15. Historia  literatura  historia literatury
H. Markiewicz: Dylematy historyka literatury
- kilkadziesiąt lat mówi się o kryzysie w historii literatury;
- z historią literatury mamy do czynienia gdy literaturę rozpatrujemy jako dziedzinę
przedmiotową, zmieniającą się w wymiarze czasowym.
- Rozumienie węższe: historia literatury ma za obiekt dziedzinę literatury języka, narodu
itp., w całym jej przebiegu czasowym albo chociaż w jednej fazie;
- granice dziedziny  literatura  termin od XVIII wieku;
- czy historia literatury ma się skupić tylko na cechach literackości, czy też na własnościach
poznawczych / ideowych;
- utwór literacki  wypadkowa danych tekstu i interpretacyjnej strategii odbiorcy. Interpretacje
się zmieniają, więc historia literatury nie jest tożsama z historią dzieł a z historią
konstruktów dzieł;
- literatura jako zbiór utworów literackich. Dana badaczowi jest jako zbiór tekstów, zbiór
interpretacji idealizacyjnych i różne układy literackie (prąd, gatunek, itp.);
- okres literacki  wydarzenie historycznoliterackie, wprowadza innowacje do układów
literackich, do których należy;
- synteza historycznoliteracka  wartościuje, omawia niektóre utwory ze względu na ich rozgłos,
ma wyjaśniać genezę dzieła, ma uwzględniać funkcjonowanie literatury [tu: interpretacje
utworów literackich, oddziaływanie literatury jako tradycji, zasięg społeczny dzieła, literackie
sytuacje komunikacyjne, czytelnicze motywacje, sposoby wartościowania literatury, działanie
literatury na inne dziedziny kultury];
- paradoks największy: oryginalność to sumienność w obliczu z
ródeł (Norwid. I jak się powtarzać i
jednocześnie być oryginalnym).
H. White: Brzemię historii
Taktyka Fabiańska:
- historyk  krytykowany przez badacza z nauk społecznych za elastyczność metod,
toporność metafor, dwuznaczność założeń. Obrona: historia opiera się na metodach
intuicyjnych i analitycznych, nie może być oceniany według nauk matematycznych;
- historyk nie dość wnikliwie bada świadomość ludzką. Obrona: historia jest nauką, nie może tu być
artystycznej manipulacji;
- spór sięga wieku XIX;
- historia łączy sztukę i naukę;
- niechęć do historyków bierze się stąd, że historyk chce przywilejów artysty i naukowca, a nie chce
się podporządkować ani standardom sztuki ani nauki.
- współcześnie  nauki społeczne podkreślają, że klasyczna koncepcja historii jest przyczyną
zgubnej przypadłości kultury. Dla nich destrukcja tej koncepcji jest warunkiem do zbudowania
prawdziwej nauki społecznej;
- dla filozofów  historia to trzeciorzędna forma nauki, albo drugorzędna forma sztuki.
- w literaturze XX  przekonanie, że świadomość historyczna musi być usunięta (w
badaniu ludzkiego doświadczenia);
- obraz historyka w powieści i teatrze  historyk jest tam przykładem człowieka o stłumionej
wrażliwości;
- chociaż naukowiec to też antyteza artysty, ale naukowiec zyskuje sympatię, historyk nie. Historyk 
jako wróg we własnych szeregach. Uczony oskarża historyka o ułomność metody, artysta  o
ułomność wrażliwości;
- wzorzec oskarżenia  Nietzsche  historia to wynaturzenie, rozbija tożsamość indywidualną i
społeczną, niszczy sztukę, bo rozbija złudzenia. Historia prowadzi do fałszywej moralności, opartej
na pamięci;
- George Eliot  intuicja artysty i erudycja historyka pozostają w sprzeczności.
- przed I wojną światową  intelektualiści - wrogość wobec roli historyka, historia  obawa przed
przyszłością;
- Jacob Burckhardt  porzucił tradycyjną historię, głosił konieczność przekształcenia jej w sztukę;
- Bergson i Klages  człowiek niepotrzebnie przywiązuje się do przestarzałych idei.
- nauki społeczne  mniej widoczna wrogość, socjologowie  możliwość połączenia historii i nauki;
- neo-kantyści  historia to rodzaj sztuki. Croce  historia to królowa sztuk nauk humanistycznych;
- po I wojnie światowej  historia nie nauczyła nic ludzi, historycy nie potrafili usensownić wojny 
historia traci prestiż;
- antyhistoryczne nastawienie  podstawa nazizmu i egzystencjalizmu;
- według Camusa  totalitaryzm i anarchizm mają z
ródła w dążeniu do nadania sensu historii,
pogarda dla świadomości historycznej;
- dla Sartre a jedyną ważną historią jest ta, którą pamięta jednostka, a ona pamięta to, co chce
pamiętać. Więc przeszłość historyczna to mit czy wręcz kłamstwo;
- pisarze nie poświęcają uwagi  wyobraz
ni historycznej , historia jest dla nich ciężarem
narzuconym teraz
niejszości przez przeszłość, historyk  nosiciel choroby  siły napędowej XIX
kultury. Współczesna proza chce uwolnić człowieka od świadomości historycznej, bo tylko
uwolniony może stawić czoła problemowi teraz
niejszości;
- historycy sądzili, że do badania historii niepotrzebna jest metodologia.
Historyk ma przywrócić godność badaniom historycznym, ma uwolnić teraz
niejszość od
brzemienia historii.
- badanie przeszłości  by pomóc znalez
ć rozwiązania współczesności;
- ma historyk przyswoić sobie techniki analizy współczesnej sztuki i nauki;
- w XIX wieku dążenie intelektualistów do przekroczenia granic między dziedzinami;
- historycy mają jeszcze XIX wieczne rozumienie sztuki (tak sądzą artyści), uważają, że celem sztuki
jest opowiadanie historii;
- historycy mówią o sobie jako o naukowcach, ale też naukowcach z XIX wieku. S. 64 kiedy historycy
utrzymują, że historia jest połączeniem nauki i sztuki, mają na ogół na myśli kombinację
póz
nodziewiętnastowiecznych nauk społecznych i sztukę połowy XIX wieku;
- historycy próbują dzisiaj wykorzystywać zdobycze np. ekonometrii, ale nie nowoczesne techniki
literackie.
- jeśli współczesny historyk wybierze w relacji historycznej jeden ze sposobów widzenia świata, nie
będzie chciał wyczerpująco opisać wszystkiego  reguła heurystyczna, świadomie eliminująca
pewne rodzaje danych;
- historyk taki powinien odpowiedzieć na pytanie, jak ustanawiane są fakty;
- Schopenhauer  z
ródło historyczne nigdy nie może stać się okazją do estetycznych doznań ani
do naukowych doświadczeń;
- złoty wiek historiografii  1800  1850  zadanie historii  dostarczenie świadomości
ludzkiej specyficznego wymiaru czasowego.
Wyobraz
nia historyczna  to zdolność, mająca początek w impulsie estetycznym, potem
wyjałowiła się i dała podstawy do afirmacji odpowiedzialności człowieka za własny los;
- historyzm realistyczny  Hegel, Balzac  zadanie historyka to nie przypominanie człowiekowi
o jego zobowiązaniach wobec przeszłości, a uświadamianie, jak można wykorzystać przeszłość do
przejścia (moralnie odpowiedzialnego) od teraz
niejszości do przyszłości. Historia uświadamia
ludziom, że ich świat istniał kiedyś w umysłach ludzkich jako budząca strach przyszłość. Historia
opiera się według nich na przeświadczeniu o absurdalności jednostkowych aspiracji i na poczuciu
konieczności posiadania aspiracji. Historia  przygotowanie do lepszego rozumienia i akceptacji
jednostkowej odpowiedzialności za kształtowanie ludzkości czasów przyszłych. Praca historyka ma
uwolnić człowieka od brzemienia historii;
- historyk nie ma tworzyć pozornej ciągłości między światem współczesnym a poprzedzającym go, a
ma wychowywać w duchu braku ciągłości. S. 76 tylko historia pośredniczy między tym, co jest, a
tym, co człowiek uważa, że być powinno.
Maria Janion  Jak możliwa jest historia literatury
Historia literatury już dawno straciła status jednoznaczności i oczywistości, jakim cieszyła się w
pozytywizmie. Mamy tu do czynienia z procesem destrukcyjnym. Nasuwa się pytanie, czy w ogóle
możliwa jest historia literatury?
Roland Barthes sądzi, że możliwa jest tylko w pewien sposób, tzn.  poza samymi dziełami  jedynie,
gdy będzie się zajmowała  instytucją literatury , gdy stanie się  historią funkcji literatury . Dla Barthes a
możliwa jest historia literatury tylko jako socjologia literatury  socjologiczna historia literatury,
zajmująca się działalnością i instytucjami, nie jednostkami. Reszta jest krytyką literacką (opozycja
historii literatury i krytyki literackiej).
- Dla nouvelle critique  niepokonywalne przeciwieństwo między  historią a  literaturą .
- Barthes każe nam wybierać  albo historię, albo literaturę (wypowiedz
z  60 - Historia czy
literatura? ).
- Kryzys tradycyjnej historii literatury. Marks   Znamy tylko jedną naukę, naukę historii . Kryzys jaki się
jako pochodna kryzysu zarówno pojęcia  literatury , jak i pojęcia  historii .
- Kryzys  tradycyjnego pojęcia literatury = kryzys literatury jako zbioru najwyższych
wytworów ducha ludzkiego, skarbnica świętych wartości (dla hermeneutów). Takie traktowanie lit.
zrodziło się w XVIII i XIX wieku w kręgu niemieckiej estetyki idealistycznej (dichtung) oraz niemieckiej
humanistyki (nauki o duchu). Podobne wyobrażanie uległy rozkruszeniu za sprawą demokratyzacji
społeczeństw i rozpowszechnienia się kultury popularnej, wskutek generalnego zakwestionowania
obowiązującego dotychczas podziału na kulturę  wyższą i  niższą .
- Współczesna humanistyka przedstawiła nowoczesną definicję tradycyjnego pojęcia kultury. Kulturę
stanowią systemy ludzkich zachowań społecznych oraz ich wytwory. Nie można jej
sprowadzać tylko do tzw. wyższych wartości duchowych. Należy do niej bowiem nawet komiks, romans
barokowy, czy serial telewizyjny.
- Poszerzyło się również pojęcie  literatury , gdyż literatura popularna stała się jej równouprawnioną
częścią, np. postać Tarzana, którą się inspirowano (nowa maska nałożona na stary archetyp).
Literatura to nie tylko zbiór świętych arcydzieł, ale także jako wspólna domena Tarzanów,
Zmierzchu, itd.
- Literatura sama przekształciła metody pisania o niej.
- Awangardowe czasopismo francuskie, które odegrało rolę w pobudzeniu nouveau Roman
formułuje przekonanie:  W każdym razie historia literatury pozostaje do zrobienia . To, co proponuje
się tą nazwą jest tylko sklepem ze starzyzną pociętą wedle wieków, empirystycznym montażem
chronologicznym. Oczywisty jest wrogi stosunek do pozytywistyczno-historycznej zasady
porządkowania przeszłości. Awangarda sądzi, że jest to pozorny porządek. W rzeczywistości mamy
do czynienia z chaosem niespójnych zdań na rozmaite tematy, nie mające ze sobą nic
wspólnego. Niechęć do pozytywistycznej logiki, do przyjętego przez nią sposobu wyjaśniania za
pomocą schematu przyczyny i skutku, zwłaszcza wyjaśniania mechanizmów wszelkiej twórczości.
- Proust zakwestionował znaczenie  ja empirycznego ,  ja zewnętrznego pisarza dla
zrozumienia jego prawdziwego doświadczenia, jego inspiracji, twórczości. Wg Prousta, Saint-Beuve nie
zdawał sobie sprawy z faktu, że:  książka jest produktem innego ja niż to, które manifestujemy w
naszych przyzwyczajeniach, w społeczeństwie, w naszych wadach. Inne ja to  ja głębokie . Prawdziwe
życie pisarza jest  gdzie indziej .
- Stefan Kołaczkowski skrytykował tom monografii Kleinera o Mickiewiczu. Zarzucał mu  naiwny
realizm , chaotyczne zgromadzenie jak największej liczby szczegółów, potworną lawinę, która usiłuje
być pełnym obrazem całego życia autora. Wg niego Kleiner dążył do wyczerpania całego procesu życia
i twórczości.
-  Pseudohistoria  dowodzi Jauss. Jauss odrzuca obiektywizm historyczny i traktuje
nieograniczoną sumę faktów literackich jako jedyną możliwą historię literatury. Jest ona
procesem recepcji i produkcji estetycznej, dokonującej się na zasadzie aktualizacji tekstów
literackich przez czytelnika, który je przyswaja, przez krytyka, który czyni je przedmiotem rozważań,
przez pisarza, który je produkuje. Literatura istnieje tylko przez swoich czytelników.
- Kryzys historyzmu  w wersji pozytywistycznej i antypozytywistycznej (diltheyowskiej).
Jeden był potępiany za swój ciasny, tępy i ograniczony determinizm, a drugi  za dowolne spekulacje
przedstawiane jako naukowe pewniki.
- Barthes dowodzi, że problem połączenia historii i literatury można uznać za rozwiązany tylko w
oparciu o system filozoficzny (Hegla, Taine a, Marksa)  systemy historyzmu.
- Najbardziej rozpowszechniona postać historii literatury  historia literatury pojęcia od strony autorów
(historia literatów). Można do nich dotrzeć wyłącznie na drodze psychologii. Personalistyczna
historia literatury, historia autorów, posługuje się najchętniej formą monografii (życie i
twórczość). Dzieło traktuje jako ekspresję jednostki, z perspektywy mówiącego. Uprawia więc
psychologię i socjologię twórczości, zawsze ujmowanej od strony autora (romantyzm).
AUTOR:
1.  Autor funkcjonalny
- strukturalistyczny pogląd socjologii literatury
- uwaga skupiona na roli pisarza, traktowanej jako  wąskie gardło dla wszystkich jego ról społecznych.
2.  Autor substancjalny
- zakorzeniona w romantycznej idei osobowości oraz romantycznej idei Poety
- interesuje się nim krytyka tematyczna, która usiłuje obcować z doświadczeniem egzystencjalnym twórcy.
- poeta  jest tu szczególnie pojmowany
-  ja głębokie jest tożsame z Poetą
Poeta to nie rola  to sposób istnienia.
-  Autorskiej formule historii literatury przeciwstawiana bywa jej radykalna rewizja   historia literatury z
perspektywy czytelnika .
- Heinrich  Historia literatury to historia dialogu między czytelnikami a dziełami. Góruje tu
perspektywa słuchającego, a nie mówiącego. Estetyka recepcji i oddziaływania  łącznie z retoryką
zajmuje centralne miejsce. Dzieło jest apelem współtworzonym przez czytelnika.
- Sartre - Pisarz apeluje do wolności czytelnika o współpracę w tworzeniu jego dzieła.
Historia czytelników:
1. Historyczna socjologia publiczności literackiej lub
2. Historia czytelnika wpisanego w dzieło literackie, zawartego w nim immanentnie (czytelnik jest jedną z
osób w utworze).
- Zamiast biografii pisarza  socjologia czytelników
- Zamiast historii powstawania dzieł  historia ich przyjmowania, ich recepcji, ich oddziaływania, ich
 wewnętrznego czytelnika .
Historia literatury jako historia arcydzieł:
- historia literatury przekształca się w tzw. sztukę interpretacji, a postawa hermeneutyczna wydaje się
górować w jej obrębie.
Hermeneutyczna refleksja nad literaturą:
1. Interesuje ją stosunek myślenia i pisania, świadomości i nieświadomości, logiki praw rozumu i swobody
twórczej fantazji.
2. Refleksja ta zmierza do uchwycenia, odkrycia, objawienia stosunków między szczegółem a całością w
dziele sztuki.
3. Dąży się tu do osiągnięcia łaski stanu interpretacji, gdyż komentowanie staje się  aktem miłości .
- Poulet ustala zależności między pisaniem a czytaniem i między czytaniem a rozumieniem.
 Rozumieć to czytać, ale czytać to czytać ponownie . Wg niego istnieje coś takiego jak  ponowiona lektura ,
 przeżyte jeszcze raz doświadczenie ,  oczyszczone rozumienie . Tylko w ten sposób objawią nam się
tematy.
Wszystko o czym była mowa składa się na metodę immanentystyczną, którą cechuje
nastawienie na pojedynczy utwór literacki jako samoistną i samowystarczalną konstrukcję
językową albo literaturę traktowaną jako zbiór dokonań artystycznych, współistniejących
pozaczasowo, obecnych w żywej tradycji danego narodu czy kręgu kulturalnego.
Czy można zatem mówić o historii literatury? Kiedy mamy do czynienia z odizolowanymi dziełami
sztuki, procesem dziania się w przestrzeni tradycji (niezmienne trwanie wartości)? Tak, gdy historia
literatury jest wspomnianą historią arcydzieł, trwających obok siebie, ale jednak historią.
Historii arcydzieł przeciwstawia się historia życia literackiego wg Crocego. W jej obrębie
znajdują się wszystkie utwory, które nie znalazły się na szczytach literatury. Same arcydzieła mogą spadać
do poziomu  życia literackiego , a utwory  życia literackiego mogą urastać do rangi  arcydzieł .
Historia literatury jako historia idei literackich  kontaktuje się z projektem historii literatury jako
historii problemów (Unger). Rozważa ona teorie światopoglądów i przywiązuje wagę do socjologii i
psychoanalizy światopoglądów. Nie może być tu mowy np. o właściwej interpretacji mesjanizmu. Ta historia
bywa kwestionowana za to, że jest skłonna traktować literaturę jak filozofię.
Historia literatury jako historia rodzajów i gatunków literackich (poetyka historyczna)  ginie
w niej to, co stanowić ma o wiecznotrwałym zainteresowaniu literaturą, o którym decydują jej znaczenia.
Historia literatury jako historia tematów
Historia literatury jako historia marzeń, snów archetypów  topika ugruntowana na antycznej
retoryce zostaje uzupełniona topiką przedstawień archetypicznych.
Historia wyobraz
ni poetyckiej (Bachelard  największy odkrywca życia mentalnego od czasów
Freuda). Drogą, którą wybrał B. różni się natomiast od tej, którą wybrał F. Czy możliwa jest jednak historia
wyobraz
ni poetyckiej, skoro dla B. poszczególne obrazy trwają wyodrębnione i osobne? Mogłaby być
możliwa na tej samej zasadzie, co historia arcydzieł.
I możliwa, i konieczna jest historia literatury po prostu jako  historia specjalna . Obecne w niej ujęcia
są odrębne i swoiste, gdy literatura nie jest podporządkowana historii, lecz staje się jej równorzędną
partnerką. W świadomości odbiorców historia literatury jednak nie istnieje osobno  stanowi część
humanistyki.
Michał Głowiński  u nas literatura obdarzona była przez społeczeństwo szczególnym
charyzmatem, który udzielał się również w sposób naturalny nauce o literaturze. Stąd też wymagania pod
adresem wiedzy o literaturze, aby krzepiła serca, pełniła funkcje moralizatorskie i terapeutyczne oraz by
zaspokajała potoczne zainteresowania i zapotrzebowania zwykłych, szarych odbiorców.
Tereny poznania nie powinny być ortodoksyjnie ograniczane, ani z punktu awangardowego, ani
tradycjonalistycznego.
- dysonans między twórcą a odbiorcą   to, co wzbudza zainteresowanie czytelników, łączy się na
ogół z tym, co formaliści traktują jako elementy obce literaturze . W ten sposób mogą eliminować biografię
autora i traktować ją jako nieprzydatną ciekawostkę. Pojęcie literatury zyskałoby na pojemności, na czym
skorzystałaby humanistyka. Powstałoby skończone i nieskończone zarazem uniwersum literatury  jedynej
i niepowtarzalnej. Sposób istnienia w czasie i poza czasem zarazem. W skutek nieprzemijającej
wieczności, arcydzieła nie podlegają relatywizującemu działaniu przemijającej historii, w odróżnieniu od
innych dzieł.
- Grecka sztuka i epos są związane z pewnymi społecznymi formami rozwoju. Wciąż jeszcze dostarczają
nam one rozkoszy artystycznej i służą za normę i niedościgniony wzór. Na tym polega trudność.
Historia literatury możliwa jest jako ujawnienie związku  z pewnymi społecznymi formami rozwoju i jako
wiedza o  normie i niedoścignionym wzorze , więc o sposobie organizacji estetycznej, i jako przeżycie
 rozkoszy artystycznej . Jako historia i literatura  równocześnie i równolegle.