ALEKSANDER HULEK REHABILITACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W POLSCE I ZA GRANICĄ w świetle przepisów prawnych INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH WARSZAWA 1981 A. Hulek: Rehabilitation of disabled persons in Poland and abroad as reflected in legislations Projekt okładki Robert Budecki Fotografie Lech Szymański Redaktor Tadeusz Libera Redaktor techniczny Krystyna Ślązak Korektor Maria Bielawska ISBN 83-202-0139-x COPYRIGHT BY INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH, WARSZAWA 1981 INSTYTUT WYDAWNICZY ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH WARSZAWA 1981 Wydanie I. Naklad W50+250 egz. Ark. wyd. 4,5; ar/c. druk 4 5/A1 Oddano do składania 12.V.W81 r. Podpisano do druhu w październiku 19S; v. Druk zakończono w listopadzie 1981 r. Papier ilustr kl V 71 c 82X104. Nr prod. Ww/404/RSISO. Zam. 341/81. L-17. Cena zł' 1S.- '" DRUKARNIA INSTYTUTU WYDAWNICZEGO ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH OD AUTORA W niniejszej pracy starałem się przedstawić treści przepisów prawnych normujących rehabilitację inwalidów i innych osób niepełnosprawnych w Polsce i za granicą. Aby dać możliwie pełny obraz tego zagadnienia zebrałem obowiązujące w latach 70-ych przepisy z 42 krajów. Uwzględniłem ustawodawstwo europejskie, australijskie, kanadyjskie, nowozelandzkie, Stanów Zjednoczonych i niektórych krajów rozwijających się. Skupiłem się na tych najważniejszych zagadnieniach, które mogą być przydatne u nas w przyszłości. Analizy przepisów prawnych dokonuję po raz czwarty. Pierwszy raz uczyniłem to w 1963 r. w ONZ, pełniąc funkcję kierownika działu rehabilitacji inwalidów. Objąłem nią przepisy prawne ogłoszone w latach 40-ych i 50-ych w 17 krajach. Regulowały one wówczas w zasadzie problematykę inwalidów wojennych, wojskowych i pracy, i ich rehabilitację. Dotyczyły głównie osób z uszkodzeniami narządów ruchu, chorych na gruźlicę, niewidomych i głuchych. Wyniki tej analizy opublikowała ONZ w tomie pt. Study on legislative and administrative aspect of rehabilitation of the Disabled in selected Coun-tries (Studia nad prawnym i administracyjnym aspektem rehabilitacji inwalidów w wybranych krajach). Drugi raz tego zadania podjąłem się w 1971 r. w związku z europejską konferencją zorganizowaną na temat legislacji w rehabilitacji przez Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalidów. W pracy przedstawionej na tej konferencji starałem się wykazać, że obowiązujące wówczas przepisy prawne w zakresie opieki nad inwalidami, wpływają na korzystanie przez nich z rehabilitacji w sposób niejednolity, a niejednokrotnie hamują im do niej dostęp. Materiały zatytułowane Rehabilitacja inwalidów w świetle obowiązujących przepisów prawnych ukazały się drukiem w "Pracy i Zabezpieczeniu Społecznym" 1972, nr 9, 10 i 11. Po raz trzeci analizy przepisów prawnych podjąłem się wraz z kolegami z Departamentu Rehabilitacji Minister- 3 stwa Zdrowia i Opieki Społecznej w 1972 r. Celem naszym było zaprezentowanie zagranicy polskich przepisów prawnych o rehabilitacji i innych form opieki nad osobami trwale poszkodowanymi na zdrowiu. Już wówczas pod tym względem należeliśmy do czołówki świata. Owocem tych prac było opublikowanie książki pt. Legislative aspect of rehabilitation in Poland. Obecnej analizy przepisów prawnych dokonałem z inicjatywy Komitetu do Spraw Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka PAN. Czyniłem to w sytuacji, kiedy rehabilitacja tak u nas, jak i w wielu innych krajach, 'ma duży dorobek i stała się integralną częścią polityki społecznej, oświatowej i gospodarczej państwa. Obejmuj?" obecnie inwalidów i inne osoby niepełnosprawne bez względu na przyczyny upośledzenia, prowadzona jest wielokierunkowo i przy stosowaniu zdobyczy nauk biologicznych, społecznych i technicznych. Analiza przepisów prawnych dała mi jako humaniście wiele zadowolenia. Przepisy prawne w sposób zwięzły i prosty niosą w .sobie wiele treści. Sądzę, że praca ta będzie przydatna w dyskusji prowadzonej u nas nad przyszłym ustawodawstwem z zakresu rehabilitacji osób poszkodowanych na zdrowiu. WSTĘP Przepisy prawne o rehabilitacji pojawiły się" na szerszą skalę w latach czterdziestych i pięćdziesiątych. W tym okresie rządy wielu państw poczuły się szczególnie odpowiedzialne za racjonalne rozwiązywanie istotnych problemów i zaspokajanie potrzeb setek tysięcy osób - ofiar wojny - zarówno wojskowych, jak i cywilnych. Stopniowo i los innych inwalidów, i osób trwale poszkodowanych na zdrowiu1 stanowił o prestiżu czynników kierujących życiem społecznym i politycznym. W państwach socjalistycznych pomoc inwalidom i innym osobom niepełnosprawnym, zabezpieczona odpowiednimi przepisami .prawnymi, od samego początku opierała się na założeniach humanitaryzmu socjalistycznego. Punktem wyjścia było i nadal pozostaje założenie, że osoby te mają takie same prawa do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb, co i pełnosprawni. Takie były przesłanki przyjęte w tym zakresie od samego początku w polityce socjalnej, oświatowej i gospodarczej naszego państwa. W niektórych państwach kapitalistycznych pobudką do normowania życia osób poszkodowanych na zdrowiu, obejmowania ich opieką socjalną i rehabilitacją była i jest nadal inicjatywa organizacji społecznych i wybitnych jednostek oraz chęć usuwania rażących nierówności społecznych przed wymaganiami w tym zakresie międzynarodowych organizacji rządowych i woluntarnychy takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP), UNESCO, Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalidów, Światowa Rada do Spraw Niewidomych, Światowa Federacja Głuchych i inne. Rozwój rehabilitacji następował często bez wnikania w istotne przyczyny trudnej społeczno-ekonomicznej sytuacji osób trwale poszkodowanych na zdr.owiu. Charakter motywacji w rozwijaniu tej nowej dyscypliny w różnych systemach polityczno-społecznych i oświa- 1 W pracy zamiennie będą używane terminy: inwalida, osoba trwale poszkodowana na zdrowiu, niepełnosprawna i z odchyleniem od normy. towych nadal ciąży na postępie rehabilitacji, jej zakresie, jakości usług i świadczeń na jej rzecz. Widoczne to jest zwłaszcza w sposobie finansowania usług rehabilitacyjnych, badań naukowych oraz w miejscu jakie zajmuje rehabilitacja w obrębie innych służb socjalnych, polityce oświatowej i gospodarczej państwa. Wydanie niniejszej pracy planowane jest na rok 1981, który ogłoszony został prze*-Organizację Narodów Zjednoczonych Międzynarodowym Rokiem Inwalidów. Hasłem jego jest: "Równość i pełne uczestnictwo". Z tej okazji pragnąłem zobrazować Czytelnikowi polskiemu koncepcje rehabilitacji w naszym kraju i za granicą. W Polsce powołany został Ogólnopolski Komitet Międzynarodowego Roku Inwalidów i Ludzi Niepełnosprawnych pod przewodnictwem Prof. dr. Jana Szczepańskiego. W najogólniejszym ujęciu w roku tym pragniemy osiągnąć następujące cele: 1. Zwrócić uwagę społeczeństwa na rozmiary inwalidztwa i niepełnosprawności w naszym kraju i konsekwencje z tego wynikające. 2. Wpłynąć na zmianę postaw społeczeństwa wobec tych osób - z zaniżających ich możliwości na wyzwalające u nich inicjatywę, samodzielność i zdolność do życia osobistego i zawodowego. 3. Zainicjować nowe praktyczne działania, w wyniku których życie inwalidów i innych osób niepełnosprawnych'stałoby się lżejsze i bardziej twórcze. 4. Przyczynić się do takiego zharmonizowania służb socjalnych, aby te zachęcały inwalidów i inne osoby niepełnosprawne do korzystania z rehabilitacaji i przyspieszały jej rozwój. Osiągnięciom tych celów powinna służyć niniejsza książka. FUNKCJA PRZEPISÓW PRAWNYCH W ZAKRESIE REHABILITACJI Wśród funkcji, jakie pełnią przepisy prawne w zakresie rehabilitacji, podobnie jak i w innych pokrewnych dziedzinach, można wymienić jako najważniejsze: a. Zabezpieczają takie podstawowe prawa osób trwale poszkodowanych na zdrowiu, jak: prawo do godności osobistej, leczenia, nauki, pracy, życia rodzinnego i właściwego spędzania czasu wolnego. b. Zabezpieczają efektywność i sprawność świadczeń rehabilitacyjnych oraz innych towarzyszących jej służb socjalnych i technicznych. c. Zabezpieczają zarówno prawo i interesy poszczególnych jednostek oraz określonych grup osób trwale poszkodowanych na zdrowiu, np. niewidomych, głuchych, umysłowo upośledzonych, .chorych psychicznie z ciężkimi Uszkodzeniami kończyn dolnych i innych. d. Stwarzają odpowiedni klimat dla kształtowania wobec osób z odchyleniami od normy odpowiednich indywidualnych i grupowych postaw oraz przeciwdziałają ich dyskryminacji. e. Przyczyniają się do przyjmowania rehabilitacji jako istotnej usługi socjalnej i dyscypliny naukowej przez określone grupy społeczne i placówki. f. Ułatwiają większej liczbie osób angażowanie się w tę nową dziedzinę i udzielanie pomocy w rozwiązywaniu różnych problemów składających się na rehabilitację osób upośledzonych z różnych, przyczyn. g. Są czynnikami sprawczymi nowych idei, które wyłaniają się z chwilą wprowadzenia ich w życie; te znów po pewnym czasie zastępowane są nowymi przepisami prawnymi określającymi już bardziej subtelne działania na rzecz osób poszkodowanych na zdrowiu. h. Stanowią wykładnię określonych wartości; w tym przypadku najbardziej efektywnej formy pomocy dla osób trwale poszkodowanych na zdrowiu - rehabilitacji. Ten charakter pomocy staje się istotnym komponentem racjo- nalnie rozwijanych służb socjalnych w interesie osób trwale poszkodowanych na zdrowiu. i. Stwarzają warunki powszechnej rehabilitacji dla osób poszkodowanych na zdrowiu bez względu na stopień i przyczyny upośledzenia oraz złożoności problemu. j. Zapewniają rehabilitacji odpowiednią pozycję w obrębie służby zdrowia, kształcenia ogólnego i zawodowego, zatrudnienia, ubezpieczeń społecznych i pomocy społecznej. Ogólnie można stwierdzić, że przepisy prawne zabezpieczają odpowiednie świadczenia dla osób z odchyleniami od normy i przyczyniają się do rozwoju'rehabilitacji. ROZWÓJ PRZEPISÓW PRAWNYCH W UJĘCIU HISTORYCZNYM Niektóre świadczenia i usługi, które dziś wchodzą w /.akres działań rehabilitacyjnych, występowały w różnych przepisach prawnych już przed pierwszą wojną światową. Na przykład przepisy prawne o ubezpieczeniach społecznych zawierały wówczas odpowiednie paragrafy u zaopatrzeniu ortopedycznym i rentach dla inwalidów wojennych oraz robotników, którzy ulegli wypadkowi. Odpowiednie normy prawne o kształceniu dzieci głuchych, niewidomych, umysłowo upośledzonych i chorych przewlekle znajdujemy w przepisach prawnych szkolnictwa ogólnego. Podobnie było z leczeniem i zatrudnianiem.. Problematykę tę przepisy prawne regulowały jednak w sposób fragmentaryczny i brak było między jej różnymi członami powiązań, ukierunkowania na określony cel i spójności merytorycznej. Owe elementy rehabilitacji, nawet kiedy występowały w formie oddzielnego przepisu prawnego (np. ustawa z 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwalidzkim), to w praktyce pozostawały w izolacji od innych ówczesnych służb socjalnych, np. służby zdrowia i opieki społecznej. Od czasu drugiej wojny światowej w wyniku wzrastającego zainteresowania rehabilitacją ze strony rządów i organizacji społecznych, w oparciu o opracowane koncepcje i doświadczenia praktyczne, przepisy prawne regulują zagadnienia bardziej złożone i wielopłaszczyznowe. Dotyczą one różnych aspektów potrzeb i działań na rzecz ludzi trwale poszkodowanych na zdrowiu we wszystkich przedziałach wieku, żyjących i pracujących w odmiennych warunkach, z różnym stopniem upośledzenia powodowanym różnymi przyczynami. W okresie ostatnich trzydziestu lat we wszystkich niemal krajach można stwierdzić pewną prawidłowość co do kolejności obejmowania przepisami prawnymi określonych grup osób z odchyleniami od normy i charakteru problematyki, którą regulują. Z początku obejmowały one inwalidów wojennych i wojskowych, następnie robotników, którzy ulegli wy- padkom w pracy (były to osoby w zasadzie poszkodowane fizycznie), a w końcu niewidomych, głuchych i dzieci ka-; lekie, np. z powodu choroby Heine-Medina. Wobec tych grup osób poszkodowanych rządy i poszczególne społeczności miały Określone zobowiązania społeczne i moralne. Sytuacje, w jakich te osoby nabyły upośledzenie i jego konsekwencje, rzucały się w oczy i apelowały do uczuć obywateli. Już jednak pod koniec lat pięćdziesiątych pod wpływem wzrastającego ogólnego dobrobytu w Europie, rozbudzanej świadomości samych upośledzonych (także ich rodziców i opiekunów), przepisy prawne stopniowo obejmują przewlekle choroby na gruźlicę, chorych psychicznie, z chorobami układu krążenia, osoby umysłowo upośledzone, z porażeniami kurczowymi mózgu i inne. Regulowano zatem stopniowo zagadnienia bardziej skomplikowane i złożone, wymagające wsparcia przez inne służby socjalne, system oświaty, działania ekonomiczne i zastosowanie techniki. W przepisach prawnych, prócz inwalidów wojennych, wojskowych i pracy, wyłoniła się grupa- osób poszkodowanych nie ubezpieczonych, tzw. inwalidów cywilnych. Tuż po wojnie przepisy prawne regulowały najczęściej świadczenia finansowe, zaopatrzenie ortopedyczne, kształcenie zawodowe i zatrudnienie. Brak w tym czasie było przepisów regulujących problematykę rehabilitacji leczniczej J. Dopiero pod koniec lat pięćdziesiątych normy prawne zaczęły obejmować całość zagadnień składających się na rehabilitację, włączając i rehabilitację leczniczą. Dziś w większości krajów przepisy prawne obejmują następujące grupy osób poszkodowanych na zdrowiu: a. inwalidów wojennych, wojskowych i służb specjalnych - osoby te mają specjalne przywileje i preferencje; b. inwalidów pracy, którzy ulegli wypadkom w zatrudnieniu lub nabyli chorobę zakaźną; c. osoby objęte ubezpieczeniem powszechnym i wypadkowym, np. w przypadku choroby, wypadku, bezrobocia; 1 Klasycznym przykładem jest nasza uchwała Prezydium Rządu z 29 listopada 1950 r. w sprawie opieki nad inwalidami oraz ustawa brytyjska {Disabled person employment act) z 1944 r. 10 d. określone kategorie upośledzonych, jak np. niewidomi, głusi, chorzy na gruźlicę,"osoby z paraplegią i chorzy psychicznie; . e. inne osoby, nie objęte ubezpieczeniami, bez względu n wiek i przyczyny powstania upośledzenia. Krąg osób objętych przepisami prawnymi został zatem tik poszerzony, że w wielu przepisach prawnych mówi gię o powszechności rehabilitacji. Przepisy prawne warunkujące korzystanie z usług rehabilitacji określonymi przyczynami inwalidztwa (np. na skutek działań wojennych i wypadku w pracy) są stopniowo zastępowane normami prawnymi, nie zawierającymi już tych zastrzeżeń i traktują rehabilitację jako usługi uniwersalne. Przeważa punkt widzenia, że każdej osobie bez względu na przyczynę jej upośledzenia, należy przywrócić maksymalną sprawność, ułatwiając jej w miarę możliwości prawidłowe funkcjonowanie w życiu osobistym i w społeczeństwie. W ten sposób likwiduje się różnice w korzystaniu z rehabilitacji przez różne kategorie osób trwale poszkodowanych na zdrowiu. Zakłada to objęcie rehabilitacją zarówno poszkodowanych pod względem fizycznym (motorycznym), somatycznym, psychicznym, umysłowym, jak i społecznym. Uwzględnienie tylko skutków upośledzenia zwraca naszą uwagę na istnienie wspólnych potrzeb (leczenia, kształcenia, zatrudnienia, pracy, życia rodzinnego i czasu wolnego) u różnych grup inwalidów i innych osób niepełnosprawnych. Ma to wielokierunkowe konsekwencje w sposobie ich zaspokajania. Dobrym przykładem przepisów prawnych, które biorą pod uwagę ostateczne skutki upośledzenia, są przepisy polskie, Związku Radzieckiego, RFN, Stanów Zjednoczonych i Austrii. Ustawa RFN m.in. mówi, że z usług rehabilitacji mają prawo korzystać wszystkie osoby, bez względu na rodzaj upośledzenia, które są trwale i w istotny sposób upośledzone (premanently and substantially dis-abled). W Austrii z rehabilitacji mają prawo korzystać nawet ci, którzy zostali upośledzeni w wyniku działalności karalnej sądownie. Inne korzystne uregulowania prawne widoczne są w tym, że o ile tuż po wojnie rehabilitacją obejmowano te 11 osoby, które po zakończeniu leczenia i kształcenia zawo- ] dowego były w stanie podjąć pracę, to dziś usługi reha- '4 bilitacyjne udostępnia się również i tym "którzy w przyszłości pracy nie podejmą, lub nie będą w stanie pracować zawodowo". Ustawa Kongresu Stanów Zjednoczonych z 1974 r. mówi o "prawie do rehabilitacji tych jednostek, u których występują istotne ograniczenia w funkcjonowaniu w jednym lub w kilku zakresach aktywności życiowej". Ustawodawca zaniechał sformułowań zawartych w poprzednich aktach prawnych o "zdolności do zarobkowego zatrudnienia" (fit to engage to a gainful employment)vlub o "upośledzeniu w* zatrudnieniu" osób poszkodowanych na zdrowiu. Niektóre przepisy prawne określają wiek, który uprawnia do korzystania z dodatkowych świadczeń związanych z rehabilitacją. W RFN wiek ten został ostatnio przesunięty z trzeciego na pierwszy rok życia. W Hiszpanii wiek ubezpieczenia dla umysłowo upośledzonych został przesunięty do 40 roku życia. Zakłada to również korzystanie przez nich ze służb rehabilitacyjnych. Wciąż jednak w niektórych państwach ustawodawstwo rehabilitacyjne obejmuje tylko osoby z dysfunkcjami fizycznymi (np. w Portugalii i innych krajach rozwijających się). W każdym kraju przepisy prawne regulują te zagadnienia zgodnie z jego zwyczajami, zasadami życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Na przykład w ustawie japońskiej stwierdza się, że "rehabilitacją mogą być objęte osoby, które mają do niej stosunek pozytywny" i wykazują chęć poddania się rehabilitacji. Na koniec należy stwierdzić, że przepisy prawne w swej ewolucji przeszły od szczegółowych sformułowań do ogólniejszych, regulując korzystanie z rehabilitacji przez szersze kręgi osób poszkodowanych na zdrowiu i zabezpieczając im jednocześnie wieloaspektowe świadczenia. KOGO UWAŻAMY ZA INWALIDĘ LUB OSOBĘ NIEPEŁNOSPRAWNĄ W przepisach prawnych istnieje różnorodność definicji pojęcia "inwalida". Obszernej analizy tego zagadnienia dokonałem w książce Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa 1969, str. 14-19. W przepisach prawnych z lat siedemdziesiątych' prócz definicji zawężonych, regulujących stosunek człowieka poszkodowanego do pracy i zarobków, pojawiają się szer-uze uwzględniające wiele innych czynników. Mówią one m.in. o stosunku inwalidy do rehabilitacji, biorą pod uwagę wiek, zawód, przyczyny iiiesprawnpści itp. Stało się to możliwe, gdyż, tak u nas, jak i w innych państwach, zmieniły się kryteria w ocenie kogo uważać 4H inwalidę lub osobę niepełnosprawną. Najogólniej można powiedzieć, że biologiczne kryteria ustępują stopniowo funkcjonalnym i społeczno-ekonomicznym. A więc nie lylko braki anatomiczne czy zaburzenia sprawności po-./.czególnych organów są brane pod uwagę, lecz także /dolność (stopień i zakres) jednostki poszkodowanej do" działania w jej zróżnicowanych środowiskach: w domu, w szkole, w zakładzie pracy i w miejscach wypoczynku. Przyjmują się definicje, w myśl których za inwalidę lub osobę niepełnosprawną uważa się jednostkę, która /. powodu fizycznych, somatycznych, umysłowych lub psychicznych właściwości i warunków napotyka na poważne Irudności w życiu osobistym, w rodzinie, w szkole, w zakładzie pracy i w czasie wolnym. Tę zasadę przyjęto w wielu krajach (np. w ZSRR, Stanach Zjednoczonych, Danii, Szwecji). Teoretycznie przyjęły U,1 kryteria, orzekając o inwalidztwie, nasze komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Na przyjęcie tych wielorakich kryteriów m.in. wpłynęły następujące przyczyny: a. doświadczenia wynikające z usprawniania (rehabilitacji) osób trwale poszkodowanych na zdrowiu i włączania ich w czynne życie społeczne. Przekonano się, że większość z nich to jednostki zdolne - po ich usprawnieniu pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym 13 i stworzeniu im odpowiednich warunków - -do funkcjonowania na równi ze zdrowymi; b. korzystanie z usług rehabilitacji i obejmowanie nauczaniem i wychowywaniem nowych grup osób z ciężkimi i różnorodnymi jednostkami chorobowymi i schorzeniami oraz uzyskane przez nie wyniki. Badania naukowe i codzienne doświadczenia wskazują na to, że nie ma korelacji między stopniem i rodzajem upośledzenia inwalidów i innych osób niepełnosprawnych z ich adaptacją, sprawnością i samoradzeniem sobie w życiu codziennym, w szkole i pracy zawodowej (poza skrajnymi przypadkami). Bardzo wiele zależy od osobowości, motywacji osoby poszkodowanej, stosowanej terapii, jej postawy do życia, stosunku do niej najbliższego środowiska społecznego i warunków, które jej stworzymy � materialnych, socjalnych, oświatowych, kulturowych, technicznych i innych. Powyższe doświadczenia wpłynęły na sposób klasyfikacji osób z odchyleniami od normy. Obecnie odchodzi się stopniowo od fizycznych i medycznych kryteriów, a uwzględnia się osobowościowe, społeczne i sytuacyjne. Fizyczne i medyczne kryteria mają obecnie mniejszą wartość (niż sądzono do niedawna) z punktu widzenia potrzeb szkoły, pracy zawodowej i samoradzenia sobie w życiu codziennym. Lekarze w przeszłości byli zainteresowani raczej w studiowaniu "przypadku", jego właściwości biologicznych, somatycznych i fizycznych i na tej podstawie orzekali o inwalidztwie. Pedagodzy, psycholodzy i socjolodzy dostrzegają natomiast sposób zachowania się jednostki poszkodowanej i wynikające z tego konsekwencje dla jej indywidualnego i społecznego rozwoju. Zmianę poglądów pod tym względem przyspieszyły zdobycze w zakresie metod nauczania i kształcenia zawodowego, ich wyników oraz możliwość manipulowania różnymi czynnikami środowiskowymi i sytuacyjnymi. Za podstawę klasyfikacji w przepisach prawnych bierze się więc zachowanie jednostki poszkodowanej na zdrowiu w określonych sytuacjach w domu, w szkole, w zakładzie pracy i w czasie wolnym. Istnieją więc dostateczne powody, aby mówić o "upośledzeniu rodzinnym", "szkol- 14 nym" i "zawodowym". Jeżeli tak, to i skutkom upośledzenia można skuteczniej przeciwdziałać, biorąc pod uwagę różne czynniki sytuacyjne, w których upośledzenie to występuje. Takie podejście będzie miało duży wpływ m.iff. na kształcenie kadry dla społecznej i zawodowej rehabilitacji, organizację kształcenia ogólnego i zawodowego, form zatrudnienia, wypoczynku, rekreacji itp. HIERARCHIA PRZEPISÓW PRAWNYCH Przepisy prawne swą moc obowiązującą otrzymują na różnym poziomie ustawodawczym. W zależności od tego mają one odmienną rangę i różny stopień szczegółowości. W najogólniejszym ujęciu wyróżnić można cztery poziomy. Poziom pierwszy - to konstytucje poszczególnych państw. W Polsce podstawy rehabilitacji określone są w art. 60 Konstytucji PRL z roku 1976 *. Przepisy prawne zawarte w Konstytucji z konieczności mają charakter bardzo ogólny, stwarzają podstawy do dalszych działań i nie ulegają częstym zmianom. Poziom drugi stanowią ustawy parlamentu lub dekrety wydawane przez głowę państwa zgodnie z konstytucją danego państwa 2. Do trzeciego poziomu zaliczamy rozporządzenia ciał wykonawczych najwyższego rzędu, tj wydawanych przez Radę Ministrów lub równorzędny organ państwowy 3. 1 W art. tym czytamy: "Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do ochrony zdrowia oraz do pomocy w razie choroby lub niezdolności do pracy". Dalej Konstytucja zabezpiecza: 1. Rozwój ubezpieczeń społecznych robotników i pracowników umysłowych na wypadek choroby, starości ł niezdolności do pracy oraz rozbudową różnych form pomocy społecznej. 2. Rozwój organizowanej przez państwo ochrony zdrowia ludności, rozbudowę urządzeń sanitarnych i podnoszenie stanu zdrowotnego miast i wsi, .stałe polepszanie warunków bezpieczeństwa, ochrony i higieny pracy, szeroką akcję zapobiegania chorobom i ich zwalczanie, coraz szersze udostępnianie bezpłatnej opieki lekarskiej, rozbudowę szpitali, sanatoriów, amtoulatorów, wiejskich ośrodków zdrowia, opieki nad inwalidami. 2 Przykładem takich przepisów prawnych jest u nas ustawa z 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gruźlicy (Dz. U. nr 27, póz. 170); w Danii JSocial assistance", act z 1944 r. 3 U nas jest to np. uchwała nr 265 Rady Ministrów z 10 listopada 1967 r. w sprawie zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne niektórych grup ludności (Monitor Polski, nr 62. póz. 296) lub uchwała nr 281 Rady Ministrów z, 113 grudnia 1973 r. w sprawie zapewnienia warunków dalszego rozwoju spółdzielczości inwalidów. 16 Czwarty poziom stanowią przepisy prawne wy^ ihiwane w formie zarządzeń- i instrukcji ministrów od-pnwiednich resortów {lub równorzędnych organów) i z ich upoważnienia instytucji niższego rzędu; wyjaśniają one i u/upełniają uchwały i rozporządzenia rządu. Stanowią 'Hit1 przepisy wykonawcze*. ' ' . W razie rozbieżności między przepisem prawnym a wy-mutfaniami życia (np. w wyniku zmian w warunkach pra-w przepisach prawnych. Brak jest również w tym zakresie jasnej koncepcji. Nn konferencji w Rzymie w 1971 r. poświęconej legislacji W rehabilitacji, zorganizowanej przez Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalidów, sprawę przymusowej rejestracji dzieci i młodzieży przez placówki służby zdrowia i inne pozostawiono w zawieszeniu z uwagi na rozbieżność zdań. Jednym z argumentów tego kroku było to, że rejestracja podtrzymuje segregację i piętno Upośle-il/cnia. Obecnie najczęściej rejestruje się osoby, które iln/nały urazów albo nabawiły się przewlekłej choroby w czasie pełnienia służby wojskowej, osoby ze służb � pccjalnych, ubezpieczonych (w tym kształcących się i pra-' ujących) oraz niektóre kategorie osób upośledzonych, np. niewidomych czy głuchych. W latach 70-ych, w niektórych państwach przepisy 1'Uiwne regulowały sprawę rejestracji odchyleń od normy, zwłaszcza u dzieci (Meksyk, Francja). Rejestracja osób upośledzonych dokonywana jest na
21 podstawie orzeczenia wydanego przez specjalnie powołane do tego instytucje, np. przez poradnie wychowawczo-za-wodowe podległe wydziałom oświaty i wychowania, jeżeli chodzi o dzieci oraz przez komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (KIZ) i niektóre przychodnie służby zdro- -wia, jeżeli chodzi o dorosłych. W Kanadzie anomalie wrodzone rejestruje Ministerstwo Zdrowia Publicznego przez odpowiednie do tego powołane komórki. W Finlandii Na-. rodowa Rada do Spraw Opieki Społecznej prowadzi tylko rejestr dzieci umysłowo upośledzonych. W Danii centralny rejestr obejmuje niewidomych i fizycznie upośledzonych; gminy natomiast rejestrują głuchych i umysłowo upośledzonych. W innych jeszcze krajach dane o dzieciach z odchyleniami od normy zbierane są przez placówki służby zdrowia, akuszerki, lekarzy szkolnych (Czechosłowacja, Dania). U nas, od niedawna, danych o dzieciach z wadami rozwojowymi dostarczają tzw. bilansowe badania zdrowia dzieci. W Szwecji inwalidzi i inne osoby niepełnosprawne poszukujące pracy są rejestrowani razem z nieinwalidami. I tak np. w Danii osoby pełniące funkcje publiczne są zobowiązane zgłaszać do lokalnych urzędów- spraw socjalnych osoby poniżej 20 roku życia, które z uwagi na upośledzenie wymagają pomocy. Lekarze natomiast są zobowiązani zgłaszać stwierdzone upośledzenie umysłowe i fizyczne. Szczególną szczupłość przepisów prawnych w tym zakresie tłumaczy się trudnością w stawianiu diagnozy (kiedy zaczyna się stan, który określamy inwalidztwem lub wymaga postępowania rehabilitacyjnego) oraz - w niektórych krajach - obawa rejestrowania faktów upośledzenia przy braku kadry i służb do zaspokajania potrzeb w tym zakresie. Ponadto nadal otwarte pozostaje pytanie: kto ma prowadzić rejestrację i jak długo zarejestrowani powinni pozostawać w tym spisie itp. Stopniowo jednak wraz z obejmowaniem rehabilitacją wszystkich kategorii osób upośledzonych (bez względu na przyczyny powodujące inwalidztwo) zachodzi konieczność rejestracji tej części , populacji i jej potrzeb. Ich zaspokajanie stanowi bowiem przedmiot działania polityki socjalnej, gospodarczej i oświatowej i dla tych celów konieczne jest posiadanie odpowiednich danych. 22 4. REHABILITACJA LECZNICZA Ze wszystkich działań wchodzących w zakres całego procesu rehabilitacji, najpóźniej uregulowano przepisami prawnymi problemy wchodzące w zakres leczniczej rehabilitacji. Czynią to zwykle przepisy prawne niższego rzędu i mają one zazwyczaj charakter zarządzeń i instrukcji, ministrów lub podległych jednostek organizacyjnych. Akty prawne wyższego rzędu raczej tylko wzmiankują o potrzebie tych służb. Regulowanie tej problematyki przez ogniwa oddolne spowodowane zostało tym, że rehabilitacja lecznicza wyrosła z codziennej praktyki lekarskiej i że uważa się ją za ściśle związaną z danym działem leczenia. Typowym przykładem tego rodzaju sytuacji prawnej jest nasz kraj. W przeszłości przepisy prawne regulowały funkcjonowanie raczej odrębnych ośrodków rehabilitacji leczniczej, prowadzonych często poza szpitalem (np. w Czechosłowacji w Kladrubach), bądź działających jako oddzielne jednostki organizacyjne w szpitalu lub zespole szpitali względnie w przychodni. Obecnie przepisy prawne regulują usługi rehabilitacji leczniczej zintegrowane z lecznictwem otwartym (ambulatoryjnym), zamkniętym (szpitalnym) i sanatoryjnym oraz w domu. Jeśli chodzi o działania praktyczne, to regulują one następujące zagadnienia: stawianie diagnozy, konsultacje, leczenie korektywne, fizjoterapię, terapię ruchem (w tym terapię zajęciową), psychoterapię i zaspokojenie potrzeb socjalnych, a w niektórych przypadkach preorientację zawodową oraz protezowanie i aparatowanie. Ostatnio coraz częściej elementy rehabilitacji leczniczej wkomponowywane są w akty prawne regulujące opiekę zdrowotną nad określonymi grupami chorych, zwłaszcza nad chorymi na reumatyzm, gruźlicę i inne (np. w .Austrii, Polsce). Dalsze nasycanie lecznictwa elementami rehabilitacji leczniczej osłabi potrzebę wydawania specjalnych przepi-iw prawnych w tej dziedzinie. 23 5. ZAOPATRYWANIE W ŚRODKI ORTOPEDYCZNE I INNE POMOCE TECHNICZNE Zaopatrywanie inwalidów i innych osób trwale poszkodowanych na zdrowiu w przedmioty ortopedyczne i w inne pomoce techniczne jest dziedziną najstarszą i najbardziej szczegółowo normowaną przepisami prawnymi. Potrzeba zaopatrywania ortopedycznego (w c'elu uzupełnienia braków anatomicznych lub usprawnienia zaburzonych funkcji) była zawsze zbyt wymowną i miała dużą siłę argumentacji. Produkcja i dostarczanie tych przedmiotów osobom potrzebującym wiązała się także z odpowiedzialnością materialną i finansową. Problematyka ta była stosunkowo łatwą dla ujęć legislacyjnych. W większości krajów, przepisy prawne regulują: a. rodzaj zaopatrzenia ortopedycznego i w inne środki techniczne; b. okres używania i fachową kontrolę w ich stosowaniu; c. współpracę specjalistów w przyznawaniu różnych środków ortopedycznych; d. formy organizacyjne ich produkcji; e. źródła pokrywania kosztów w nabywaniu przez inwalidę określonego przedmiotu. Według współczesnych przepisów prawnych pacjenci, inwalidzi i inne osoby niepełnosprawne zaopatrywane są w przedmioty ortopedyczne w ośrodkach protezowych, w szpitalach, klinikach lub medycznych centrach rehabilitacyjnych względnie w protezowniach funkcjonujących samodzielnie. Ostatnio występuje tendencja, aby inwalidów ^zaopatrywać w przedmioty ortopedyczne w miarę możliwości w miejscu ich leczenia i rehabilitacji. Wychodzi się z założenia, że osoba potrzebująca przedmiot ortopedyczny, powinna otrzymać go w czasie leczniczej rehabilitacji i możliwie jak najwcześniej. Protezownie, działające poza "szpitalem, ograniczają się raczej do powtórnego zaopatrywania w te przedmioty i produkcji półfabrykatów (Anglia, Polska). Przepisy prawne normują w coraz większym stopniu zaopatrywanie w przedmioty bardziej skomplikowane, drogie i wymagające szczególnego dostosowania do indy- 24 auka chodzenia z laską w ośrodku rehabilitacyjno-szkoleniowym Polskiego Związku Niewidomych w Chorzowie widualnych potrzeb (np. protezy dla obu kończyn górnych). Zaopatrywanie w pomoce techniczne niektórych kategorii inwalidów, np. niewidomych, głuchych, prowadzą związki społeczne zrzeszające te osoby. Chodzi tu na przykład o laski i zegarki dla niewidomych, aparaty poprawiające słuch dla głuchych itp. Z reguły w zaopatrywaniu w przedmioty ortopedyczne i pomoce techniczne pośredniczą odpowiednie organa szczebla lokalnego. 6. OCENA ZDOLNOŚCI DO PRACY Z porównania obecnych przepisów prawnych z dawnymi w sposób wyraźny wynika ewolucja pojęć stawianych w ocenie zdolności do> pracy inwalidów i innych osób niepełnosprawnych. Chodzi tu także o wskazania i przeciwwskazania do pracy, szkolenie zawodowe i zatrudnianie. Zmiany w podejściu do oceny zdolności do pracy dokonały się rń.in. pod wpływem wyników osiąganych w rehabilitacji. Ujawniają one bardzo duże możliwości inwalidów i innych osób niepełnosprawnych, jeżeli tylko znajdą się w korzystnych dla nich warunkach. Sprzyja temu również postępujący podział pracy i różnicowanie form ich zatrudniania (zwłaszcza pojawienie się zatrudnienia chronionego). Zmiany w przepisach prawnych stosowanych w ocenie zdolności do pracy można ująć następująco: a. Od oceny dokonywanej na podstawie ubytków lub zaburzeń , anatomicznych przechodzi się obecnie do oceny funkcjonalnej jednostki z uwzględnieniem sytuacji w jakich działa. b. Od oceny jednokierunkowej, medycznej - do oceny wszechstronnej z uwzględnieniem cech osobowości, uwarunkowań społecznych, środowiskowych i możliwości zastosowania nowoczesnej techniki. c. Od oceny dokonywanej dla potrzeb odszkodowań finansowych (renta inwalidzka i inne świadczenia socjalne) \do oceny przydatnej dla zawodowej rehabilitacji inwalidy, zwłaszcza jego zatrudnienia i wywiązywania się z zadań życia codziennego. 26 Polskie przepisy prawne w zakresie oceny zdolności do pracy przyjęły już w 1954 r. za podstawą swego działania zasadę funkcjonalności i wyszły nieco poza problematykę medyczną. Ocena zdolności do pracy dokonywana jest w stosunku ^.,. J "ów i organizacji społecznych lag*przy,^ CrąSwiródginwalidó^.WDanii( nrawne regulują np. czasową pomoc i udztóana * zakresie prowadzam g.^(tm)-S-przypadku długotrwałej choroly, .ŚB�le & .A lu studiujących inwalidów czyni to wbrew tym przepisom. Zanikanie barier społecznych zależy od podnoszenia osobistej i społecznej kultury obywateli, informowania społeczeństwa poprzez środki masowego przekazu o możliwościach osób niepełnosprawnych, odpowiedniego oddziaływania na młode pokolenie itp. Na potrzebę eliminowania dyskryminujących przepisów prawnych zwrócona uwagę na konferencji poświęconej legislacji w zakresie rehabilitacji w 1971 r, w Rzymie i w 1978 r. w Manili. DODATKOWE ŚWIADCZENIA SOCJALNE Przepisy prawne w wielu krajach określają różne do-dutkowe świadczenia udzielane inwalidom i innym osobom niepełnosprawnym oraz instytucjom prowadzącym rehabilitacją osób upośledzonych lub opiekujących się nimi. Głównym celem tych świadczeń jest ułatwianie osobom trwale poszkodowanym na zdrowiu korzystanie z rehabilitacji, stworzenie warunków dla jej prowadzenia i sprawowanie właściwej opieki w przypadku niezdolności do pracy. Świadczenia te udzielane są ciężko poszkodowanym i przewlekle chorym. Do najważniejszych należą: pomoc finansowa dla korzystających z różnych usług rehabilitacyjnych (np. takich jak rehabilitacja lecznicza), obniżenie ceny w nabywaniu mieszkań i środków lokomocji, częściowe finansowanie kosztów instalacji urządzeń domowych i kosztów narzędzi pracy, pomoc w uzyskaniu licencji handlowych, częściowe lub całkowite zwolnienie od płacenia niektórych podatków, pokrywanie kosztów podróży do i z pracy albo na zabiegi rehabilitacyjne (dotyczy to często mieszkańców wsi), pomoc w korzystaniu z różnych form rekreacji, zapomogi w okresie przerw w pracy lub na skutek bezrobocia oraz dodatki dla osób, które mają zasadnicze trudności w poruszaniu się. Niektóre z tych świadczeń przyznawane są również i rodzinom inwalidów. Do typowych świadczeń przyznawanych instytucjom należą: pomoc finansowa w uruchamianiu specjalnych zakładów rehabilitacyjnych lub gospodarczych, np. produkujących sprzęt rehabilitacyjny, prowadzących eksperymentalnie określone kierunki kształcenia zawodowego lub zatrudnienia (zwłaszcza chronionego) dla ułatwienia wprowadzenia niższych norm pracy, krótszego czasu pracy, dłuższych płatnych urlopów itp. W krajach kapitalistycznych pomoc finansowa dla pracodawców i organizacji społecznych łagodzi przypadki bezrobocia wśród inwalidów. W Danii odpowiednie przepisy prawne regulują np. czasową pomoc domową. Jest ona udzielana w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego w przypadku długotrwałej choroby, rekonwalescen- 43 cji i bezradności (six weekly hours). Pomoc domową wprowadzono również w SzwecjK{home help service). Obejmuje ona m.in. pomoc w korzystaniu z łazienki, przygotowaniu lub dostarczeniu posiłków itd. W Austrii i Wielkiej Brytanii wprowadzono jednorazowe odszkodowania finansowe za inwalidztwo spowodowane szczepieniami ochronnymi. W krajach socjalistycznych i niektórych kapitalistycznych dodatkowe świadczenia są istotnymi komponentami podstawowych służb rehabilitacyjnych - leczniczych, zawodowych i społecznych. Na przykład w Polsce i Związku Radzieckim pomoc we wprowadzaniu niższych norm pracy i w usamodzielnianiu się udzielana jest przez zwolnienie spółdzielni z niektórych podatków. Charakter omawianych dodatkowych świadczeń jest we wszystkich państwach podobny z tym tylko, że ich realizacja ma miejsce w różnych warunkach i na różnym poziomie (np. pomoc finansowa w Szwecji i Indii). W ostatnich latach rodzaj i zakres tych świadczeń znacznie się polepszył. Są one ukierunkowywane na inwalidę, jego motywacje do rehabilitacji i usamodzielniania się. REHABILITACJA A INNE SŁUŻBY SOCJALNE Analiza przepisów prawnych w zakresie rehabilitacji dobrze ilustruje stosunek tej młodej dyscypliny do innych służb socjalnych. Ujmiemy te zależności w trzech płaszczyznach: 1. Rehabilitacja jako istotne ogniwo zabezpieczenia społecznego obywateli trwale poszkodowanych na zdrowiu. 2. Wykorzystywanie zdobyczy rehabilitacji przez różne inne służby socjalne w celu wzbogacenia swych programów i działań. 3. Uzależnienie korzystania przez osoby trwale poszkodowane na zdrowiu z rehabilitacji od przyznania innych świadczeń socjalnych. Ad 1. Jak już stwierdziliśmy na str. 16, w Polsce i w innych krajach socjalistycznych podstawy zabezpieczające zaspokojenie istotnych potrzeb człowieka, a które jednocześnie stwarzają warunki rozwoju rehabilitacji, są za- Zielona Góra. Ogólnopolskie Mistrzostwa Sportowe Inwalidów 45 warte w konstytucjach tych państw. Jest w nich mowa o prawie obywateli do ochrony zdrowia, nauki i pracy. Te podstawowe przepisy prawne zostały uzupełnione bardziej szczegółowymi przepisami prawnymi. Regulują one następującą problematykę. a. ubezpieczają obywateli na wypadek choroby, wypadku lub leczenia; b. zabezpieczają powszechność i bezpłatność nauczania na wszystkich szczeblach szkolnictwa ogólnego i zawodowego; c. umożliwiają kształcenie i zatrudnienie każdej osoby zdolnej do pracy. Warunki te stwarzają podstawy objęcia rehabilitacją wszystkich jej potrzebujących. Ad 2. Znaczny postęp rehabilitacji w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych dokonał się głównie w specjalnie wydzielonych ośrodkach zarówno rehabilitacji leczniczej, jak i zawodowej. Służyły one wówczas określonym grupom inwalidów, były terenem doświadczalnym i spełniały ważne zadania dydaktyczne. Pod koniec tego okresu zdano sobie sprawę, że dalsze postępy i upowszechnienie rehabilitacji zależy od włączenia rehabilitacji do innych służb socjalnych, oświatowych i działań ekonomicznych. Stwierdzono, że z jednej strony służby socjalne mogą mieć wpływ na rozwój rehabilitacji, a z drugiej rehabilitacja może wzbogacić program tych służb. Wzajemne przenikanie się tych służb i rehabilitacji ułatwia zaspokajanie potrzeb większej liczbie osób poszkodowanych na zdrowiu. Chodzi zwłaszcza o powszechną służbę zdrowia, zwykłe szkoły ogólnokształcące i zawodowe, zakłady pracy, służby poradnictwa i zatrudnienia oraz pomoc społeczną. Dziś w wielu krajach elementy rehabilitacji zawarte są w przepisach prawnych normujących lecznictwo podstawowe - w szpitalach,_ ambulatoriach, sanatoriach i w domu. Odpowiednie przepisy prawne zawierające elementy rehabilitacji regulują zasady udzielania porad zawodowych dzieciom z odchyleniami od normy w zwykłych poradniach zawodowo-wychowawczych i uczęszczania ich do zwykłych szkół ogólnokształcących i zawodowych. Dobrym przykładem jest u nas zarządzenie ministra oświaty i wychowania z 30 maja 1975 r. w sprawie kwalifikowania 46 ' z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi do od- �dnich form kształcenia specjalnego lub pomocy ko-mo-wychowawczej oraz organizacji badań i zakresu i nią poradni wychowawczo-zawodowych i poradni � y zdrowia. najważniejszych służb socjalnych w zakładach pra->. tóre w coraz, to większej mierze wchłaniają (na pod-| U wie odpowiednich przepisów) elementy rehabilitacji i �Mytnulują rozwój rehabilitacji zawodowej należą: n. przemysłowa służba zdrowia, b" służba bhp oraz c. służba pracownicza i szkolenia zawodowego. Jako przykład można tu przytoczyć fragment uchwały nr 353 Rady Ministrów z 19 listopada 1962 r. w sprawie udziału zakładów przemysłowych w organizowaniu opieki nad zdrowiem pracowników, która mówi: "o potrzebie organizowania i prowadzenia w większych zakładach przemysłowych w miarę potrzeby i powstawania możliwości ośrodków rehabilitacji zawodowej oraz pracowni psychologii i fizjologii pracy". W aktach prawnych regulujących problematykę socjalną w szerokim tego słowa znaczeniu zarysowuje się wyraźna tendencja świadcząca o wchłanianiu przez nie treści rehabilitacyjnych. Sytuacja ta ułatwia integrację inwalidów i innych osób niepełnosprawnych w zwykłe życie społeczne i zawodowe. Ad 3. W latach sześćdziesiątych rehabilitacja stała się najbardziej owocną formą usług dla inwalidów i innych osób niepełnosprawnych. Żadne dotychczasowe świadczenia socjalne nie były nastawione na usprawnianie tych osób i włączanie ich w normalne życie. W tym świetle krytycznie należy ocenić dotychczasowe bierne formy .opieki i różne inne świadczenia na rzecz osób niepełnosprawnych i inwalidów. Czyni się próby określenia właściwego stosunku tych form świadczeń i usług do rehabilitacji. Chodzi przede wszystkim o to, aby inne służby socjalne stymulowały rozwój rehabilitacji i korzystanie z niej przez osoby poszkodowane na zdrowiu. Bodźce dla rozwoju rehabilitacji stop-; niowo pojawiają sią w przepisach prawnych; a. regulujących funkcjonowanie podstawowych służb socjalnych; 47 b. regulujących wyłącznie usługi rehabilitacyjne; c. integrujących ^ rehabilitację w przepisy dotyczące innych służb. Do podstawowych form świadczeń i usług socjalnych, które tak u nas, jak i w innych krajach, mogą w coraz większym stopniu stymulować rozwój rehabilitacji; należą ubezpieczenia społeczne (świadczenia krótko- i długotrwałe) i pomoc społeczna. Już obecnie istniejące niektóre przepisy prawne sprzyjają rozwojowi rehabilitacji. Do takich przepisów należą te, które w okresie rehabilitacji zapewniają pracownikowi zaopatrzenie materialne w postaci zasiłku chorobowego, renty inwalidzkiej lub zarobku. Osoby pobierające renty inwalidzkie nie są u nas poddawane badaniom kontrolnym w okresie rehabilitacji. Jest to okoliczność korzystna dla osób, których rehabilitacja trwa przez dłuższy okres czasu. Stan inwalidztwa określany jest (i renta przyznawana) przed rozpoczęciem rehabilitacji zawodowej. Po jej pomyślnym zakończeniu inwalida często "karany" jest odebraniem renty (po odebraniu "grupy inwalidztwa"). Jest to akt antyrehabilitacyj-ny. Są również pozytywne 'przykłady rozwiązań w tym zakresie. Na przykład można tu wymienić rozporządzenie przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z 21 lutego 1970 r. w sprawie zakładowych ośrodków rehabilitacji przemysłowej (Dz. U. nr 5, póz. 40). Pracownik rehabilitowany w ośrodku rehabilitacji przemysłowej w okresie czasowej niezdolności do pracy zachowuje - zgodnie z tym rozporządzeniem - prawo do przysługującego mu zasiłku chorobowego, z tym że zasiłek ten redukuje się tak, aby z wynagrodzeniem za pracę w ośrodku nie przekroczył podstawy wymiaru tego zasiłku (tj. zarobku pracownika przed chorobą). Ten przepis zachęca do pracy w ośrodkach re- " habilitacji przemysłowej w zwykłych zakładach pracy. W myśl natomiast rozporządzenia Rady Ministrów z 11 lipca 1968 r. renciście zaliczonemu do III grupy inwalidów przysługuje górnicza renta inwalidzka w wysokości przewidzianej dla II grupy inwalidów. Przysługuje ona również w przypadku, gdy rencista przebywa w ośrodku '(oddziale) rehabilitacji zdrowotnej zamkniętej lub w za-, kładzie rehabilitacji zawodowej. Przepis ten stanowi dla 48 l inwalidów bodziec do korzystania z usprawnienia w ośrod-i 'ioh rehabilitacyjnych. W myśl ustawy o powszechnym zaopatrzeniu emery- 1 iluym osoba pobierająca rentę inwalidzką może być na woj wniosek lub z urzędu poddana specjalnemu leczeniu, in'/eszkoleniu lub usprawnieniu w ośrodkach rehabilitacji lub częściowego przywrócenia jej zdolności do pracy lub zapobieżenia pogorszeniu się stanu zdrowia. W razie odmowy poddania się temu leczeniu, przeszkoleniu lub usprawnieniu, osoby te nie mają prawa do wyższej renty w przypadku pogorszenia stanu zdrowia i zaliczenia ich do wyższej grupy inwalidów. Przepis ten wprowadza więc określone sankcje za odmowę korzystania z rehabilitacji. Jest to więc czynnik zachęcający inwalidę do rehabilitacji. Również przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 2 kwietnia 1977 r. w sprawie zawieszania prawa do emerytury lub renty (Dz.-U. z 1977 r. nr 11, póz. 46 z późn. zmian.) wpływają hamująco na korzystanie przez inwalidów z rehabilitacji. W myśl bowiem tych przepisów prawo do renty inwalidzkiej przysługującej z innych przyczyn niż wypadek lub choroba zawodowa ulega (z pewnymi wyjątkami) zawieszeniu na czas osiągania przez inwalidów zarobku w kwocie 36 000 zł w stosunku rocznym, a w niektórych przypadkach 42 000 zł. Groźba utraty renty nie sprzyja więc korzystaniu z rehabilitacji. Obecnie osoby poddawane w Polsce rehabilitacji w zakładowych ośrodkach rehabilitacji zawodowej i na stanowiskach wyodrębnionych dla zawodowej rehabilitacji w myśl rozporządzenia Rady Ministrów z 27 grudnia 1974 r. korzystają z zasiłku wyrównawczego wypłacanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Wydatki te nie podlegają limitowaniu. O potrzebie przeprowadzenia zawodowej rehabilitacji orzekają wojewódzkie przychodnie przemysłowe lub wyznaczone przez te przychodnie inne zakłady służby zdrowia, na wniosek lekarza specjalisty zakładu służby zdrowia sprawującego opiekę leczniczo-za-pobiegawczą nad zakładem pracy pracownika. Orzekać w tym zakresie mogą również komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. Zasiłek wyrównawczy można pobierać przez dwa lata. Uregulowanie prawne korzystania przez osoby niepełno- 4 Rehabilitacja... 49 sprawne z rehabilitacji zawodowej w zakładzie pracy jest szczególnie dużą zdobyczą społeczną i czynnikiem stymulującym jej rozwój. Również w innych krajach służby socjalne w coraz większym stopniu stają się czynnikiem stymulującym rozwój rehabilitacji. W RFN inwalidzi, pracujący np. w zakładach pracy chronionej lub warsztatach dla niewidomych, korzystają z ubezpieczeń społecznych, dobrodziejstw wynikających z ustawy o inwalidztwie i zabezpieczeniu emerytalnym. Ubezpieczeniem społecznym objęci są także ci, którzy pracują w zakładach zamkniętych lub podobnych instytucjach. W tych przypadkach wymaga się jednak przynajmniej 1/5 wydajności zwykłego pracownika. W Szwajcarii świadczenia na wypadek bezrobocia są płacone tym osobom upośledzonym, które pracowały w gospodarce uspołecznionej i chwilowo utraciły pracę. W 1975 r. rząd Szwajcarii wydał przepisy, w myśl których wszystkie osoby upośledzone pracujące (lecz otrzymujące połowę renty inwalidzkiej) są objęte świadczeniami1 o ubezpieczeniach na wypadek bezrobocia na tych samych zasadach, co i osoby zdrowe. Nie są objęte ubezpieczeniami na wypadek bezrobocia osoby, które otrzymują pełną rentę i zatrudnione są w zakładach pracy chronionej. Regionalne urzędy ubezpieczeń współpracują i pomagają osobom upośledzonym znaleźć odpowiednie zatrudnienie. Elementy rehabilitacji zawierają także przepisy ubezpieczeniowe np. w Austrii, Boliwii i Francji. Obecnie dąży się do tego, aby przepisy prawne w zakresie zabezpieczenia społecznego (ubezpieczenia społeczne krótko i długotrwałe, zasiłki na wypadek bezrobocia, odszkodowania za inwalidztwo, pomoc społeczna i rehabilitacja) przystosowywać wzajemnie do siebie, gdyż warunkują się one wzajemnie i wpływają na stosuneR osób niepełnosprawnych do rehabilitacji. Przepisy prawne normujące podstawową problematykę rehabilitacyjną w coraz większym stopniu mieszczą się dziś w ramach prawnych dotyczących ubezpieczeń społecznych i zabezpieczenia socjalnego w ogóle, w tym ochrona zdrowia, pracy i opieki społecznej. W tym kierunku na przykład zmierza ustawodawstwo w Czechosłowacji. Przepisy prawne dotyczące rehabilitacji inwalidów są włączane w tym kraju do ogólnych przepisów prawnych regu- 50 lujących opiekę zdrowotną, i zabezpieczenie społeczne. Mu to wpływ na rozwój rehabilitacji i stopień korzystania / niej przez inwalidów i inne osoby'trwale poszkodowane na zdrowiu. Rehabilitacja jest dziś jednym z najbardziej pozytywnych ogniw racjonalnie pojętego zabezpieczenia społecznego i polityki socjalnej państwa. W ostatniej dekadzie dużo'uwagi poświęca rehabilitacji Międzynarodowe Towarzystwo Ubezpieczeń Społecznych. Uważa ono rehabilitację za istotny element w systemie zabezpieczenia społecznego. W 1973 r. Towarzystwo opublikowało raport pt. "Provisions of Social Security Sche-mes Aimed at Promoting Rehabilitation", zawierający sugestie co do przepisów prawnych, które regulowałyby stosunek ubezpieczeń społecznych do rehabilitacji. BADANIA NAUKOWE Przepisy prawne, normujące badania naukowe z zakresu rehabilitacji, pojawiły się wówczas, kiedy dyscypliną tą zaczęły interesować się większe organizacje społeczne (o zasięgu regionalnym lub krajowym), określone społeczności (np. samorząd spółdzielczy) oraz od czasu wejścia tej tematyki w plany badań rządowych, resortowych, wyższych uczelni i znaczących instytucji. Przepisy prawne w tym zakresie dotyczą najczęściej organizacji badań i ich finansowania. Do lat sześćdziesiątych istniała wyraźna przewaga prze-/pisów prawnych dotyczących badań w rehabilitacji leczniczej i protezowania nad problematyką społeczną i zawodową. Dysproporcja ta obecnie maleje wraz ze wzrostem znaczenia uwarunkowań społecznych dla powstawania inwalidztwa, jego skutków, przebiegu rehabilitacji oraz zwiększającej się w tej dziedzinie liczby wykwalifikowanych pracowników. W ostatnich latach daje się także zauważyć wzrost zainteresowania naukowców rehabilitacją przewlekle chorych (z chorobami układu krążenia, chorobami psychicznymi, padaczką i innymi). Badania naukowe prowadzone są na różnym poziomie (badania jempiryczne, analityczne, ekspertyzy, studia i prace projektowe) przez różne instytucje publiczne i prywatne. Prowadzą je placówki naukowe (wyższe uczelnie, instytuty), odpowiednie komórki w organizacjach społecznych, administracji państwowej, powoływane ad hoc zespoły przez wyżej wymienione instytucje i osoby prywatne. Objęte są planami badań nauk humanistycznych, społecznych, biologicznych, ekonomicznych i technicznych. Rządy niektórych państw kapitalistycznych wykazują z ^ roku na rok coraz to większe zainteresowanie i odpowiedzialność za badania, stawiają w tym zakresie określone zadania, udzielają w myśl odpowiednich przepisów prawnych dotacji finansowych i oceniają wyniki. W skali międzynarodowej największe osiągnięcia w badaniach naukowych, z których korzysta wiele innych państw, mają Francja, Polska, państwa skandynawskie, RFN, Stany Zjednoczone oraz Związek Radziecki. 52 CIAŁA DORADCZE I KOORDYNACYJNE Niemal w każdym kraju przepisy prawne mówią & doradczych rehabilitacyjnych zespołach działających dla potrzeb administracji rządowej, placówek naukowych, organizacji społecznych lub instytucji prywatnych oraz (choć rzadziej) o organach koordynujących służby rehabilitacyjne i badania naukowe. Charakter ciał doradczych jest bardzo zróżnicowany. Funkcjonują one w oparciu o różne zasady. Różny jest także poziom przygotowania i specjalizacji ich członków. Najczęściej są to rzeczoznawcy i eksperci, choć ostatnio wzrasta udział naukowców i badaczy. Ciała doradcze i;; funkcjonują w zasadzie na szczeblach centralnych, np. ! przy urzędzie ministra odpowiedzialnego za rozwój danej 1 dziedziny rehabilitacji. W niektórych krajach obejmują swym programem całość rehabilitacji (leczniczą, społeczną i zawodową) i interesują się różnymi kategoriami inwalidów. W Stanach Zjednoczonych istnieje przy Ministerstwie Zdrowia, Szkolnictwa i Opieki Społecznej Narodowa Rada do Spraw Rehabilitacji o takim właśnie charakterze (National Adviory Council). W innych krajach resorty odpowiedzialne za poszczególne, działy rehabilitacji (leczniczej, zawodowej i społecznej) mają odrębne ciała doradcze, Na przykład w Nowej Zelandii oddzielne organy doradcze posiadają Ministerstwo Zdrowia, Ministerstwo Pracy oraz Ministerstwo Opieki Społecznej. Jeszcze w innych krajach, np. w Japonii, ciała doradcze na szczeblu centralnym powołuje się tylko dla określonych kategorii osób upośledzonych, np. umysłowo upośledzonych, poszkodowanych fizycznie, niewidomych czy głuchych. Ciała doradcze funkcjonują także przy odpowiednich instytucjach i władzach terenowych - prowincjach i gminach (Jugosławia i Kanada) oraz regionalnych (np. w Japonii przy prefekturach). Niekiedy funkcje doradcze powierza się określonej pla- 53 cówce naukowej - wyższej uczelni lub instytutowi (Związek Radziecki, Polska). U nas funkcje ciał doradczych w rehabilitacji pełnią: Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka, Zespół Pedagogiki Specjalnej Komitetu Nauk Pedagogicznych i inne komisje PAN, Rady Naukowe przy ministrach zdrowia i opieki społecznej oraz pracy, płac i spraw socjalnych, Związku Spółdzielni Inwalidów i niektórych instytutach naukowo-badawczych, klinikach i wyższych uczelniach. W najogólniejszym ujęciu, zadaniem ciał doradczych jest ocena określonego problemu, udzielanie konsultacji co do kierunków działania danej instytucji czy organizacji i pomoc doraźna w rozwiązywaniu określonych zagadnień. W myśl przepisów prawnych ciała koordynujące rehabilitację funkcjonują na różnych poziomach - od Urzędu Prezesa Rady Ministrów aż do administracji terenowej - gminy. Mają one charakter administracyjny i głównym ich zadaniem jest zapobieganie nakładaniu się działających lub rozwijanych usług dla różnych kategorii inwalidów. We Francji funkcje koordynacyjne wszelkich działań rehabilitacyjnych powierzono Międzyresortowemu Komitetowi (przy pomocy Narodowej Rady Konsultacyjnej). W Iranie funkcję tę powierzono Irańskiemu Narodowemu Towarzystwu Rehabilitacji Inwalidów, a w Belgii Narodowemu Funduszowi dla Społecznej Rehabilitacji Inwalidów. W Egipcie całość działań rehabilitacyjnych koordynuje minister opieki społecznej poprzez międzynarodowy komitet składający się z przedstawicieli różnych instytucji odpowiedzialnych za poszczególne działy rehabilitacji. W Syrii utworzono Krajową Radę do Spraw Rehabilitacji przy Ministerstwie Pracy i Spraw Socjalnych. U nas funkcje koordynatora powierzono ministrowi zdrowia i opieki społecznej. Sprawuje ją przy pomocy odpowiednich ciał doradczych. W miarę rozwoju rehabilitacji i obejmowania nią coraz to nowych kategorii inwalidów, i osób niepełnosprawnych zadania koordynacji powierza się odpowiednim organom terenowym (Szwecja, Dania). Wraz z upowszechnianiem się rehabilitacji i zainteresowaniem się nią przez coraz to większe kręgi społeczne 54 U różne instytucje wzrosła rola zarówno ciał doradczych, Juk i koordynujących. W wielu państwach przepisy prawne określające działanie ciał doradczych i organów koordynacyjnych wydawane są przez ciała ustawodawcze wyższego rzędu. KSZTAŁCENIE PERSONELU DLA REHABILITACJI Przepisy prawne najbardziej szczegółowo regulują kształcenie kadry dla rehabilitacji .leczniczej - zwłaszcza instruktorów fizjoterapii, terapii zajęciowej i techników protezowych. Kształcenie tej kadry ma już utrwalone formy organizacyjne, programy kształcenia, określony czasokres szkolenia (od 2 do 5 lat) itp. W niektórych krajach, zwłaszcza bardziej rozwiniętych, przepisy prawne regulują również, choć już mniej precyzyjnie, kształcenie lekarzy, psychologów i pracowników socjalnych 1. Specjalizację w rehabilitacji leczniczej wiąże się obecnie ściślej z określoną dziedziną społeczną, np. kardiologią, chorobami dróg oddechowych itp., a nie jak w latach pięćdziesiątych, kiedy rehabilitacja lecznicza była specjalizacją samą w sobie i prowadzona była w odrębnych ośrodkach. Psycholodzy i pracownicy socjalni tylko w bardzo nielicznych krajach przygotowywani są do pracy w rehabilitacji na wyższych uczelniach (w Stanach Zjednoczonych, w Wielkiej Brytanii). W innych krajach absolwenci studiów psychologicznych, pedagogiki specjalnej, socjologicznych lub innych pokrewnych dziedzin są przyuczani do pracy w rehabilitacji wprost w danym ośrodku rehabilitacyjnym lub poprzez doraźne organizowanie krótkoterminowych kursów i konferencji (Polska) 2. W rehabilitacji zawodowej przepisy prawne najwyraźniej normują kształcenie doradców zawodowych (Yocatio-nal Councellors w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie). Kształci się ich w czasie regularnych studiów po szkole średniej lub na studiach podyplomowych. 1 U nas kształcenie lekarzy specjalistów I i II stopnia miało miejsce już w latach sześćdziesiątych. 2 W Polsce za początek specjalizacji można uważać uczęszczanie przez studentów w czasie studiów wyższych na odpowiednie seminarium magisterskie i pisanie na ten temat pracy magisterskiej. Prowadzą je zwłaszcza instytuty pedagogiki, psychologii, polityki społecznej, socjologii, prawa i inne. 56 Kształcenie innych specjalistów (nauczycieli zawodu, instruktorów do spraw zatrudnienia inwalidów itp.) prowadzi się w formie przywarsztatowego przyuczenia, krótkoterminowych kursów i konferencji. Uniwersytet Warszawski prowadzi Studium Pedagogiki Rewalidacyjnej, na którym w drugim semestrze prowadzone jest seminarium z rehabilitacji. Słuchaczami jego są także psycholodzy. W programach kształcenia różnych specjalistów zarysowuje się tendencja, aby wpierw dać studentom wiedzę o człowieku normalnie rozwiniętym, następnie o człowieku pozostającym w trudnej sytuacji, a na tej podbudowie - wiedzę o człowieku z odchyleniami od normy i w końcu o osobach z określonymi rodzajami upośledzenia. l STATYSTYKA INWALIDÓW I INNYCH OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Żadne państwo nie posiada przepisów prawnych, które by w sposób systematyczny zabezpieczały zbieranie danych odnośnie liczby wszystkich osób z odchyleniami od normy w różnych przedziałach wieku, z uwzględnieniem przyczyn upośledzenia i innych czynników. Stwierdza się, że są to zadania niewykonalne z uwagi na trudności w ustalaniu kryteriów, kogo uważać za osobę z odchyleniami od normy (w różnych jednostkach chorobowych i sytuacjach społecznych), brak przygotowanego personelu do wykonania tego zadania, duże koszty zbierania tych danych w całym kraju. Celowość wnikliwego badania tego zagadnienia podważa się z uwagi na bardzo duże braki w usługach i środkach przeznaczonych na zaspokojenie potrzeb ludzi trwale upośledzonych. Dane konieczne do operatywnego działania służb rehabilitacyjnych, np. liczbę osób upośledzonych pod względem fizycznym na 100 000 mieszkańców, liczbę osób z odchyleniami od normy korzystających w okresie jednego roku z kształcenia zawodowego, względnie ilu spośród 10 000 pracujących jest inwalidami itp., uzyskuje się w wyniku badań w poszczególnych dziedzinach, w odniesieniu do określonych grup, przeprowadzonych przez władze państwowe lub inne instytucje dla ustalenia określonego zjawiska. U jias takie badania prowadzi Centralny Instytut Ochrony Pracy. Rejestracji inwalidztwa w niektórych grupach ludności � albo kategorii upośledzonych dokonuje się przez odpowiednie placówki. Zbierane dane najczęściej dotyczą: - wypadków wśród żołnierzy, służb specjalnych, u osób pracujących, które nabyły choroby zawodowe; - orzeczeń o przyznanym statusie inwalidztwa (wg rodzaju upośledzenia, wieku, pochodzenia, zawodu dotąd wykonywanego itp.); - kształconych dzieci, młodzieży i dorosłych; - leczonych i rehabilitowanych; - zatrudnionych; 58 - korzystających z różnych świadczeń socjalnych (krótkoterminowych, rent, pomocy społecznej); - zapadających na niektóre schorzenia np. prowadzące do utraty wzroku. -W wielu krajach istnieje ustawowe przymusowe zgłaszanie przypadków upośledzeń tylko powstałych w wyniku wypadków w zatrudnieniu, choroby zawodowej lub zakaźnej (poza służbami specjalnymi). Jak trudno ująć to zjawisko liczbowo i jak odmienne kryteria są przyjmowane w ich ocenie świadczy chociażby to, że Liban (przed wojną domową) podaje liczbę inwalidów i innych osób niepełnosprawnych na 1,4-1,7%, Szwecja 10%, Australia 23%, a Polska od 7 do 14%. Na konferencji poświęconej przepisom prawnym w zakresie rehabilitacji w Rzymie, w 1971 r. wyrażono opinię, że raczej należy dążyć do rozwijania usług rehabilitacyjnych i różnych form pomocy dla osób z odchyleniami od normy niż wydawać i tak ograniczone środki finansowe na zbytnie uściślanie danych statystycznych, których później się nie wykorzystuje. ADMINISTROWANIE REHABILITACJĄ Do drugiej wojny światowej niektóre z usług, które dziś składają się na kompleksowy program rehabilitacji (np. protezowanie, kształcenie zawodowe), rozwijały się oddzielnie i tkwiły w sposób rozproszony w różnych działach administracji państwowej i samorządu. Potrzeba całościowego spojrzenia na administrowanie rehabilitacją zaistniała wówczas, kiedy^z jej usług zaczęło korzystać coraz to więcej inwalidów i innych osób niepełnosprawnych, kiedy odpowiedzialność za jej rozwój zaczęło przejmować państwo, oraz kiedy rehabilitacją zaczęły interesować się różne organizacje społeczne i instytucje prywatne. Ważne znaczenie miało także zdanie sobie sprawy z tego, że brak koordynacji tych różnorodnych usług przez odpowiednie organa administracyjne utrudnia lub uniemożliwia osiąganie celów rehabilitacji i udostępnianie jej większej liczbie upośledzonych. Przepisy prawne określające zasady administrowania rehabilitacją, z jednej strony profilują je w odpowiednich resortach, a z drugiej strony zabezpieczają wzajemne współdziałanie różnych służb. Przepisy te regulują najczęściej następujące zagadnienia: a. kompetencje władz. centralnych i terenowych; b. planowanie; c. wprowadzanie w życie usług rehabilitacyjnych przez instytucje za nie odpowiedzialne; d. koordynację działalności między służbami zajmującymi się rehabilitacją; e. kontrolę wykonywania przepisów;- f. badania naukowe. W myśl przepisów prawnych poszczególne działy rehabilitacji są administrowane przez te jednostki administracji państwowej, które stanowią ich naturalne zaplecze. I tak rehabilitacją leczniczą administrują ministerstwa zdrowia lub spraw socjalnych; kształceniem specjalnym, ogólnym i zawodowym młodzieży - ministerstwa oświaty lub szkolnictwa; rehabilitacją zawodową (poradnictwem zawodowym, kształceniem zawodowym i zatrudnieniem) inwalidów dorosłych oraz opieką nad pracującymi - ministerstwa pracy lub spraw socjalnych. 60 �1 W Nowej Zelandii kształcenie zawodowe, opieka nad pracującymi inwalidami, zatrudnianie chronione, opieka dzienna nad inwalidami (day care) pozostają w administracji Ministerstwa Opieki Społecznej, a w Danii - Ministerstwa Spraw Socjalnych. Tylko w niektórych krajach za kształcenie zawodowe dorosłych odpowiedzialne jest Ministerstwo Oświaty (Japonia, Stany Zjednoczone - w niektórych stanach), a za poradnictwo zawodowe - Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Oświaty i Wychowania (Polska). W niektórych innych krajach te same lub podobne usługi, choć pod innymi nazwami, administrowane są przez różne agencje i urzędy. Na przykład we Francji i na Filipinach opieka nad pracującymi inwalidami (follow-up), uważana jest za część zawodowej rehabilitacji i pozostaje w gestii resortu pracy, natomiast w Kanadzie wchodzi w zakres działania służb socjalnych (social services). W Polsce za ten dział odpowiada Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, resort, któremu dany zakład pracy podlega lub Ministerstwo Pracy, Płac i Spraw Socjalnych. W Finlandii zagadnienia rehabilitacji są administrowane przez narodowe i lokalne rady pomocy społecznej podległe Ministerstwu Spraw Socjalnych i Zdrowia (the National Board of Social Welfare and Local Social Wel-fare boards) i agencje ubezpieczeniowe dla osób rehabilitowanych (The Insurance rehabilitation agency). Departament Rehabilitacji Państwowego Urzędu Emerytur i Rent oraz okręgowe urzędy narodowego systemu ubezpieczeń chorobowych (The rehabilitation department of the national pensions łnstitutions and the district offices of the national sickness insurance system). W Danii całość usług rehabilitacji reguluje ustawa o pomocy społecznej (Social assistance act) z 1974 r. Istotną cechą tego dokumentu jest to, że całość spraw związanych z rehabilitacją i jej administrowaniem pozostaje w centrach socjalnych gmin (municipality and country centres). W centrach tych działają zespoły (tea-my) specjalistów pod kierunkiem doradcy do spraw rehabilitacji i rent. Zadaniem ich jest stawianie diagnozy, dokonanie oceny stanu sprawnościowego i orzekanie o kierunku rehabilitacji, zatrudnieniu lub innych formach po- 61 mocy. Zalecenia te wykonywane są przez odpowiednie urzędy i instytucje podległe resortowi zdrowia, pracy, szkolnictwa lub spraw socjalnych. Ustawa z 1974 r. zastąpiła sześć poprzednich ustaw, które fragmentarycznie regulowały różne problemy osób upośledzonych i ich rehabilitację. Pracę chronioną dla ciężko poszkodowanych organizuje samorząd miejski (city council). Ustawa duńska jest przykładem koncentracji usług rehabilitacyjnych w resorcie spraw socjalnych. Zdumiewającym wyjątkiem jest fakt, że leczenie i rehabilitacja psychicznie chorych pozostaje nadal w administracji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Różne inne świadczenia socjalne; renty, emerytury, świadczenia krótko- i długoterminowe administrowane są przez odpowiednie urzędy .ubezpieczeń społecznych Ministerstwa Spraw Socjalnych. Ponadto w Danii działa z ramienia Ministerstwa Spraw Socjalnych Rada do Spraw Rehabilitacji. Aktualna Rada pracuje nad rozwojem rehabilitacji do roku 1982. W Irlandii całość zarządzania rehibilitacją leczniczą i zawodową leży w gestii ministra zdrowia poprzez narodowe rady do spraw rehabilitacji (National Rehabilita-tion Board). Rada jest odpowiedzialna za wysuwanie inicjatyw odnośnie rozwoju rehabilitacji (usług i badań), kształcenie personelu i kontrolę funkcjonowania świadczeń. Podobnie jak w Danii, realizacja zaleceń Rady należy do odpowiednich instytucji różnych resortów (rehabilitacja lecznicza - do resortu zdrowia, kształcenie specjalne - do resortu szkolnictwa, a zatrudnienie inwalidów - do resortu pracy). W wielu krajach administrowanie rehibilitacją niektórych kategorii inwalidów i osób trwale poszkodowanych na zdrowiu pozostaje pod bezpośrednim nadzorem władz centralnych. I tak np. w Danii sprawy niewidomych, głuchych, umysłowo upośledzonych i osób z porażeniami kurczowymi mózgu podlegają bezpośrednio Ministerstwu Spraw Socjalnych. W Stanach Zjednoczonych problemy inwalidów wojennych i wojskowych - Centralnej Administracji Weteranów (War Yeterans Administration). W państwach federalnych administrowanie rehabilitacją jest zdecentralizowane na republiki (np. Związek Radziecki, Jugosławia), państwa stanowe (Stany Zjednoczo- 62 ne, RFN) lub prowincje (np. Austria, Kanada, Szwajcaria). Administrowanie rządu federalnego ogranicza się do planowania i udzielania docelowych dotacji finansowych {np. w Stanach Zjednoczonych na prowadzenie usług i Obadania naukowe). W niektórych krajach kapitalistycznych i rozwijających się państwo zleca administrowanie rehabilitacją organizacjom społecznym lub prywatnym instytucjom (np. w Stanach Zjednoczonych i w Kanadzie). Centralne urzędy państwowe sprawują tylko ogólny nadzór w tym zakresie. W niektórych innych krajach (najczęściej rozwijających się) takie zagadnienia, jak np. orzekanie o inwalidztwie i decyzje o rodzaju usług, które powinny być rozwijane, są nadal scentralizowane. Przepisy prawne odnośnie planowania działań i rozwoju służb; rehabilitacji są bardzo ogólne. Najczęściej dotyczą one tych problemów, które związane są, z wydatkami finansowymi (np. inwestycje, liczba szkolonych inwalidów i ilość etatów przeznaczonych dla prowadzenia rehabilitacji w poszczególnych działach). Bardziej szczegółowo określa się działania w zakresie protezowania i rehabilitacji zawodowej aniżeli rehabilitacji leczniczej. Na zakończenie należy stwierdzić, że na szczeblu regionalnym, lokalnym, dzielnicy i gminy, różne usługi wchodzące w zakres rehabilitacji są najczęściej administrowane przez jedną jednostkę administracją; współpracują z nią jednak różne inne agendy i organizacje półoficjalne (semi-official organizations), organizacje dobrowolne, międzywydziałowe komitety rehabilitacyjne (Kanada) i specjalne komisje medyczno-prawnicze (ZSRR), związki niewidomych, głuchych i inne. Wraz z upowszechnianiem rehabilitacji, administrowanie nią przenosi się na szczebel lokalny. Tak jest np. w Danii, Szwecji oraz w Polsce. FINANSOWANIE USŁUÓ REHABILITACYJNYCH W większości państw, zgodnie z odpowiednimi przepisami prawnymi, służby rehabilitacyjne i badania naukowe są finansowane z następujących źródeł: - -przez państwo; - samorząd (spółdzielczość); - organizacje społeczne; - instytucje i osoby (prywatne). W państwach socjalistycznych środki pieniężne na rehabilitację są zabezpieczane z roku na rok w budżecie państwowym, w dziale świadczeń socjalnych i oświaty. W państwach skandynawskich tylko znikomy odsetek budżetu pochodzi spoza państwowych źródeł. W innych państwach (głównie rozwijających się), rządowa pomoc finansowa w ostatnich latach stale wzrasta i jest udzielana: - w formie stałych rocznych dotacji na określone cele (wybranym instytucjom lub organizacjom społecznym); - w fomie doraźnych dotacji na rozwiązanie przez nie określonych zadań. Dotacje bardzo często udzielane są instytucjom i osobom prywatnym pod warunkiem, że ich odbiorcy spełnią odpowiednie wymagania. W Kanadzie i Stanach Zjednoczonych udzielane są np. wtedy, kiedy instytucja lub organizacja społeczna ją otrzymująca będzie sama w stanie pokryć część kosztów, na który to cel przeznaczona jest określona dotacja. Według ostatnich przepisów prawnych w Stanach Zjednoczonych poszczególne stany gotowe są wyjść naprzeciw określonym inicjatywom w wysokości 80% zaplanowanych kosztów. Chodzi w tym przypadku o zachęcanie do podejmowania rozwiązywania różnych problemów przez odpowiednie grupy społeczne i aktywizowanie ich pod względem merytorycznym i finansowym. W Danii specjalnie wydzielone usługi dla chorych na padaczkę, z zaburzeniami mowy, osób z uszkodzonym narządem ruchu, głuchych, psychicznie chorych są finansowane centralnie przez rząd - poprzez Narodowy Urząd 64 do Spraw Opieki Społecznej (National Social Welfare Office); koszty innych usług są pokrywane wspólnie z samorządem i organizacjami społecznymi. Zazwyczaj władzom terenowym rząd zwraca 50% kosztów. W zasadzie we wszystkich państwach w pierwszej kolejności finansuje się usługi rehabilitacyjne dla inwalidów wojennych, wojskowych, służb socjalnych, inwalidów pracy, dzieci i młodzieży, osób z ciężko uszkodzonym narządem ruchu oraz ofiary takich chorób społecznych, jak Heine-Medina lub gruźlica. Taka kolejność zachowana jest. zwłaszcza w krajach rozwijających się. Ostatnio wydawanych jest coraz więcej przepisów prawnych świadczących o tym, że ciężar wydatków.,finansowych na rozwój rehabilitacji przesuwa się z instytucji samorządowych, organizacji społecznych i osób prywatnych na państwo. 5 Rehabilitacja... ZALECENIA I REZOLUCJE MIĘDZYNARODOWYCH ORGANIZACJI Międzynarodowe organizacje zarówno rządowe, jak i .woluntarne, wykazywały zawsze duże zainteresowanie rehabilitacją. " Do grupy pierwszej tych organizacji należy przede wszystkim Organizacja Narodów Zjednoczonych i jej takie specjalistyczne agencje, jak: Międzynarodowa Organizacja Pracy, Światowa Organizacja Zdrowia, Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty (UNESCO), Nauki i Kultury i Fundusz Pomocy Dzieciom Narodów Zjednoczonych (UNICEF). Do grupy drugiej należy Konferencja światowych organizacji zainteresowanych osobami upośledzonymi (CWOIN), skupiająca 42 międzynarodowe organizacje m.in. Międzynarodowe Towarzystwo Rehabilitacji Inwalidów obecnie nazwane Rehabilitation International, Światowa Rada do Spraw Niewidomych, Światowa Federacja Głuchych i Międzynarodowa Liga Zrzeszeń dla Upośledzenia Umysłowego. W spisie literatury podajemy wykaz zaleceń i rezolucji uchwalonych przez organizacje międzynarodowe. Celem tych zaleceń i rezolucji było i jest zachęcanie rządów - członków tych organizacji do rozwijania rehabilitacji w swych krajach. Treść tych dokumentów zawiera zazwyczaj: ogólną charakterystykę poziomu osiągniętego w omawianej problematyce, podkreśla ważność tego zagadnienia, wytycza kierunki działania oraz zwraca uwagę na potrzebę koordynacji różnych służb interesujących się daną dziedziną. W pełni doceniając rangę tych dokumentów, należy stwierdzić, że miały one raczej wpływ na rozwój rehabilitacji w krajach rozwijających się niż bardziej rozwiniętych. Niemniej są wyrazem troski całego świata o los osób niepełnosprawnych, których liczba w świecie według oceny Rehabilitation International wynosi ok. 550 milionów. 66 SPIS ZALECEŃ I REZOLUCJI MIĘDZYNARODOWYCH ORGANIZACJI RZĄDOWYCH ORGANIZACJA NARODÓW ZJEDNOCZONYCH (ONZ) Zalecenie Rady Gospodarczo-Socjalnej ONZ z 1950 r. w sprawie społecznej rehabilitacji osób upośledzonych (Social Rehabilitation of the Handicąpped). Zalecenie Rady Gospodarczo-Społecznej ONZ z 1965 r. w sprawie rehabilitacji inwalidów (rehabilitation of the disabled). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1971 r. w sprawie praw osób umysłowo upośledzonych (Declaration on the rights of Mentally Retarded persons). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1974 r. w sprawie Socjalnego Zabezpieczenia dla osób starszych wiekiem (so-cial security for the aged). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1975 r. w sprawie zabezpieczenia społecznego i zabezpieczenia kobiet w rodzinie włączając osoby starsze wiekiem i upośledzone (Social security and xtamily security for women, including the elderly and the handicapped). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 1974 r. w sprawie Socjalnego Zabezpieczenia dla osób starszych wiekiem (social security for the aged). Rezolucja Rady Gospodarczo-Społecznej ONZ z 1975 r. w sprawie zapobiegania inwalidztwu i rehabilitacji inwalidów (Prevension o-f disability an4 rehabilitation of disabled persons). Deklaracja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych z 1975 r. w sprawie praw inwalidów {Declaration on the rights of disabled persons). Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych z roku 1S7I6 w sprawie proklamowania roku 1981i jako Międzynarodowy Rok Inwalidów. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych z roku 1'9(r)0 dotycząca planu działania w Międzynarodowym Roku Inwalidów. MIĘDZYNARODOWA ORGANIZACJA PRACY Zalecenie nr 99 Konwencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1955 r. w sprawie zawodowej rehabilitacji (Vo-cational rehabilitation of the disabled). Rezolucja w sprawie inwalidów wojny z 1955 r. Rezolucja Konferencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1965 r. w sprawie zawodowej rehabilitacji inwalidów. Rezolucja Konferencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1968 r. w sprawie inwalidów robotników (disabled workers). 67 Rezolucja Konferencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1975 r. w sprawie zawodowej rehabilitacji i społecznej reintegracji osób niepełnosprawnych (vocational rehabilitation and social reintegration ot disabled and handicapped persons). Rezolucja Konferencji Ogólnej Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1979 r. w sprawie inwalidów. ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA Zalecenie Zebrania Ogólnego Światowej Organizacji Zdrowia z 1950 r. w sprawie medycznej rehabilitacji fizycznie upośledzonych (medical rehabilitation of the physicaly handicaped). Zalecenia Zebrania Ogólnego Światowej Organizacji Zdrowia z 1951 r. w sprawie rehabilitacji inwalidów włączając niewidomych (rehaibilitation of the disabled including blind). Zalecenie Zebrania Ogólnego Światowej Organizacji Zdrowia z 1966 r. w sprawie rozwoju rehabilitacji. Zalecenie Zebrania Ogólnego "Światowej Organizacji Zdrowia z 1975 r. w sprawie popierania rozwoju zdrowia psychicznego (promotion of mental health). Zalecenie Zebrania Ogólnego Światowej Organizacji Zdrowia z 1975 r. w sprawie zapobiegania ślepocie (prevention of blindness). Rezolucja Zebrania Ogólnego Światowej Organizacji Zdrowia z 1975 r. w sprawie upośledzenia umysłowego (mental re-tardation). Rekomendacja Zebrania Ogólnego Światowej Organizacji Zdrowia z 1976 r. dotycząca zapobieganiu inwalidztwa i rehabilitacji (disability prevention and rehabilitation). UNESCO Rezolucja Konferencji! Generalnej UNESCO 1964 r. w sprawie nauczania i wychowywania młodzieży upośledzonej. Rezolucja Konferencji Generalnej UNESCO z 1966 r. w sprawie programu kształcenia specjalnego dla dzieci i młodzieży upośledzonej. Rezolucja Ogólnego Zgromadzenia UNESCO z 1980 r. w sprawie udziału tej organizacji w obchodach Międzynarodowego Roku Inwalidów. PIŚMIENNICTWO W JĘZYKU POLSKIM Hulek A.: Rehabilitacja inwalidów w świetle obowiązujących przepisów prawnych. "Praca i Zabezpieczenie Społeczne" 1>978, nr 9, 10 i 11. Hulek A.: Rehabilitacja osób niepelnosprawnych w Europie w latach siedemdziesiątych. "Polityka Społeczna" 1979, nr 2. Instrukcja nr 12/64 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 29 lutego 1964 r. w sprawie przyzakładowych i międzyzakładowych przychodni rehabilitacyjnych przy spółdzielniach inwalidów i ich związkach (Dz. Urz. MZiOS nr 8, póz. 49). Instrukcja nr 22/73 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 22 października 1973 r. w sprawie udzielania świadczeń ze środków na gospodarcze usamodzielnienie inwalidów- (Dz. Urz. MZiOS nr 20, póz. 102). Instrukcja nr 27/66 Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie prowadzenia w przychodniach przyzakładowych i międzyzakładowych charakterystyki stanowisk pracy i zakładów pracy ,(Dz. Urz. MZiOS nr 17, póz. 72). Rozporządzenie Rady Ministrów z 5 maja 1967 r. o planowym zatrudnieniu inwalidów (Dz. U. nr 20, póz. 88). Rozporządzenie Rady Ministrów z 12 sie~rpnia 1968 r. w sprawie ustroju, zakresu działania komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia, trybu odwoławczego oraz nadzoru nad działalnością tych komisji (Dz. U. nr 31; póz. 20,1). Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 13 lipca 197il r. w sprawie udzielania świadczeń przez zakłady społeczne służby zdrowia osobom przebywającym w zakładach rehabilitacji zawodowej inwalidów (Dz. U. nr 19, póz. 184). Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z 22 grudnia 1972 r. w sprawie szczegółowych zadań komisji lekarskich do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (Dz. U. z 1973 r. nr l, póz. 2 i z 1974 r. nr 51, póz. 3.37). Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 2.lipca 1974 r. w sprawie zaopatrywania ludności w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze (Dz. U. nr 26, póz.. 115(4; zmiana: Dz. U. z 1979 r. nr 23, póz. 142). Rozporządzenie Rady Ministrów z 27 grudnia 1974 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniającej do zasiłku wyrównawczego oraz szczegółowych zasad przyznawania tego zasiłku (Dz. U. nr 51, póz. 325). Rozporządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych z 31 maja 1974 r. w sprawie zasiłków rodzinnych (Dz. U. nr 21, póz. 127 i z 1975 r. nr 27, póz. 143 m.in. przepisy dotyczące dodatków na dziecko kalekie). Uchwała nr 36 Rady Ministrów z l lutego 1974 r. w sprawie służby bezpieczeństwa ł higieny pracy (Mon. Poi. nr 7, póz. 51). 69 Uchwała nr 110 Rady Ministrów z 3 maja 1974 r. w sprawie doskonalenia rozwoju systemu orientacji i poradnictwa zawodowego (Mon. Poi. nr 19, póz. 112). Uchwała Zarządu ZSI nr 82 z 21 lipca 1960 r. w sprawie poradni rehabilitacji zawodowej. Uchwała Zarządu ZSI nr 2i6 z 26 czerwca 1968 r. w sprawie organizacji pracy przyzakładowych i międzyzakładowych przychodni rehabilitacyjnych spółdzielni inwalidów. 'Uchwała nr 281 Rady Ministrów -z, 13 grudnia 1973 r. w sprawie zapewnienia warunków dalszego rozwoju spółdzielczości inwalidów (Mon. Poi. nr 56, póz. 314). Uchwała Zarządu ZSI nr 3>1 z 7 lipca ,1979 r. w sprawie pracy chronionej w spółdzielniach inwalidów. Ustawa z 22 kwietnia 1959 r. o zwalczaniu gruźlicy ,(Dz. U. nr 27, póz. 170 i z (1974 r. nr 47, póz. 280). Ustawa z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. z 1968 r. nr 3, póz. 6 z późn. zmian.). Wytyczne nr 19 Ministrów Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oiaiz Zdrowia i Opieki Społecznej z 20 listopada 11975 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do zasiłku wyrównawczego (Dz. Urz. MZiOS z 1975 r. nr l, póz. 2). Zarządzenie Ministra Oświaty z 26 czerwca 1962 r. (nr SZ 6 Pa-Oa/3/62) w sprawie udostępniania młodzieży z wadami słuchu, wzroku, narządów ruchu i innymi schorzeniami kształcenia w szkołach zawodowych {Dz. Urz. Min. Ośw. nr 7, póz. 85). Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 18 kwietnia 1968 x. w sprawie opracowywania planów zatrudnienia inwalidów {Mon. Poi. nr 21, póz. 137). Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Przewodniczącego Komitetu Pracy i Płac z 18 kwietnia 1968 r. w sprawie kontroli warunków pracy i prawidłowości zatrudnienia inwalidów w^ zakładach pracy {Mon. Poi. nr 2)1, póz. 13�). Rozporządzenie Rady Ministrów z 11 lipca 1968 r. w sprawie określenia przypadków, w iktórych rencistom zaliczonym do II grupy inwalidów przysługują górnicze renty inwalidzkie w wysokości przewidzianej dla II grupy inwalidów oraz w sprawie igórniczej renty wyrównawczej {Dz. U. nr 26, póz. 141). Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 2 sierpnia 1968 r. w sprawie zakresu badań profilaktycznych oraz-przeciwskazań lekarskich do zatrudnienia. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 19 kwietnia 1971 r. w sprawie rehabilitacji i zatrudnienia inwalidów w jednostkach organizacyjnych spółdzielczości inwalidzkiej (Dz. Urz. MZiOS nr 10, póz. 49). Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 22 stycznia 1975 r. w sprawie zatrudnienia osób z ograniczoną sprawnością do pracy w spółdzielniach inwalidów oraz zasad 70 uznawania spółdzielni inwalidów za zakłady pracy chronionej (Dz. Urz. MZiQS nr 4, póz. 8). Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z 30 maja 1975 r. nr KS-403-5/75 w sprawie kwalifikowania dzieci z odchyleniami i zaburzeniami rozwojowymi do odpowiednich form kształcenia socjalnego i pomocy korekcyjno-usprawniającej oraz organizacji badań i zakresu działania poradni wycho-wawczo-zawodowych i poradni służby zdrowia oraz Instrukcja załączona do tego zarządzenia Ministra Oświaty i Wychowania z 30 maja 1975 r. (póz. 66). Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z 4 lipca 1975 r. w sprawie organizacji i wzorcowych statutów zespołów opieki zdrowotnej (Dz. Urz. MZiOS nr 12, póz. 38; patrz również póz. 39 i 40 dot. wojewódzkiego szpitala zespolonego, specjalistycznych ZOZ i wojewódzkiego szpitala specjalistycznego). Rozporządzenie Rady Ministrów z 3tl grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą (Dz. U. nr 3, póz. 10). W JĘZYKACH OBCYCH Act on Compensation for Damage caused by Vaccinations. Wien 1973. Ac on rehabilitation of the Althing. Reykjavik 1OTO. Aide Sociate aux handicape's. Paris 1975. Barier Free Designing. International Rehabilitation Review, nr l 1975. Rehabilitatłon International. New York. Comjpensation Act. Melbourne lOTl. Chronically Sick and Disabled Persons act. London 1970. Comparative Study on Legislation, organization and admini-stration of rehabilitatłon services for the Disabled United Nations. New York .1976. Compilation of the Rehabilitation Act and the Development Disabilities Legislation Act. Washington DC 1976. Basic Law for the Welfare of Physically and Mentally Handicąpped Persons. Tokio 11974. Education for all Handicapped Children Act. Washington D.C. 1975. iDecree of 10 June 197il on the recoignition of Persons as Disabled. Berlin DDR. Disabled Persons {Employment) Act. London 1044. Disabled Persons Community Welfare Disabled Persons Employment Act. Melbourne 11960. Donald L. Ream: Rehabilitation and Workmen's Compensation in the USA. Rehabilłtation. October. December. London Disabled Persons {Rehabilitation) Regułations. Dublin 1973. Dritte Gestz żur Anderung des Bundessozialhilfegesetze. Bonn 1974. Employment Promotion Act. Bonn 1969. 71 Emplóyment and Training Act. London 1973. Federal Act on Compensation for victims of Crime: Wien 1972. Fors Ake Social Policy arid how it works, Ministry of Health and Social Affairs. Stockholm 197'!'. General Special Sicness Expences Insurance Act, the Hagę 1972. Gesetz iiber Socialversicherung Behinderter. Bonn Ii97il. Gesetz żur Sicherung der Eingliederung Schwerbehinderter in arbeit, Beruf und esellschaft (Schwerbehindertengesetz). Bonn 19.74. Gesetz iiber zu Angleichung der Leistungen fur rehabilitation (Harinonisierungsgesetz). Bonn 1!974. Federal Act on Compensation for yistims of Crime. Wien 1972. Employment Promotion Project Corporation Law, Tokio 1973. - Harlem Gudmund: Studies on the relation between Impair-ment, Disability and Dependency. Oslo Ii97'6. Health Services and Public Healt Act. London 1<968. Harry S. V. Fang: The importance of social legislation in rehabilitation of the disabled. Paper preparąd, for 4th Pan Pacific Conference on rehabilitation. Singapur 1975. Industrial and Yocational rehabilitation of Handicapped persons. International Labour Office, Legislative Series, 1969. Kananoja A.: Rehabilitation in Filand. I.S.R.D. Fłnnish Ceminitee. Helsinki Ii972. Kananoja A.: Report on new developments in the field of rehabilitatłon in Finland. I.S.R.D. Finnish Committee 1975. Kananoja A.: W: Rehabilitation in Finla-nd, 11974, omawia: następujące przepisy prawne: a) Care of Disabled persons act, b) Act on Mental Retardation, c) Acts on Yocational rehabilitation of Accident Insurance and Insurance Rehabłlitation Agency with Motor Insurance and Several Insurance and Pension Institutions Emplóyment pension ActSj . d) National Pension Acts and National Sickness Insurance Act. Kelso Robert R., Legislatore speak out. Journal of rehabilitation March/April 'Ii97!5, London. Keller B., New Developments in rehabilitation in Swit-zerland. Materials prepared for national secretaries of IŚRD meeting of Europę in Namur, 1976. Ljunggren Ellika, Report on new developments in rehabilitation in Sweden. Materials prepared for national Secretaries of ISRD meeting of Europę in Namur 1975. La łoi d'orientation du 30 juin 1975 en faveur des Handicapped. Paris 1976. Law on the physically handicapped. Portugal 1971. Law on Disabled Persons Community Welfare. Wellington 1975. Legiąlatłon concerning the rehabilitation of the disabled in Portugal. International Society for the Rehabilitation of the Disabled, October, N. York 1971. La Vore Martin, Duncan Jack C.: Vocational rehabilitation - the new law and its implications for the future. Journal of rehabilitation. July/August 1976. National Rehabilitation Association Chicago 1976. Legislation Concerning the rehabilitation of the Disabled in Portugal. Rehatoilitation International. October 1971. Rome. Legislation of the rehabilitation and Employment of the Disabled. Rehabilitation July/Sept. London l'97'O. Morris A.: The Chronically Sick and Disabled person Bili {The Founders Lecture) Rehabilitation, July/Sept. 1970, Londyn. Moleski-Muller M.: Report for the meeting of the Euro-pean National Secretaries- of Rehabilitation International in Reykjavik, July - 6-&, I;9l7i6 omawia: Gesetz żur Sicherung Schwerbehinderter in Arbeit. Beruf and Gesellschaft (Schwer-berhindertengesetz) May l 1974, Bonn. . National Healt Act. Melbourne 1076. National Assistance Act. London 11948. Old and Disabled Persons Homes Act. Bonn 1875. Presidential Decree No 626 on Employees Compensation and State Insurance Fund. Washington, 1975. Regulation on Prevention of Disability and Rehabilitations of Disabled Persons. Mexico City 1976. Recent trends in legislation concerning rehabilitation servi-ces for disabled persons in selected countries. United Nations. New York 1977. Rehabilitation in the Federal Republic of Germany edited by: Deutsche Yereiningung fur die Rehabilitation Behinderter e.V. - Dr. Vg. und Bundesarbeitsgemeinschaft for Rehabilitation, 1972. Rehabilitation Amendments of Ii974 (P.L. 93-516"). Washington D.C. , Rights handbook for Ohio's physically handicapped, Ohio Easter Seal Society for Crippled Children Adults Columbus. Ohio 1975. Rehabilitation Services for the Disabled in Japan. Japanese Society for Rehabilitation of the Disabled. 'Tokio 1975. Severely Disabled Persons. Act. Bonn, 1974. v Social Security Act. London 1975. Social Security provinsion, for chronically sick and disabled people. London. Her Majesty's Stationary office, 1973. Social Security Act. London 1,9,75. Social Assistance Act. Copenhagen 1974. Sweeney C.J., New Development in rehabilitation services in Ireland over the past twelve months. Report at the National Secretaries Meeting of Rehabilitation Internation in Namur. Belgium 1976. 73 Study on Legislative and administrative aspects of rehabili-tation of the disabled in selected countries. United Nations. New York 1964. Study of the legislation concerning Special Education of handicapped chłldren and young people. United Nations educational, Scientific and Cultural Organization. Paris L969. Van Leer J. F.: New American Legislation on behalf of the Handicipped Rehabilitation. London 95., 1976. U.S. Department of Health Education and Welfare, May 1975. Summary of Selected Legislation relating to the handicapped, 1974. orker Protection and the Working Environment act of July 1977, Oslo. PODSUMOWANIE We współczesnych przepisach prawnych normujących zagadnienia rehabilitacji zarysowują się następujące kierunki jej rozwoju. 1. Rehabilitacja staje się w coraz większym stopniu integralnym elementem świadomości indywidualnej i społecznej. Odnosi się to nie tylko do osób niepełnosprawnych, ale i do ich współobywateli zdrowych. Świadomość, że skutki choroby czy wypadku są, w części lulb w całości odwracalne i to w ich różnych płaszczyznach, stanowi wielką zdobycz współczesnych nam czasów i myśli socjalnej. 2. W wielu współczesnych przepisach prawnych rehabilitacja jest traktowana jako zespół usług, do której inwalidzi i inne osoby niepełnosprawne mają prawo. Jest częścią służb zabezpieczających im zaspokajanie podstawowych potrzeb w zakresie leczenia, nauki, pracy i odpoczynku. Z roku na rok, podobnie jak w krajach socjalistycznych, staje się integralną częścią polityki socjalnej, oświatowej i gospodarczej państwa. O ile do niedawna rehabilitacja rozwijała się obok tych dziedzin, to dziś wchodzi w ich zakres działania, wzbogaca je i .powoduje, że są one dostępne dla wszystkich obywateli - i niepełnosprawnych. 3. Poprzez rehabilitację ułatwia się inwalidom i innym osobom poszkodowanym powrót do maksymalnej indywidualnej i społecznej sprawności: dziecku upośledzonemu do pozostania w rodzinie i uczęszczania do zwykłej szkoły (ogólnej i zawodowej), osobie dorosłej do pracy w zwykłych warunkach i brania udziału w różnych formach życia społecznego, a osobom w starszym wieku życie w ich dotychczasowym środowisku i aktywności zgodnie z ich zainteresowaniami. Duże to osiągnięcie, mając na uwadze, że idea segregacji ludzi upośledzonych od reszty społeczeństwa tak silnie zakorzeniona została w przeszłości w normach życia i zwyczajach osób pełnosprawnych. Specjalne instytucje i placówki planuje się tylko dla naj-ciężej poszkodowanych, którzy nie mają warunków do życia wraz ze zdrowymi. 4. Odchodzenie w rozwijaniu programów rehabilitacji od zasady selektywności (obejmowanie opieką niektórych grup) do uniwersalności. Wyraża się ona w tym, że usługi rehabilitacyjne czyni się dostępnymi dla wszystkich osób niepełnosprawnych - również dla osób przewlekle chorych i najciężej poszkodowanych. Stwarza się przez to równe szansę wszystkim osobom potrzebującym rehabilitacji. Państwa socjalistyczne i inne, w których zakres ubezpieczeń społecznych, możliwości leczenia na koszt skarbu państwa i podjęcia pracy nie jest problemem, mają warunki do upowszechnienia rehabilitacji. 5. Przez rozwijanie -odpowiednich programów rehabilitacyjnych i innych usług socjalnych dla inwalidów i innych osób 75 poszkodowanych na zdrowiu - umożliwia się im maksymalne funkcjonowanie w zwykłych warunkach życia na równi ze zdrowymi. Do przepisów prawnych weszło więc pojęcie "normalizacji" życia inwalidów i innych osób niepełnosprawnych. Stoi ono w sprzeczności z dotychczasową praktyką zbytniej selektywności rozwijanych na ich rzecz służb i stwarzaniu im zbyt specyficznych warunków w życiu codziennym i pracy zawodowej. 6. UMeruttkowywaiiie usług rehabilitacyjnych na jednostkę. Praktyki, iktóre w przeszłości nastawione były na działania raczej określonych instytucji, zastępuje się działaniami koncentrującymi się na zaspokajaniu zróżnicowanych potrzeb tych jednostek. Efektywność jednostek przeciwstawia się obecnie efektywności instytucjonalnej. Dobór metod, środków i organizacja rehabilitacji zależy od potrzeb inwalidów i innych osób niepełnosprawnych, a riie od charakteru istniejących już placówek i form organizacyjnych. Podobny punkt widzenia przyjmuje się w kształceniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy. 7. W początkowym okresie rozwoju rehabilitacji przyczyna, która powodowała upośledzenie, w znacznym stopniu determinowała możliwość korzystania z usług rehabilitacji - pierwszeństwo mieli więc inwalidzi wojenni, wojskowi, pracy oraz dzieci i młodzież (np. ofiary polio). Obecnie ustawodawstwo umożliwia korzystanie z usług rehabilitacyjnych wszystkim osobom bez względu na przyczyny ich upośledzenia. 8. Obecnie ustawodawstwo pomija warunek, że po rehabilitacji jednostka poszkodowana winna podjąć pracę zawodową (to engage in a gainful employment). Wychodzi się z założenia, że celem rehabilitacji jest przygotowanie inwalidy do aktywności nie tylko zawodowej. Może to być praca w domu, wokół własnych zainteresowań itp. 9. W większości państw przepisy prawne w rehabilitacji orzekają o jej celach, zadaniach i potrzebnych środkach, stwarzając w ten sposób podstawy do zaspokojenia wszystkich ważnych i społecznie aprobowanych potrzeb inwalidów i innych osób trwale poszkodowanych na zdrowiu. Wysiłki rehabilitacyjne skierowane są obecnie przede wszystkim na rozwój fizycznych, kulturowych, pedagogicznych, socjalnych, psychologicznych i zawodowych możliwości inwalidów; chodzi o to, aby mogli maksymalnie dobrze funkcjonować w życiu codziennym, w pracy zawodowej i w czasie wolnym. Podkreśla się rów.nież potrzebę przystosowania programów rehabilitacji do wymagań kulturowych i społecznych danego kraju. "> 10. O ile w pierwszych latach po wojnie przepisy prawne normowały funkcjonowanie oddzielnych służb rehabilitacyjnych, to dziś przepisy te wiążą je z innymi służbami socjalnymi, zwłaszcza tymi, które regulują świadczenia krótko- i długoterminowe (ubezpieczenia społeczne oraz pomoc społecz- 76 na) oraz z systemem oświaty (zarówno kształceniem ogólnym, Jak i zawodowym). 1:1. Współzależność usług rehabilitacyjnych z innymi usługami socjalnymi i systemem oświaty w coraz większym stopniu wyraża się w tym, że inne świadczenia, np. socjalne, stymulują rozwój rehabilitacji i skłaniają inwalidów do 'korzy^ stania z jej dobrodziejstw. 12. Administrowanie 'rehabilitacją 'leży w gestii tych resortów i instytucji, które stwarzają naturalne zaplecze dla jej rozwoju; a więc rehabilitacja lecznicza pozostaje w resortach zdrowia lub spraw socjalnych, rehabilitacja zawodowa w resortach pracy lub spraw socjalnych, różne inne świad^ czenia socjalne towarzyszące rehabilitacji w resortach spraw socjalnych a kształcenie specjalne i zawodowe młodzieży w resorcie oświaty. Ten podział 'kompetencji wyraźnie występuje w przepisach prawnych wszystkich państw (z wyjątkiem Polski). Zarządzenie Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 listopada 1076 r. w sprawie warunków odbywania rehabilitacji zawodowej uprawniających do zasiłku wyrównawczego wykazuje, że i u nas istnieją obecnie podobne tendencje rozwojowe (a raczej powrót do dobrej tradycji). 13. W sposób bardzo wyraźny zarysowuje się tendencja, aby administrowanie całością rehabilitacji w terenie skupić w komórkach -spraw socjalnych lub pomocy (społecznej. Na tym szczeblu udziela się inwalidzie kompleksowej porady co do kierunku jego rehabilitacji i innych świadczeń, które później realizowane są przez odpowiednie placówki. ,14. Przepisy prawne o randze, najwyższej (zawarte w Konstytucji względnie wydawane przez ciała ustawodawcze lub zarządzenia Rady Ministrów) regulują podstawowe problemy wszystkich kategorii inwalidów (leczenie, kształcenie zawodowe, zatrudnienie i opieka społeczna). Przepisy prawne niższego rzędu "w coraz większym stopniu skupiają się na uregulowaniu potrzeb związanych z różnymi kategoriami osób upośledzonych. 15. W żadnym państwie nie ma wszechstronnego i w stałych odstępach czasu przeprowadzanego rejestru osób trwale poszkodowanych na zdrowiu (we wszystkich przedziałach wieku), charakterystyk usług świadczących na. ich rzecz i pełnej dokumentacji efektywności rehabilitacji. Przepisy prawne w tym zakresie obligują najczęściej rejestrowanie wypadków wśród "żołnierzy, służb specjalnych, wypadków w pracy i powstawanie inwalidztwa na skutek chorób zawodowych oraz niektórych kategorii upośledzonych dzieci i młodzieży. W rejestracji świadczeń bierze się pod uwagę te, które pociągają za sobą koszty finansowe. Coraz częściej jednak prowadzi się obecnie doraźne sondaże statystyczne co do liczby osób trwale odchylonych od normy, świadczonych usług i ich efektywności. U nas podobny sondaż przeprowadzono dla ce- 77 łów komitetu Rehabilitacji i Readaptacji Człowieka PAN w 1976 r. >16. Ze wszystkie^, podstawowych członów rehabilitacji (rehabilitacja lecznicza, zawodowa i społeczna), przepisy prawne najczęściej obejmowały i najdokładniej precyzowały zaopatrzenie ortopedyczne, kształcenie zawodowe i zatrudnienie, a ostatnio mówią o konieczności eliminoania barier architektonicznych w budownictwie. 17. W rozwoju służb rehabilitacyjnych zarysowują się następujące kierunki: - integrowanie rehabilitacji leczniczej w określone dyscypliny medyczne i prowadzenie jej "iprzy łóżku chorego"; - w rehabilitacji zawodowej dużą uwagę poświęca się ciężko poszkodowanym i dla nich rozwija się zakłady pracy chronionej i zatrudnienie w domu; rehabilitacja wkracza rów-niew do domów pomocy społecznej; - w rehabilitacji społecznej przedmiotem szczególnej troski jest eliminowanie barier architektonicznych, zwłaszcza w budynkach i mieszkaniach inwalidów oraz miejscu ich pracy. 18. W przepisach prawnych pojawiło się pojęcie "rodzina inwalidzka" (kiedy jeden z jej członków jest inwalidą). Dąży się więc poprzez odpowiednie świadczenia socjalne do udzielania jej pomocy materialnej, w wychowywaniu dzieci, organizacji życia domowego itp. 19. W każdym niemal (państwie, przy resortach odpowiedzialnych za rozwój i administrowanie usługami rehabilitacyjnymi i badaniami naukowymi, funkcjonują ciała doradcze i koordynacyjne. Często działają one na różnych poziomach, administracji, z reguły są usytuowane na szczeblu centralnym. Zadaniem ciał doradczych jest ocena sytuacji na określonym odcinku, udzielanie 'konsultacji co do kierunków działania i pomoc doraźna w rozwiązywaniu ważniejszych problemów. Zadaniem organów koordynujących jest zapobieganie nakładania się usług rehabilitacyjnych dla różnych kategorii inwalidów oraz właściwe współdziałanie służb rehabilitacyjnych z. innymi służbami socjalnymi. 20. Wzrasta rola terenowych organów administracji, zwłaszcza gmin (community), w rozwoju i koordynacji służb rehabilitacyjnych - szczególnie tych, które przesądzają o społecznej rehabilitacji. 21. W krajach, w których ważną rolę w rozwoju rehabilitacji odgrywają organizacje społeczne, ich działalność koordynuje się zarówno z działalnością administracji, jak i placówek naukowych. 22. Przepisy prawne w zakresie rehabilitacji są współcześnie jednymi z wielu przepisów prawnych, które chronią jednostki i grupy społeczne, które dotąd posiadały niższy status socjalny. 23. Najbardziej ogólną cechą zjawisk, które oddają współczesne przepisy prawne, jest, iż zmierzają one po przejściu rehabilitacji "unormalnić" życie prywatne, społeczne i zawodowe inwalidów i osób poszkodowanych. SUMMARY The following directions of development can be 8. The concapt of the "invalid family", in which one member of it łs an invalid, has appeared in legał regulations. The intention here is to grant such families materiał assistan-ce through social toenefits, to help them bring up their children, to organize home life and etc. 119. In almost every country advisory and coordination bodies exist within the ministeries responsible for the developmeńt and administration of rehabilitation services and research. These can be fo.und at various levels of administration though they arę most usually found at national level. The job of the advisory bodies is to keep an eye on the situation in a spe-cłfic area, to give advice as regards lines of activity and-also on-the-sipot assistance łn resolving morę important problems. The job of the coordination 'bodies is to avoid the overlapping of rehabilitation services for various groups of invalids and to ensure that the rehabilitation services operate properly in conjunction with other social services. 20. A rise in the part played by the local administration. particularly in the agricultural community can be observed as concerns the development of rehabłlitation -services, particularly those which arę decłsive for social rehabilitation. 21. In countries where social organizations play an i>m-portant ipart in the develapment of rehabilitation, their work is coordłnated with the efforts of the administration and ^ research bodies. 2.2. Legislation concerning rehabłłitation is among those many areas of the law which protect those individual and social groups which have possessed a lower social standing to the moment. 23. The most igeneral feature of the state of affairs reflected in contemporary legislation is that it tends towards the "nor-malization" of a person's private, social and professional life, after hę has cornpleted his course of rehabilitation. PE3fOME CospeMeHHbie npaBOBHe Hopiaw, oTHOcflin:ieca K npofijieMaM pea-ÓH.iHtaHHH, paasHBaiOTCH B c.ieflyHDmnx HanpaB.neHHsx: 1. PeaóiMHTauHH BO sce 6o.ibiiiefi Mepe CTaHOBHrca HeorbeMJieMbiM sjieMeHTOM jiOTHoro H oSuiecTBeHHoro cosnanHa. 3ro KacaeTCH Hę TO^bKO JIHU C orpaHIfjeHHblMH TICHSHieCKHMH H (flHSHMeCKHMH B03- MOWHOCTHMH, HO H K nx s^opOBbiM corpamaaHaM. CosnaHHe Toro, ITO nocJieflCTBHa inepeHeceHHbix saóojieBaHHfl H TpasM xotb B Ka-Kofl-To Mepe oÓpaTHMU, npmeM B pa3Hwx HX acneKiax, HB/raercs 60J!bIIIHM 3aBOeB3HHeM COBpeMCHHOft 3nOXH II COUHa.lbHOfl MblCJIII. 2. Bo MHoriix coBpeMeHbix 'npaBOBbix na^oweHHHx peaCiwHiauHa paccMaTpHBaerca KBK KOMJIJJCKC ycJtyr, Ha KOTOpwe HMeior opaso HHBa^nabi H apyrne ,rau.a c ae^eKiainH 3fl.opoBbH, KBK 'Hacifa cjiywó o6ecneiHBaioiuHx yAOBJieiBopeHHe OCHOBHHX norpeĆHocreft STHX JIK>-aefl B oójiacTH ^eienna, yqe6u, rpyaa H oi4Hxa. C KaAtflbiM roaoM, �aK H B apyrHX couHaji'HCTHtiecKHx crpaHax, ona craHOBHTcn B flojib-uic MacTbro couHajibHoft, npocBeTHTe^bHoft � aKOHOMHiecKofl .nojin-THKH rocyaapCTaa. ECJIH AO He;WBHbix nop peaóH.THrauHS passu-BHC 3inx ofi^actefl, TO ceniąc ona Bxo.aHT B c4>&py HX aea-H, oóoramaeT -HX H oTKpwBaei K H HM flocryn BCBM rpaJK-B TOM ^HCJIC H JHO.HHM c orpa�HqenEibiMH BOSMOKHOCTSIMH B peayjibtaTe nepeHeceHHbix saóojieflaHHfl H TpaBM. 3. Peafin^HTauHa noMoraer HHBa.iHflaM H apyrHM .annaM c HC-noJiHoiieHHWM 3flOp<0'BbeM BoccTaHOBHTb MaKCHMajibHyio ftmHyio 11 oÓmecTBeHHyio aKTHBMOcrb: peSenny c orpaHHMeHiiwMH UCHSO^HSH- M6CKHMH iB03MO>KHOCTMII WHTb flOMa C pOflHre^aMH H IIOCGUtaib oCHKHOBenHyio, o6meo5pa30BaTeJibHy(o HJIH npodpeccnoHajibiiyic, UIKO-ay, BSipocjioMy lenoseKy - paSorarb B o6biiHbix ycjioBaax � npn-�HMaib ynacTue B pasHbcs (f�PMax oCmecrBeuHoń >KH3nn, jiionM npemioHHoro Bospacra KHTb B upejKneń cpe^e, Becra 'npHBbiiubifi o^paa WHSHefleaTeJibHOCTH, OTBeHaK>m.HH JIHIHUM HaiwoiiiioctHM. STO Oojibiiioe aoctHwenHe, ec^H yiecib iro naea orjejieHiia jiio&eii, crpa-4aroiuHx fleipeKTaMH aaopoBba, OT ocra.ibHoro o6mecrBa �poiHo B npoiiiJTOM B cosHaHHH H npHBbitKax jiiojieft c newmo- ne yipew^eHHa npe^nojiaerca a/ia caMbix Taejiux c-iyiaea, Koraa Moryr *HTb BMecre co SAOPOBHMH. 4. OTXO� iB pasBHTHH nporpaMM no ipeaóiMHTauHH OT cejieKTHBHOcTH (oxB3T oneKofi H6KOTopbix rpynn) K yffHBepca.iasMy. STO HaxoflHT Bbipa>KeHHe B npeaocTaBJieHHH aocTyna K peaGmiHTa-UHOHHUM MeponpHaTHflM BCBM BHUSM c orpaHineHHbiMH B pesyjibta-re sa&o^eBaHHft HJIH rpaBM ncHXHHecKHMH H y�K-UHOHHpOBSHHa B o6bI1HbIX yCJIOBHHX HCH3HH HSpaBHC CO 3flOpOBUMH. B npaBOBbie no.ioHeHHa BOIIIJIO nonaTHe �HopMa;iH3aUHa JKHSHH HH- Ba.THAOB H J1HU C OrpaHOTeHHHMH nCHSmeCKHMH H H3HieCKHMH B03MOMHOCTHMH H3-33 TiepeHeCeHHbIX 3a6OJieB3HHft H Tp3BM. OllO B inpoTHBOpeHHH c cymecTBOBaBiueft upaKTHKOft pa3BHBaeMbix fljifl HHX cny{6 H ycflOBHft noBceflHeBHofl JKHSHH.H TpyaoBoft 6. OpneHTauHH ycnyr no peaÓH^HTaunH na OT�e^bHoro FIpaKTHKa, KOTOpaa B npoiu^oM 6bi;ia Haue^ena na cKopee OinpefleJieHHbi yipełKAeHHft, aaMenserca aeftcTBHHMH, cocpe-na yftOB^eTBOpeHHH pa3HOo6pa3Hbix 3anpocoB ^HIIHOCTH npoTHBonociaBJiaioTCH cefi>iac e4)d;eKTHBHOCTH. IIoaCopKa iMCtoflOB, cpeacTB H opraiiH-peaCH^HTauHH aaBHCHT OT norpefiHOCTeA HHBa^HflOB H /tpy-rnx ^HU, c HenoJiHoueHHbiM aflopoBbCM, a Hę OT xapaKT6pa cyme-CTByiomHx yipewfleHHft H opraHHaaiiHOHHbix TOHKa apeHHH npHWHMaeTca B ofijiacra o6yveHHa aeTefi H C OTIOIOHeHHaMH OT HOpMH.1 7. Ha HaiajibnoM 3Tane pasBHraa peaÓHJiHTauHH npiHHHOft, KO-Topaa BU3Baaa orpaKKienne łicHxmecKHX H.TO K-HHX npH3HaHbix oóiuecTBOM noTpefiHOCTeft HHBa.inaoB H �pyrax JIKU. c cepbesnHMH se^eKTaMH 3AopoBba. PeaÓH^HTaĘHOHHue ineponpHHTHH HanpasaeHbi ceftiac npeHtae BC&-� ro Ha pasBHTHe i$H3HiecKHX, KyjibTypHHX, neAarorwiecKHs, couHa.ib- HHX, nCHXOflOrHieCKHX � HpOdpeCCHOHajIbHbIX BOSMOKHOCTefl HKBaJIH-AOB. Pe^b HflCT O TOM, TTOÓH OHH MOFJIH MaKCHMa.lbHO XOp01UO $y�KUHOH!IpOBaTb B nOBCeAH6BHOH H3�H, npO^eCCHOHSJlbHOH A6H-TeflbHOCTH H B CBOiCoAHOe OT paÓOTbl Bp6M3. nOAHepKHBaeT Heo6xoftHMOCTb corjiacoBanna mporpaMM .peafinJiHTauHH c HHMH H OÓUieCTBeHHblMH Tpe60B3HHaMH flaHHOH CTpaHbl. 10. EC.IH B nepBbie roabi uocyie BOHHW npaBOBue HópMw pery.m- TO ceniąc STH npeAnncaHHa CBasanu c apyrHMH couHa^bHMMH <5aMH, ocoSeaiio TCMH, KOTOpue peryjiHpyroT KpaTKOCpoiHbie H HOCOÓHH (conHa;ibHoe o6ecne>ieHiie H 84 a TaKwe c CHcreMofl TrpoeBemenHfl (xan c 0 ftpyrne (popMM o6jecKKMH fl�j>eKraMH (BO Bćex B03pacTHbix rpynnax), xapaKTfipHC HM OfrUiyjKHBaHHH H CTO.THOft flOKyMCHTailHH B słofi o&iacrH HaKasyior lamę acero perKcrpHpOBaib HecwacTHbie cny^an cpean co^aar, cneiiHa^bHŁis oiyac&, rpy^OBwe TpaBMH H BO3HHKHOB6HHe MRBajiHjtHocTH B pe-aiepeKeceHHbix npcKpeccHOHa.ibHbw aa^o.ieBauKiTi, a raKKe -KaTeropHH aeieft � McwioaeHtH c HenoaHoneHHbiM a^opo- BbCM. � - � Flpa peraeTpątttłH BpHHHMansTeH BO BUMManne te Ke B soMax H�Ba.iHflOB H ttpe-CTape.ibix, - B couaa^bHoft pea&HJiHTamm oco6oe BHHMaHHe yaMsteicfl co-OTBercTBytoiueft ^JiaHHpOBKe *HJIMX saaHHfl, usaprHp K pa6cRiix MCCT HHBajlH^OB, C ytCTOM HX HOTpeSHOCTeft. ' 18. B npaBDBHX nopMax nosBHjiocb nonaTne �HHBafl�flCKaa ce- Mfl* (CCHba, OflHH H3 1J1CHOB KOTOpOH HB^HCTCa HHB3iIHaOM). Co- saaerca cHcreMa couHaJibHoro o6ecneqeHKB raKHX ceMeft c uejibw OKaaaHHH MarepHa^ŁHoft noMomn, 'noM&utH B BocnHtaHHH aerefl, opra�H3anH8 aowaiiiHeft WHSHH H t.a. 19. HowH B xa)KflOM rocyaapciBe npn sefiOMCTBax, oTBeiaKiiui!x 38 p33BHTH� pea6H.lHTaUHOHHOTO OÓC.iySCHBEHHH H Hay^Hbie .HCCJ1B- B 3ioft ofijiacTH, cymecTByroT KOHcyjibtauHOKHbie H xoop-opranw. Macro OHH aeflcTsyioT Ha pa3^HyRHX