W. Marcinkowski, Co to jest Piękna Madonna?
Termin ten najpierw odnosił się do małej grupy rzez
b, a potem upowszechnił się tak, że zaczął być stosowany
właściwie do wszystkich przedstawień Marii z Dzieciątkiem powstałych w okresie ok. 1380-1430, mimo różnic
materiału, wymiarów, lokalizacji w kościele i funkcji.
Herbert von Einem:  Dzieło sztuki jest całością, złożoną z funkcji, tematu i uformowania tematu  oznacza to,
że wyróżniając grupę dzieł nie można poprzestać tylko na wyróżniku formalnym (w tym przypadku: pięknie,
które było ogólnym celem sztuki ok. 1400). Także temat (Maria z Dzieciątkiem, z zaakcentowaną
 humanizacją i naturalną relacją obojga, bez ceremonialności) nie jest nowy; można natomiast rozumieć go
symbolicznie. Wyróżnikiem może być funkcja tych dzieł, której znaczenie nie zawsze dostrzegano. Istotny jest
charakter przedstawienia dewocyjnego i niezależność tych dzieł od architektury (ale typowy dla rzez
by
architektonicznej jest materiał  kamień - i tylko pierwotne rzez
by w nim wykonane mogą być określane jako
Piękne Madonny, póz
niejsze drewniane dzieła, często przeznaczone do ekspozycji w retabulach ołtarzowych,
są tylko przykładami recepcji tej grupy rzez
b). Ważne jest to, że  prawdziwe Piękne Madonny nie były
przeznaczone do ekspozycji na ołtarzach i niepowiązane z liturgią, a skomponowane jako dzieła
wielo(/kilku)widokowe.
W tych przedstawieniach Maria jest aktywna (w sztuce XIV-wiecznej rola ta przypada raczej DzieciÄ…tku,
wykonującemu gesty interpretowane jako  oblubieńcze  akcentowanie związku między Chrystusem a
Marią-Kościołem), prezentuje Syna, istotna jest Jego nagość  obrazuje Wcielenie jako warunek Odkupienia.
Silna jest wymowa eucharystyczna. Maria ukazuje się jako ta, która przynosi Zbawienie. Zyskuje jakby funkcję
 ołtarza i staje się dla kultu ołtarza w pewnym sensie konkurencyjna, co mogło w póz
niejszym czasie
spowodować włączanie tych figur do retabulów (np. Mad. Toruńska), aby poprzez zamknięcie nie
doprowadzić do  przerostu kultu.
Wczesne przykłady Pięknych Madonn:
[podział na podtypy oparty gł. na artykule Marcinkowskiego; datowanie zwłaszcza na podstawie: D%1łjiny
%0Å„eského vżtvarného um%1Å‚ní, T. I, cz. 1, 1984]
z Altenmarkt (przed 1393, ok. 1380-85 ?) i Pilzna (ok. 1395)  najstarszy podtyp, w Altenmarkt szczególnie
duże Dzieciątko (akcentowanie cielesności (?)), kompozycja oparta na przeciwwadze sylwetki Marii i
DzieciÄ…tka;
podtyp Krumłowski (przed 1400)  wyróżnia się bogactwem układu fałd i ich przestrzennością (?);
podtyp Mad. `
ternberskiej (ok. 1400) z gestem lękliwego cofnięcia Dzieciątka;
W tych trzech podtypach istotne jest ostensio Christi; inaczej jest w podtypie Madonny Wrocławskiej (ok.
1390-1400) i Toruńskiej (ok. 1400) (kompozycja tej rzez
by szczególnie ściśle wiąże ją z typem a
ternberskim) 
tu relacja między Matką i Synem jest bardziej intymna, co widza stawia w roli  podglądacza .
Z TY
eboni (ok. 1400).
[J. U.]
Janusz St. Kębłowski, Dwie  antytezy w sprawie tzw. Pięknych Madonn
Właściwie nie antyteza, a krytyka dwóch tez.
I.
1 teza: Znaczenie malarstwa czeskiego dla powstania rzez
biarskich Pięknych Madonn.
W najnowszej redakcji tej tezy nacisk położony jest na znaczenie malarstwa, które miałoby się
wywodzić z nurtu  ikonowego czy  ikonopodobnego zależne genetycznie od  ikon obrazy
miałyby wzbudzić potrzebę pięknego wizerunku Marii. Wywodzące się z tego nurtu przedstawienia
Matki Chrystusa, w szczególności w formie tzw.  cudownego obrazu (Gnadenbild) miałyby
stanowić bezpośredni impuls dla powstania rzez
biarskich Pięknych Madonn.
2 teza: Z czynnych w Budzie warsztatów rzez
biarskich wywodzą się twórcy głównych typów
Pięknych Madonn, a w szczególności działający na północy autor Pięknej Madonny z Torunia, na
południu  twórca Madonny krumlowskiej, identyfikowany z anonimowym Mistrzem z
Großlobming, i inni.
Buda uznana została za jedyne środowisko artystyczne tej części Europy, w którym przed 1400
zaistniały przesłanki do wykształcenia się  stylu miękkiego .
II.
Wizerunek Marii w ujęciu bliskim ikonom pojawił się w Czechach przed połową wieku XIV
(najstarszy przykład  Madonna z Most, 1340-1350). Ten typ obrazów nie był szczególnie
rozpowszechniony. Zjawisko trwałe (póz
ne kopie i naśladownictwa, które miały zapewne charakter
kultowy, a nie artystyczny), ale odosobnione, na marginesie głównego nurtu malarstwa czeskiego.
Już twórca Madonny z VeveY
i, około 1345, dystansuje się wyraz
nie od przyjmowanego dla tego
obrazu wzoru  wizerunku Madonny z Most  przez odstÄ…pieniem od schematu ikonograficznego
całości, wprowadzenie typu nagiego Jezusa, a także poprzez miękką i plastyczną fakturę malarską
obrazu.
Madonna Kłodzka (1343) typ Jezusa dość ściśle powtarza formułę  ikonopodobną
Istotne znaczenie mają czeskie Madonny z końca XIV wieku, zaliczane do stylu pięknego.
Najstarsze znane: Madonna z katedry św. Wita (przed 1396?) oraz Madonna z Roudnic (około
1390). W nich zostały sformułowane dwa typy podstawowe Madonn  w rodzaju cudownych
obrazów : tzw. złotokoroński i roudnicki. Cechy wspólne z nurtem dzieł  ikonopodobnych :
kameralne wymiary, ujęcie Marii w popiersiu, istnienie przedstawień na ramie czy bordiurze obrazu
(to ostatnie po 1400).
Różnice: różny typ psychofizyczny Marii i Jezusa oraz nagość dziecka, rezygnacja z
charakterystycznej dla poprzednich obrazów symboliki związanej z Dziełem Odkupienia, z częstym
motywem szczygła, ograniczenie treści obrazu do relacji między Marią a Jezusem. Szczególnie
ważna jest charakterystyczna formuła stylu pięknego, idealizowanego realizmu, przejawiającego się
m.in. w opartej na szczegółowych i wnikliwych studiach budowie anatomicznej i w zdolności
eksponowania treści emocjonalnych. Formuła malarska, charakteryzująca się m.in. miękkością
modelunku, plastycznością i przestrzennością ujęcia. W rzez
biarskich figurach tzw. Pięknych
Madonn dodatkowo ukazanie Marii w całej postaci, natężenie idealizującego realizmu, subtelność
treści i gry psychologicznej, wątek treściowy Marii jako Drugiej Ewy.
Nowej formuły stylistycznej nie można przyczynowo i ewolucyjnie wyprowadzić z wcześniejszej
fali malarstwa ani w odniesieniu do przyjętej tu odmiany estetycznego ideału dziewczęcej postaci
Marii i dziecięcego Jezusa, ani do treści teologicznych i psychologicznych, ani też do formuły
artystycznej. Natomiast stylistyczne pokrewieństwo między Madonnami końca XIV w. i figurami
Pięknych Madonn jest niewątpliwe.
Wobec historycznych i artystycznych związków między Czechami, Śląskiem i państwem Zakonu
Krzyżackiego uzasadnione jest pytanie czy owe  cudowne Madonny były impulsem do
wykrystalizowania się stylistycznej formuły Pięknych Madonn, czy może ta nowa koncepcja
artystyczna powstała w dziedzinie rzez
by.
Chronologia ważniejszych dzieł malarstwa: epitafium JaY
enia  po 1395, Madonna z katedry
praskiej  między 1392 a 1396, ołtarz tY
eboński  około 1390-1400. Datowanie tych dzieł nie jest
pewne.
Rzez
biarskie Piękne Madonny nie mają żadnego dzieła z grupy  pierwszych o pewnym
datowaniu. Uznawany dla tego czasu chronologiczny porzÄ…dek form rzez
biarskich: od
syntetycznych, kubicznych, rzeczowych do alternacyjnych, zmultiplikowanych i  dekoracyjnych
przemawia za chronologicznym pierwszeństwem dzieł rzez
biarskich.
III.
Teza głosząca, iż z warsztatów, zatrudnionych przy wystroju rzez
biarskim zamku królewskiego w
Budzie (znanym nam z fragmentów, obecnie w Muzeum Zamkowym w Budapeszcie), wyszli
rzez
biarze  twórcy  pierwszych Pięknych Madonn, opiera się głównie na na analizie stylistyczno-
porównawczej, przy założeniu wczesnego datowania działalności tych warsztatów na czas przed
1396. Kębłowski uważa, że analiza stylistyczna odkrytych fragmentów nie pozwala na przyjęcie
tezy, że z tego środowiska wyszedł np. twórca Madonny toruńskiej.
Niektóre cechy stylistyczne tych dzieł:
Dla wyodrębnionej grupy rzez
b rycerzy i dworzan charakterystyczna jest osiowa, niemal
symetryczna pozycja postaci, w lekkim kontrapoście. Kubiczna, walcowata bryła postaci.
Rurowate, głębokie fałdy, załamane dopiero w zetknięciu z podstawą. Ubiór pokrywa partie ciała,
ale ich nie formuje. Daleko idące zróżnicowanie typów głów i twarzy o indywidualnym wyrazie,
podkreślanym dodatkowo pozycją, ruchem, zachowaniem całej postaci.
Drugą grupę tworzą figury apostołów, proroków, świętych. Charakteryzuje je konwencjonalny,
historyzujący strój. Miękko modelowane fałdy, o swobodnych, niemal naturalnie przypadkowych
układach draperii. Nie ma tu form łyżkowych i układów kaskadowych, powtarzających się
sekwencji całych układów, charakterystycznych dla Pięknych Madonn. Uzasadniona wydaje się być
teza o francuskiej proweniencji warsztatu.
Zespół kilku figur duchownych i świętych, m.in. biskupa i Marii. A
Ä…czenie tych rzez
b z zespołem
zgrupowanym wokół Mistrza z Großlobming wydaje siÄ™ przekonujÄ…ce. Nie oznacza to, że
poczÄ…tków sztuki Mistrza z Großlobming należy upatrywać w Å›rodowisku rzez
biarskim Budy.
Ta skrócona analiza prowadzi do wniosku, że żaden ze znanych nam warsztatów rzez
biarskich,
zatrudnionych przy wystroju zamku w Budzie, nie może być traktowany jako miejsce, z którego
wyszli twórcy koncepcji  pierwszych Pięknych Madonn.
IV.
Problem Marii jako Pięknej kobiety czy dziewczyny znany jest od dawna. Mistrz Pięknej Madonny
stworzył nową postać pięknej Marii: Piękna Madonn z Torunia - wysubtelniony związek uczuciowy
między Matką a dzieckiem, antycypacja Ofiary (zabawa jabłkiem).
[B. S.]
Jacek Dębicki , Główne nurty artystyczne w małopolskiej rzez
bie stylu międzynarodowego
" do Małopolski styl międzynarodowy dociera pod koniec XIV wieku
" najstarsza rzez
ba powstała pod wpływem tego stylu  drewniany krucyfiks z katedry
krakowskiej / miękko oddana forma, ciało harmonijne i poprawne anatomicznie, brak
materiału porównawczego w Małopolsce, datowany na lata 90. XIV w., draperia perizonium =
kontrapostowe fałdy + wpływ Pięknych Madonn, rozpoczyna dzieje stylu Pięknych
Madonn w Małopolsce, ale stylowo z tymi Madonnami się nie łączy
drewniana rzez
ba Małopolski :
1) styl plastyczny - fałdy szat mięsiste, styl ukształtowany pod wpływem rzez
b kamiennych,
Maria z Więcławic / wisiała w ołtarzu, charakter statuaryczny, fałda agrafowa
nawiązanie do kamiennych Madonn, mięsiste fałdy poprzeczne, po bokach dwie kaskady
draperii o formie fałd rurkowych, twarz  wpływ stylu Pieknych Madonn: idealizujący
charakter, figura masywna, być może była drewnianą wersją kamiennego posągu, Madonna z
praskiego ratusza podobna, w porównaniu ze śląskimi i czeskimi datuje się ją na koniec XIV
w., więc pewnie najstarsza zachowana figura drewniana w Małopolsce, typ figury
,,przejściowej
Maria z Rajbrot / pospolity realizm wypisany na twarzy ;), sylwetka o esowatym
kształcie, dobrze rozwinięta w przestrzeni, rzadkośc (dzieł ~1400) stanowi struktura draperii
płaszcza, Madonna u klarysek z kościoła Św. Andrzeja podobna obie: silnie uwydatniona
szyja, łuki brwiowe charakterystyczne, sztywnośc i reprezentacyjnośc typowa dla schyłku XIV
Madonna z Kazimierza Dolnego / przewaga elementów realistycznych nad
idealizującymi, trzyma Dzieciątko przed sobą jak Madonny na lwach wrażenie pełnego
wolumenu rzez
by zostało osiągnięte w sposób iluzyjny, pewnie ok.1420 powstała, bo dobrze
rozwinięty styl, ( wtedy właśnie rzez
ba w Małopolsce osiąga kulminacyjny punkt rozwoju)
w Małopolsce przejęcie ze stylu międzynarodowego nowego, bogatego repertuaru
motywów i środków wyrazu artystycznego, natomiast wolumen rzez
biarski posągu pozostał
nie zmieniony, wyjątek: Madonna ze Skrzynna odtworzenie typu kamiennej Pięknej
Madonny, silne, esowate wygięcie sylwetki, subtelne oblicze, draperia  fałda agrafowa, z
lewego ramienia spływa kaskada fałd rurkowych o bogatych plastycznie formach, dwa
plastycznie ukształtowane zwisy fałd chusty spod korony wypływają  te zwisy łączą się z
Pietą krakowską z kościoła Św. Barbary (1404, wykonał autor kruchty kościoła św. Katarzyny
z XIV w.)
2) styl linearny  przed rokiem 1400 w Małopolsce się pojawia, podobnie jak w Czechach:
graficzny, rysunkowy, który z czasem ustępuje stylowi malarskiemu
" grupa mikuszowicka (zespół skupiony wokół Madonny z Mikuszowic) / plastyczna draperia
płaszcza w formie kursywą napisanej litery ,,y , sylwetka wygięta w kształt litery ,,S
Madonna z Mikuszowic / typowo po małopolsku z końca XIV, fałdy o cienkich profilach,
zrezygnowanie z fałdy agrafowej (motywu wychodzącego z gotyku klasycznego i
poklasycznego) na rzecz formy draperii w kształcie litery ,,y , linia konturu ma
zrównoważony, spokojny przebieg, a płaszcz ułożony w malownicze dekoracyjne formy
nawiązuje do stylu międzynarodowego
Madonna z Bodzentyna / oblicze w typie takim jak ma mikuszowicka, akcent plastyczny
na fałdy poprzeczne, nieznacznie dominujące w całej kompozycji
" grupa krużlowska / silne związki stylowe z kamiennymi Pięknymi Madonnami w typie
twarzy, ogólne, natomiast koncepcja plastyczna posągu jest inna, dzieła plastycznie niezależne
Maria z Krużlowej / pełnoplastyczna  drewno głęboko drążone, Dzieciątko na lewej ręce,
w dolnej części figury można wyróżnic trzy główne elementy formalne: dwa boczne festony
fałd, spływające ze zgiętych w łokciah ramion MB, i mocno zaakcentowane fałdy poprzeczne,
układające się wzdłuż osi posągu (najniższa fałda zaczyna się od tzw. czeskiego kolana, opiera
siÄ™ na piedestale, jej forma i przebieg kojarzÄ… siÄ™ z kursywÄ… napisanÄ… literÄ… ,,y ), rzez
ba
skomponowana kulisowo, brak głębi jak na taki szeroki posąg (minimalna głębia) ostre i
głęboko cięte fałdy poprzeczne sugerują przestrzeń, oś symetrii nie przebiega dokładnie na
środku postaci  jest lekko w prawo przesunięta (od patrzącego) ujęcie en trois quarts,
głębię sugerują również boczne, malownicze festony draperii zbudowane z tzw. fałd
rurkowych, miękko modelowanych, rzez
ba nawiązuje do najwybitniejszych dzieł stylu
międzynarodowego, ale też cechuje ją indywidualny, niekonwencjonalny wyraz artystyczny /
inspiracje: styl Pięknych Madonn, drewniana plastyka 2 poł. XIV w., iluzjonizm rzez
biarski
" próba stworzenia figury pełnoplastycznej  z Madonn na lwach zaczerpnięty sposób
" Śląsk  tryptyki mariackie : w środku wnęka 2krotnie głębsza niż boczne, tam Madonna lub
przedstawienie Jej triumfu, w Małopolsce też. nie zachowało się wiele... Madonna z
Krużlowej z tryptyku Czterech Dziewic pochodzi
" sposób w jaki Madonna trzyma Dzieciątko: układ dłoni MB i nóżek Chrystusa NOWOŚC!
Przed 1400 albo plastycznie dominujące fałdy w kształcie wycinka łuku (vide Maria z Lipnicy
Murowanej) albo z plastycznie dominujÄ…cymi wyraz
nie zrytmizowanymi fałdami
poprzecznymi (vide ta u klarysek z Św. Andrzeja) / i to, i to miało wpływ na twórcę Madonny
z Krużlowej, choc tu przewaga tych poprzecznych fałd o kierunku ku zewnątrz zamiast ku
wewnątrz podobna kompozycja fałdy poprzecznej św. Doroty do górnej fałdy poprzecznej
Madonny z Krużlowej
" twarze Pięknych Madonna bez witalności na ogół
oddziaływanie Madonny z Krużlowej:
" zespół Św. Dziewic : kośc. Parafialny w Dębnie Podhalańskim : ŚŚ. Katarzyna i Dorota 
trefienie włosów jak u M. z K. ŚŚ. Cecylia i Barbara, jak i cała reszta  poprzeczne fałdy jak u
M. zK.
" Madonna z Waganowic / iluzjonizm rzez
biarski jak u M. z K.
nurt linearny wieńczy Maria z Krzywaczki, rzez
ba typowa dla okresu przejściowego,
" nasze figury dorównywały najlepszym figurom stylu międzynarodowego!
" W środowisku snycerzy małopolskich ważną rolę odgrywał Mikołaj zwany Snycerzem
(zwiÄ…zany z rodzinÄ… z ul. Szewskiej w Krk)
[A. K.]