Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 1
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Etapy rozwoju wg koncepcji
Etapy rozwoju wg koncepcji
Tożsamość
Tożsamość
Erika H. Eriksona
Erika H. Eriksona
indywidualna a
indywidualna a
Trzy wątki w rozwoju ego wg
Trzy wątki w rozwoju ego wg
tożsamość w rolach
tożsamość w rolach
Richarda D. Logana (wątek
Richarda D. Logana (wątek
społecznych i
instrumentalny,
społecznych i instrumentalny,
egzystencjalny
egzystencjalny
tożsamość kulturowa
tożsamość kulturowa
i osiowy)
i osiowy)
Dzieciństwo i
Dzieciństwo i
Formowanie się tożsamości
Formowanie się tożsamości
dorastanie: korzenie
dorastanie: korzenie
wg koncepcji Jamesa E.
wg koncepcji Jamesa E.
Marcii
Marcii
i podstawy
i podstawy
(cztery statusy tożsamości)
(cztery statusy tożsamości)
tożsamości
tożsamości
Formowanie się tożsamości
Formowanie się tożsamości
Dorosłość: zmiany i
Dorosłość: zmiany i
wg koncepcji Koena Luyckxsa
wg koncepcji Koena Luyckxsa
i jego zespołu (dwa cykle
i jego zespołu (dwa cykle
rozwój tożsamości
rozwój tożsamości
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM,
formowania się tożsamości)
formowania się tożsamości)2
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Życie każdego człowieka zanurzone jest
w każdym jego momencie w dwóch kontekstach
Kontekst czasowy: Kontekst społeczno-kulturowy:
wielopoziomowa, złożona sieć różnego
- specyficzne połączenie:
typu związków społecznych
śladów przeszłości,
od bezpośrednich interakcji
bezpośrednio pamiętanych
w diadach, triadach i poliadach
oraz przekazywanych
w rodzinie,
z pokolenia na pokolenie
poprzez grupy rówieśnicze, koleżeńskie,
szans i okazji, jakie daje
sąsiedzkie i zespoły pracowników,
teraz
niejszość
instytucje i organizacje
wyzwań przyszłości
po wspólnoty, społeczności lokalne,
społeczeństwa, państwa, cywilizacje
Tworzy on horyzontalny
Tworzy on wertykalny
wymiar naszego rozwoju.
wymiar naszego rozwoju.
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 3
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
K o n t e k s t s p o ł e c z n o  k u l t u r o w y
Wymiar wertykalny rozwoju
Historia rodziny, Aktualna Przyszłość rodziny,
lokalnej społeczności, rzeczywistość lokalnej społeczności,
społeczeństwa społeczna społeczeństwa
kiedyś teraz potem
Historia Moja Moja
mojego życia aktualność przyszłość
Ja kiedyś Ja teraz Ja potem
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 4
Wymiar horyzontalny rozwoju
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Margaret Mead (1970 / wyd. pol.1978):
jakość kontekstu społeczno-kulturowego
wyznacza charakter procesów socjalizacji
Kultura post-figuratywna: starsze pokolenie socjalizuje
pokolenie młodsze i podtrzymuje status quo, nastawienie na przeszłość
tworzy kontekst stagnacji
Kultura ko-figuratywna: pokolenia starsze i młodsze nawzajem
siebie socjalizują, koncentracja na teraz
niejszości sprzyja stabilizacji
społecznej, bo to, co nowe i czego nośnikiem są pokolenia młodsze
kontrolowane jest przez pokolenia starsze i stopniowo włączane w
codzienność (nie zaburza funkcjonowania codziennego, wzbogaca je)
Kultura pre-figuratywna: odwrócenie relacji czyli socjalizowanie
pokolenia starszego przez pokolenia najmłodsze tworzy warunki dla
transformacji czyli dla radykalnej, gwałtownej, często przybierającej
postać kryzysu zmiany ładu społecznego, co zaburza codzienne
funkcjonowanie pokoleń starszych
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 5
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Erik H. Erikson (1950) posługuje się określeniem
 czasoprzestrzeni i sądzi, iż koniecznym warunkiem
zrozumienia tego, co aktualnie się z nami dzieje i jak
funkcjonujemy jest poznanie:
historii życia naszej rodziny,
historii migracji naszej rodziny,
historii znaczących zmian np. religijnych (nawróceń i odstępstw)
oraz ich powiązania ze społecznym ulokowaniem rodziny (zmiana
bądz
nie klasy społecznej),
historii ewentualnych prób (udanych bądz
nieudanych)
zasymilowania się z danym społeczeństwem (odpowiednią klasą).
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 6
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Psychologia posługuje się terminem
 tożsamości i  poczucie tożsamości .
Poczucie tożsamości
Poczucie tożsamości
Tożsamość
Tożsamość
efekt sposobu spostrzegania
odnosi się do przypisania siebie przez jednostkę i
udzielania odpowiedzi na
jednostce przez jej otoczenie
pytania typu:
społeczne pewnych cech,
kim jestem?
pozwalających na jej
jaki jestem?
identyfikację i wyraża się w
Poczucie tożsamości to efekt
takich pytaniach, jak:
gromadzenia informacji
kim to osoba jest dla innych? na swój temat, oceniania ich
i związanego z tym sposobu
kim im się jawi?
przeżywania siebie oraz
kogo chcą w niej ujrzeć?  od okresu dorastania 
autorefleksji.
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 7
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Tożsamość osobista - tożsamość
społeczna  tożsamość kulturowa
Poczucie tożsamości osobistej: wiąże się z procesem
indywiduacji, wzmacniania swojej odrębności, uniezależniania się
od innych, budowania poczucia sprawstwa, nabywania coraz
bardziej złożonych narzędzi zaspokajania swoich potrzeb
Poczucie tożsamości społecznej: wyrasta z więzi, kontaktów
społecznych i interakcji, w jakie od początku swego życia wchodzi
człowiek z osobami ze swego bliższego i dalszego otoczenia i
 służy poszukiwaniu bądz
aktywnemu budowaniu swojej niszy
społecznej pośród innych ludzi
Poczucie tożsamości kulturowej: jest to najważniejszy rodzaj
tożsamości zbiorowej czyli  historycznie uwarunkowany,
kulturowy sposób zachowania przez daną zbiorowość
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 8
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Carol E. Franz i Kathleen M. White (1985)
Carol E. Franz i Kathleen M. White
analizując korzenie tożsamości człowieka w okresie dzieciństwa
mówią o przeplataniu się dwóch wątków w historii życia każdej
osoby. Są to:
wątek indywiduacji = wątek samodzielności
wątek indywiduacji
wątek przywiązania = wątek związków z innymi ludz
mi
wątek przywiązania
W każdym z kolejnych okresów życia dominuje inny wątek, co
powoduje, iż nasze doświadczenia albo wzmacniają tożsamość
indywidualną albo tożsamość społeczną.
Zatem albo gromadzimy wiedzę i umiejętności pozwalające nam
działać samodzielnie i coraz skuteczniej w zadaniach, których
celem jest dokonanie jakiejś zmiany w rzeczywistości fizycznej,
albo zgromadzona wiedza i umiejętności służą zmianom w
obszarze naszego społecznego funkcjonowania.
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 9
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Okres niemowlęctwa czyli pierwszy rok życia to dominacja wątka
przywiązania i korzenie tożsamości społecznej (tożsamości My)
Drugi i trzeci rok życia to budowanie podstaw własnej autonomii,
odkrywanie swojej odrębności fizycznej i psychicznej od innych
ludzi, szybki wzrost samodzielności i zaradności w działaniach
szczególnie związanych z samoobsługą  czyli dominacja wątka
indywiduacji i tworzenie się podstaw tożsamości indywidualnej
(tożsamości Ja).
W kolejnych okresach życia dominuje jeden lub drugi wątek
wzbogacając kompetencje potrzebne do samodzielnego radzenia
sobie z wyzwaniami życia (wątek indywiduacji) bądz
niezbędne
do budowania coraz bardziej złożonych związków z innymi
ludz
mi (wątek przywiązania).
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 10
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Dopiero po okresie dorastania widać, jak ważne dla
jakości funkcjonowania człowieka jest
zharmonizowanie obu wątków.
zharmonizowanie obu wątków
 Nadmiar indywiduacji niezrównoważony różnorodnymi, co do ich
 Nadmiar indywiduacji
treści (np.: rodzinne  zawodowe  koleżeńskie; w diadach  w
grupach o różnej liczebności; prywatne  oficjalne; krótko 
długotrwałe; zadaniowe - zabawowe) i bogatymi kontaktami
społecznymi oraz poczuciem afiliacji grozi ALIENACJ
.
 Nadmiar przywiązania, niezrównoważony podejmowaniem różnych
 Nadmiar przywiązania
rodzajów działań bez zewnętrznej ingerencji, inspiracji i pomocy
czyli spontanicznie i samodzielnie grozi UTRAT
AUTONOMII
lub znacznym ograniczeniem zdolności do decydowania o sobie i
uzależnieniem się od innych ludzi także w okresie dorosłości.
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 11
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Etapy rozwoju ego wg Erika H. Eriksona
(opracowano na podstawie: Erikson, 1997)
Integralność
model 8-fazowy
Genera-
z centralną fazą
tywność
tożsamości
Intymność
Tożsamość
Produk-
tywność
Inicjatywa
Autonomia
Bazowa
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 12
ufność
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Dwa cykle i trzy wątki w rozwoju ego wg Richarda D.
Logana (opracowano na podstawie: Logan, 1986)
model
Integralność
powtarzalności
Generatywność
z trzema wątkami
Intymność
Tożsamość
Produktywność
Inicjatywa
Autonomia
Bazowa ufn.
Cykl I
Cykl II
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 13
wątek wątek wątek
Wykład kursowy: 2010/2011
osiowy egzystencjalny instrumentalny
Psychologia rozwoju
Etapy kształtowania się tożsamości 
koncepcja Jamesa Marcii (doktorat - 1964)
James Marcia (1980), autor koncepcji tzw. statusów tożsamości wyłania dwa
James Marcia statusów tożsamości
etapy kształtowania się tożsamości.
Pierwszy z nich określa mianem eksploracji, drugi 
podejmowania zobowiązania.
Etap pierwszy obejmuje przede wszystkim wczesną fazę okresu
dorastania czyli lata 10/12  15/16, a drugi fazę póz
niejszą czyli lata
16/17  18/20.
[1] Eksploracja  w j. łac.: exploratio oznacza wywiadywanie się, śledzenie,
badanie, próbowanie, doświadczenie (Słownik łacińsko-polski , 1998, s. 442).
[2] Ang. termin to comittment, który oznacza (1) zobowiązanie (synonim ang.
obligation) i (2) oddanie się czemuś, zaangażowanie w coś (synonim ang.
dedication). Oba te znaczenia obecne są w koncepcji Jamesa Marcii  można to
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 14
najtrafniej oddać jako  pełne zaangażowania zobowiązanie się do czegoś .
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Eksploracja to badanie najbliższego i dalszego otoczenia,
Eksploracja
rozpoznawanie jego właściwości, eksperymentowanie, także
sprawdzanie jego  wytrzymałości , testowanie granic,
odkrywanie granic nieprzekraczalnych, granic ustanowionych
na mocy umowy i granic pozornych.
(1) okres dzieciństwa to czas eksploracji otoczenia  przedmiotów
i ludzi oraz siebie (= moje ciało)
(2) eksploracja w okresie dorastania:
dotyczy ludzi, ale nie wszystkich w takim samym stopniu,
mniej dotyczy przedmiotów fizycznych
przedmiotem eksploracji, a także eksperymentowania staje się
młody człowiek  sam dla siebie
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 15
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Kombinacja tych dwóch kryteriów:
(1) przejście - lub nie - eksploracji + i -
(2) podjęcie - lub nie - zobowiązania + i -
doprowadziło Jamesa Marcię (1966)
do wyróżnienia czterech tzw.
statusów to samo ci
statusów to samo ci
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 16
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Etap 1 Etap 2 Efekt
podejmowanie
tożsamość
eksploracja
zobowiązania
osiągnięta
Brak lub chaotyczna Brak ofert i okazji
tożsamość
eksploracja do podejmowania
rozproszona
w ubogim środowisku zobowiązań
Ograniczony i ściśle
podejmowanie
tożsamość
kontrolowany zakres, treść
zobowiązania
i formy eksploracji
nadana
Brak ofert i okazji
tożsamość
do podejmowania
eksploracja
moratoryjna
zobowiązań
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 17
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Modele zmian progresywnych i regresywnych w procesie rozwoju tożsamości
y
ródło: Waterman, A. S. (1982). Identity development from adolescence to adulthood: an extension of theory and a review of
research. Developmental Psychology, 3.
TO TO
TO
TM
TM
TM TM
TM
TN TN
TN
TD
TD TD
TD TD
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 18
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Status tożsamości a funkcjonowanie
w okresie dorosłości
M. E. Mallory (1989) poprosił samego autora
M. E. Mallory
koncepcji Jamesa Marcię i innych badaczy o
dokonanie opisów osób, które w sposób idealny
(prototypowy) odzwierciedlałyby każdy ze
statusów tożsamości.
Na podstawie największej liczby wskazań
sporządził odpowiednie charakterystyki.
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 19
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Tożsamość osiągnięta: wysoki poziom generatywności, rozumianej jako
 aktywne integrowanie motywów osobistych i pozaosobistych w dążeniu do
celów prospołecznych , efektywna regulacja emocji, tendencja do częstszego
doświadczania emocji pozytywnych, pozytywne nastawienie do siebie, wysoki
poziom samokontroli i kompetencji społecznych, najwyższe poczucie
zadowolenia ze stabilizacji zawodowej
Tożsamość nadana: najlepiej przystosowane społecznie, wysoki stopień
akceptacji siebie i zadowolenia z własnego stylu życia, jednocześnie okazały się
mało otwarte i silnie kontrolujące się, o małych wahaniach w sferze emocji,
stosujące strategie tłumienia afektu, potrzebujące stabilizacji, miały najbardziej
konserwatywne poglądy polityczne i były najmniej kreatywne w sferze
zawodowej
Tożsamość moratoryjna: zaliczane najczęściej do typu  poszukującego ,
doświadczającego dużych wahań emocjonalnych, licznych konfliktów
wewnętrznych i szukających dla nich rozwiązania, stosunkowo niezależnego od
norm społecznych, osoby te miały najbardziej liberalne poglądy polityczne, były
najbardziej kreatywne zawodowo, miały silną potrzebę stymulacji i twórczego
wyrażania siebie
Tożsamość rozproszona: najniższy poziom integracji badanych aspektów
osobowości oraz najniższe wartości różnych wskaz
ników zdrowia
psychicznego, m.in. tendencja do częstszego doświadczania emocji
negatywnych, niski poziom kompetencji społecznych, bardzo niski poziom
zadowolenia z własnego życia
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 20
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Badania podłużne, o których piszą R. Helson
i S. Srivastava (2001), rozpoczęte w latach
1958 i 1960 na grupie kobiet w wieku 21
21
(gdy kończyły naukę w college u) i potem
kontynuowane, gdy badane osoby miały
27, 43, 52 i 60 lat (w tej ostatniej grupie
27, 43, 52 i 60 lat
było aż 78% osób z pierwszego etapu
badań) pokazały, że biorąc pod uwagę
status tożsamości można wyodrębnić trzy
trzy
pozytywne wzorce zdrowia psychicznego 
pozytywne wzorce zdrowia psychicznego
są to typy A, B i C
A, B i C
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 21
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju
Podejmowanie
zobowiązania
A. Tożsamość nadana: B. Tożsamość osiągnięta:
zachowanie zgodne z płcią jednostka ceni swoją niezależność
zadowolenie z samego siebie dobrze zintegrowana osobowość
konwencjonalizm i rygoryzm moralny zachowanie zgodne z normami etycznymi
wartości konserwatywne osoba przyjazna, otwarta na kontakty z
wzmożona kontrola nad emocjami innymi
wypieranie konfliktów wydajna w pracy
liczne mechanizmy obronne mająca wgląd we własne zachowanie
eksploracja
brak eksploracji
D. Tożsamość rozproszona: C. Tożsamość moratoryjna:
nieprzewidywalność zachowania ceni własną niezależność
unikanie bliskich związków z innymi ludz
mi nurtują ją dylematy egzystencjalne
kruchy system obrony swego Ja niespokojna
niechęć do działania buntownicza
brak poczucia sensu życia nonkonformistyczna
wycofywanie się z sytuacji trudnych nastawiona introspekcyjnie
(szczególnie z sytuacji frustrujących) duża płynność językowa
brak podejmowania
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 22
Wykład kursowy: 2010/2011
zobowiązania
Psychologia rozwoju
Proces kształtowania się tożsamości wg modelu dwucyklicznego wg Luyckxa i wsp.
y
ródło: opracowanie na podstawie Luyckx, Goossens i Soenens (2006, s. 367-368)
II faza dorastania: adolescencja póz
na
I faza dorastania: adolescencja wczesna
Eksploracja I
Proces eksplorowania
 wszerz
próba
Eksploracja I
 wszerz
dopasowanie
Zobowiązanie I
 podejmowanie
potwierdzenie
Eksploracja II
 w głąb
dopasowanie
Zobowiązanie I
 podejmowanie
próba
Eksploracja II
 w głąb
dopasowanie
Zobowiązanie II
 identyfikowanie
potwierdzenie
się
Zobowiązanie II
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 23
Proces podejmowania zobowiązania
 identyfikowanie
Wykład kursowy: 2010/2011
się
Psychologia rozwoju
Typ struktury Status tożsa- Funkcje Wątki
tożsamości mości zachowania rozwoju
wg E. H. wg J. wg A. wg R. Logana
Eriksona Marcii Lewickiego
Równowaga
integracja 3 wątków
Osiągnięta
funkcji osobistej
harmonia celów osobistych
Wholeness
i społecznej
i społecznych
zachowania
poczucie spójności



Konflikt
dominuje wątek instrumentalny
Nadana
funkcji osobistej
realizacja zewnętrznych zadań
Totality
i społecznej
wg własnego programu
zachowania
konsolidacja doświadczenia
ucieczka od Ja
Dominacja
bardzo słaby wątek centralny
Confusion /
Rozpro-
funkcji
 miotanie się między zmieniającymi
difusion
szona
społecznej
się wymaganiami społecznymi
nad osobistą
 mała nerwica
Dominacja
dominuje wątek egzystencjalny
Morato-
funkcji osobistej
poszukiwanie swego miejsca
Morato-
ryjna
nad społeczną
eksploracja otoczenia
rium
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, lęk przed odpowiedzialnością
24
Wykład kursowy: 2010/2011
lęk przed dorosłością
Psychologia rozwoju
PodPumowPPiP: PłowP - klukkP
czasowy kontekst rozwoju
osobista historia rozwoju
społeczny kontekst funkcjonowania
sieć społeczna
tożsamość osobista
tożsamość społeczna
poczucie odrębności
poczucie ciągłości
poczucie identyczności
poczucie integralności
eksploracja i podejmowanie zobowiązania
status tożsamości
osoby znaczące i rola autorytetu
identyfikacja
Anna I. Brzezińska, Instytut Psychologii UAM, 25
Wykład kursowy: 2010/2011
Psychologia rozwoju