wibracyjnego. 1. Langauer-Lewowicka H., Stachura A.: Zespół wibracyj-
ny. W: Marek K. [red.]. Choroby zawodowe. Wydawnic-
WNIOSKI two Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, ss. 327 339
2. Griffin M.J., Bovenzi M.: The diagnosis of disorders
1. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na złe caused by hand-transmitted vibration: Southampton
rokowanie w postaci naczyniowo-nerwowej zespołu Workshop 2000. Int. Arch. Occup. Environ. Health
wibracyjnego mimo przerwania narażenia zawodo- 2002;75(1 2):1 5
112 E. WÄ…growska-Koski i wsp. Nr 2
3. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS): Oce- 16. Mumenthaler M.: Neuropathies due to physical agents.
na Stanu Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w 2005 r., War- W: Vinken P.J., Bruyn G.W., Klawans H.L.: Handbook
szawa 2006, ss. 10 12 of clinical neurology. Vol. 7, chapter 17. Elsvier, Amster-
4. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS): Oce- dam 1987, ss. 133 142
na Stanu Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w 2006 r., War- 17. Lundborg G., Dahlin L.B., Danielsen N., Hansson H.A.,
szawa 2007, ss. 10 12 Necking L.E., Pyykkö I.: Intraneural edema following
5. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS): Oce- exposure to vibration. Scand. J. Work Environ. Health
na Stanu Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w 2007 r., War- 1987;13:326 329
szawa 2008,. ss. 9 11 18. Bovenzi M., Rui F., Versini W., Tommasini M., Nata-
6. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS): Oce- letti P.: Hand-arm vibration syndrome and upper limb
na Stanu Bezpieczeństwa i Higieny Pracy w 2008 r., War- disorders associated with forestry work. Med. Lav.
szawa 2009, ss. 9 12 2004;95(4):282 296
7. Szeszenia-DÄ…browska N., WilczyÅ„ska U. [red.]: Choroby 19. Gemne G., Pyykkö I., Taylor W., Pelmear P.L.: The Stock-
zawodowe w Polsce. Statystyka i epidemiologia. Instytut holm Workshop scale for the classification of cold indu-
Medycyny Pracy, A
ódz
2007 ced Raynaud s phenomenon in the hand-arm vibration
8. Szeszenia-Dąbrowska N., Wilczyńska U., Szymczak W. syndrome (revision of the Taylor-Pelmear scale). Scand.
[red.]: Choroby zawodowe w Polsce w 2008 r. Instytut J. Work Environ. Health 1987;13(4):275 278
Medycyny, A
ódz
2009 20. Taylor W., Pelmear P.L., Pearson J.: Raynaud s phenome-
9. Ustawa z dnia 22 maja 2009 r. o zmianie ustawy  Ko- non in forestry chain saw operators. W: Taylor W. [red].
deks pracy oraz o zmianie niektórych innych ustaw. The vibration syndrome, proceedings of a conference on
DzU z 2009 r. nr 99, poz. 825 the medical engineering and legal aspects of hand-arm
10. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 czerw- vibration, at the University of Dundee, 12 14 July 1972.
ca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. DzU z 2009 r. Academic Press, New York 1974, ss. 121 139
nr 105, poz. 869 21. Griffin M.J.: Measurement, evaluation and assessment
11. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny of peripheral neurological disorders caused by hand-
pracy. DzU z 1997 r. nr 96, poz. 593 ze zm. -transmitted vibration. Int. Arch. Occup. Environ.
12. Langauer-Lewowicka H. [red.]: Wskazówki metodyczne Health 2008;81(5):559 573
dotyczące zapobiegania i leczenia zespołu wibracyjnego 22. Bovenezi M., Franzinelli A., Scattoni L., Vannuccini L.:
wywołanego działaniem drgań mechanicznych przeka- Hand-arm vibration syndrome among travertine workers:
zywanych na ręce. IMP-A
. nr 842/75 a follow up study. Occup. Environ. Med. 1994;51:361 365
13. RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia i Opieki SpoÅ‚ecznej 23. Östman F., Lundborg G., Bornmyr S., Lilja B.: Is vibra-
z dnia 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań tion-induced white finger a reversible syndrome if vibra-
lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki tion is stopped? J. Hand Surg. 1996;21B:750 752
zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich 24. Ekenvall L., Carlsson A.: Vibration white finger: a follow
wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pra- up study. Br. J. Ind. Med. 1987;44:476 478
cy. DzU z 1996 r. nr 69, poz. 332 z póz
n. zm. 25. Kurosawa Y., Nasu Y., Hosoda T.: Long-term follow-up
14. Iżycki J.: Zespół wibracyjny. Wytyczne diagnostyczno- on patients with vibration-induced white finger (VWF).
-orzecznicze i kryteria rozpoznawania chorób zawodo- J. Occup. Environ. Med. 2002;44:1203 1206
wych (materiały niepublikowane). Instytut Medycyny 26. Petersen R., Andersen M., Mikkelsen S., Nielsen S.L.:
Pracy, A
ódz
2007 Prognosis of vibration induced white finger: a follow up
15. Lundborg G., Sollermann C., Strömberg T., Pyykkö I., study. J. Occup. Environ. Med. 1995;52:110 115
Rosen B.: A new principle for assessing vibrotactile sense 27. Dupuis H., Riedel S.: Experience on the reversibility
in vibration-induced neuropathy. Scand. J. Work Envi- of the vibration-induced white finger disease. Centr.
ron. Health 1987;13:375 379 Eur. J. Publ. Health 1995;3 Supl.:19 21