Redakcja naukowa:
Prof. zw. dr hab. Eugenia Malewska
Redakcja i korekta
Violetta Staniec
Redakcja techniczna:
Czesław Rygielski
Projekt okładki:
Piotr Grzanka
© Copyright by Oficyna Wydawnicza BRANTA Bydgoszcz 2007
© Copyright by Ryszard Adam Podgórski 2007
ISBN 978-83-60186-63-3
Oficyna Wydawnicza BRANTA  Rok założenia 1990
85-959 Bydgoszcz, ul. Królowej Jadwigi 18
tel./fax [phone]
www.ksiegarnia.branta.com.pl
e-mail: [e-mail]
Wydanie I
Druk ukończono w listopadzie 2007 r.
Ark. druk. 15
Skład i łamanie: BOOK DESIGNER
Druk i oprawa: Drukarnia UNI-DRUK
62-030 Luboń k. Poznania, ul. Przemysłowa 13
tel. [phone], fax. [phone]
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział 1
Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii
naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Rozdział 2
Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin naukowych 21
Rozdział 3
Nauka jako wiedza o rzeczywistości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3.1. Pojęcie  nauki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3.2. Rozumowanie naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3.3. Podstawowe procesy tworzenia wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
3.4. Podstawowe cechy wiedzy naukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Rozdział 4
Rozumienie pojęcia  metodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
4.1. Metodologia jako nauka o zasadach badań naukowych . . . . 53
4.2. Zadania metodologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4.3. Metoda i jej elementy składowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4.4. Znaczenie metody w badaniach naukowych . . . . . . . . . . . . . . 59
4.5. Główne ingredienty metody naukowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4.5.1. Dedukcja i indukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.5.2. Analiza i synteza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
4.6. Metoda jako element konstytutywny dyscypliny naukowej 76
Spis treści
6
Rozdział 5
Problemy naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.1. Budowanie problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
5.2. Pochodzenie problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
5.3. Zasady klasyfikacji problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . 94
5.4. Impostacja logiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
5.5. Założenia problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
5.6. Problemy teoretyczne a naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
5.7. Istota ważności problemów naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5.8. Sformułowanie problemu badawczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Rozdział 6
Hipotezy naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
6.1. y
ródła hipotez i teorii naukowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
6.2. Weryfikacja i falsyfikacja hipotez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6.3. Operacjonalizacja pojęć. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Rozdział 7
Fakty w naukach społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
7.1. Rodzaje faktów społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
7.1.1. Fakt psychologiczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
7.1.2. Fakt etyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
7.1.3. Fakt kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
7.1.4. Fakt historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
7.2. Badanie faktów społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
7.3. Problem teorii w naukach społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
7.4. Pojęcie teorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Rozdział 8
Struktura procesu badawczego w socjologii . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
8.1. Przedmiot, cel, zakres i metody badań socjologicznych . . . 169
8.2. Metody badań socjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
8.2.1. Metoda badań terenowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
8.2.2. Metoda reprezentacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
8.2.3. Metoda eksperymentalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
8.2.4. Metoda oparta na danych historycznych . . . . . . . . . . . . 182
8.2.5. Metoda socjometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
8.3 Metody doboru prób do badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
ci Spis treści
7
Rozdział 9
Techniki badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
9.1. Techniki obserwacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
9.2. Wywiad kwestionariuszowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
9.3. Ankieta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
9.4. Badanie dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
9.5. Techniki socjometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Rozdział 10
Narzędzia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
10.1. Narzędzia badawcze stosowane w badaniach
socjologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
10.2. Dobór próby. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
10.3. Populacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
10.4. Uzasadnienie tez ogólnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
10.5. Etap projektowania badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Rozdział 11
Opracowanie i systematyzowanie materiałów badawczych. . . 212
11.1. Metody systematyzowania tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
11.2. Grupowanie tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
11.3. Pisarstwo naukowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
11.4. Metoda konstruowania kwestionariusza ankiety . . . . . . . . . . . 226
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
Wstęp
Metodologia nauk społecznych przeżywa dziś drugą mło-
dość. Jeśli rozwijać tę biograficzną metaforę, to wiek młodości
trzeba datować na czasy Comte a, a pierwszą młodość na czas
wielkich sporów między klasykami. W tych sporach po jednej
stronie znalazły się programy socjologii rozumiejącej (Max We-
ber) i socjologii humanistycznej (Florian Znaniecki), po drugiej
zaś naturalizm, w szczególności jego radykalne skrzydło  fizy-
kalizm (Rudolf Carnap, Otto Neurath).
Znaczenie socjologii w życiu społecznym uzależnione jest
nie tylko od rozwoju samej edukacji, ale także od społecznych,
ekonomicznych i kulturowych warunków jej istnienia, świa-
domości naukowej badaczy oraz wiedzy o nauce w społeczeń-
stwie. Wiele wieków temu nauka utożsamiana była z filozofią
i właśnie ona determinowała rozwój socjologii jako nauki. Póz
-
niej okazało się, że dane zjawisko rozpatrywać można z całkiem
różnych punktów widzenia. Każda z naukowych dyscyplin ma
swoisty charakter, zwiÄ…zany przede wszystkim z jej przedmio-
tem badań. Ponadto pomiędzy różnymi dyscyplinami istnieją
wzajemne sprzężenia, dzięki którym nauka jako całość posiada
własną, wewnętrzną strukturę i może pełnić określone społeczne
funkcje oraz podlegać również specyficznym prawidłowościom
rozwojowym.
W rozwoju ludzkości procesy budowania systemów wie-
dzy o zewnętrznym świecie decydowały o zaspokajaniu potrzeb
i możliwościach przetrwania. Dlatego też wypracowywanie me-
tod poprawnego poznawania rzeczywistości było dla człowieka
Wstęp
10
niezwykle ważnym zadaniem. Rozwój nauki pozwalał na po-
wstawanie coraz to nowych gałęzi przemysłu, transportu, spo-
sobów porozumiewania się, odżywiania się, ubierania oraz po-
tocznego rozumienia świata, co decydowało w jakieś mierze
o dalszym rozwoju nauki. Metody nauk społecznych, takie jak
wyżej opisane, zasługują, rzecz jasna, na miano współczesnych.
Szczególne znaczenie w tym kontekście, w problematy-
ce nauk społecznych, spełnia socjologia jako nauka o każdym
z nas, o nas samych, grupach społecznych, czyli naszych przy-
jaciołach i antagonistach, między którymi żyjemy w społeczeń-
stwie, do którego należymy. Socjologia jest więc wszechobecna
w naszym życiu. Mało tego, może ułatwić nam życie, ponieważ
jest w stanie odpowiedzieć nam na wiele pytań, które nas nurtu-
ją, a szczególnie za pomocą swej metodologii. Dzięki socjologii
możemy nauczyć się przewidywać następstwa wielu odpowie-
dzialnych decyzji, jakie przyjdzie nam podjąć w życiu i często
czekać na ich rezultaty. Socjologia więc nie buduje mostów nad
głębiami myśli, lecz po prostu stoi jako klepsydra ostrzegawcza.
Jednym słowem  socjologia jest dyscypliną, która uczy nas my-
śleć, uczy dbać nie tyko o siebie, ale o tych, których życie po-
stawi na naszej drodze. Uczy nas kochać nie tylko przy pomocy
uczuć, ale przede wszystkim przy udziale rozumu. Miłość wyra-
żona przez rozum to bycie gotowym do roztropności, to życzli-
wość w dyspozycji, to tęsknota do tego, by służyć, pomóc, opie-
kować się. To chęć bycia potrzebnym dla dobra rozwoju życia
społecznego. Wszystko, co dotyczy świata ludzi, ich życia spo-
łecznego, relacji wobec innych ludzi i samego siebie może być
przedmiotem badań socjologicznych. Dlatego mamy wiele kie-
runków, działów czy subdyscyplin socjologicznych. Są wśród
nich: socjologia rodziny, socjologia religii, socjologia prawa, so-
cjologia medycyny, socjologia przemysłu, socjologia nauki, so-
cjologia kultury, socjologia polityki, socjologia wsi i miasta,
socjologia organizacji, socjologia moralności, socjologia wycho-
wania, socjologia zarzÄ…dzania etc. Czy znacie innÄ… naukÄ™ intere-
sującą się tak wieloma obszarami życia?1
p Wstęp
11
Zaprezentowana książka to kompendium wiedzy z zakre-
su metodologicznych badań socjologicznych, abyś nie błądząc
mógł znalez
ć drogę swoich zainteresowań socjologicznych. Po-
służy Ci do tego niniejsze opracowanie.
Przedstawiona praca nie jest dziełem krytycznym, lecz pró-
bÄ… wypowiedzi otwartych i bezstronnych prezentacji dla potrzeb
młodzieży, która poszukuje swoich zainteresowań naukowych.
Jeżeli niniejsza publikacja wyegzekwuje na młodym pokole-
niu refleksje nad sobą i społeczeństwem, to książka spełni swo-
je oczekiwania.
1
http://socjolog.webpark.pl/socjologia.htm
Rozdział I
Nauki społeczne jako system twierdzeń,
hipotez, teorii naukowych
Metodologia nauk społecznych stanowi podstawę przewi-
dywań, czyli wykrywania stałych związków przyczynowo-skut-
kowych oraz współwystępowania zjawisk, które odkryte po-
zwalają przypuszczać, iż przy określonej przyczynie pojawi się
identyczny skutek. Wydarzeń, które występują w życiu społecz-
nym, nie można przewidywać z odpowiednią dokładnością, tak
jak zjawisk w naukach przyrodniczych. Zachowania ludzi w ży-
ciu społecznym, nie zawsze przy takich samych przyczynach,
wywołują identyczne skutki. Ponadto, na zachowanie społecz-
ności ludzkiej w określonej zbiorowości oddziaływuje tak wiele
czynników niepodlegających obserwacji i kontroli, że niemożli-
we staje się uchwycenie trwałych zależności. Natomiast moż-
na przy zastosowaniu odpowiedniego aparatu metodologicznego
określić tendencję zmian zachowań ludzkich oraz funkcjonowa-
nie instytucji, systemów i podsystemów społecznych. Przedmio-
Czym zatem jest nauka? Nauka może być ujmowana jako system twier-
dzeń, hipotez, teorii orzekających o różnych dziedzinach. W tym zna-
czeniu jest ona wytworem metodycznej działalności badawczej; naukę
możemy także definiować jako systemy badania rzeczywistości zgodne
z danymi zapewniającymi poprawność, ważność i pewność osiąganych
wyników; w uproszczeniu: nauka jest metodą badania rzeczywistości,
zapewniającą jej zgodne z przyjętą metodologią poznanie.
Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
14
tem nauk społecznych jest działalność społeczna człowieka lub,
ściślej się wyrażając, przejawy społeczne działalności ludzkiej.
Wreszcie możemy spojrzeć na naukę jako na zespół insty-
tucji badawczych powołanych do prowadzenia badań, ogłasza-
nia ich wyników, upoważnionych do przekazywania wiadomo-
ści o uzyskanych wynikach i stosowania ich w praktyce. Wiedza
naukowa, niezależnie jaką dyscyplinę naukową reprezentuje, jest
pośrednim rezultatem działalności poznawczej. Ale w dosta-
tecznie rozwiniętych dyscyplinach naukowych wyróżnić moż-
na dwa rodzaje wiedzy: empirycznÄ… i teoretycznÄ…. Na poziomie
empirycznym wchodzą twierdzenia, które opierają się pośred-
nio na doświadczeniach oraz są uogólnieniem cech i właściwo-
ści przysługującym konkretnym obiektom. Wiedza na poziomie
teoretycznym jest formÄ… systematyzacji wiedzy, jest zbiorem po-
wiązanych twierdzeń, ujmujących przedmiot z punktu widzenia
istotnych zależności. Celem nauki jest zrozumienie świata i gro-
madzenie wiedzy o nim. Służy do tego metodologia.
Metodologia jest to nauka o logice, metodach, badaniach, procedurach
badawczych, postępowaniu i typach wnioskowania, stosowanych w okre-
ślonej dyscyplinie naukowej.
Metodologia nauk społecznych to ogólna metodyka badań i rzeczywisto-
ści społecznej, zawierająca dyrektywy badawcze, wynikające z przyjęte-
go systemu teoretycznego, zasady doboru odpowiednich technik i metod
oraz typów wnioskowania, zasady interpretacji zebranych danych, me-
tody sprawdzania poprawności sformułowanych hipotez i jednoznacz-
ności stawianych pytań, a także zasady ustanawiania relacji pomiędzy
teorią społeczną a praktyką badawczą. Metodologia zatem nadaje kie-
runek badaniom i umożliwia zweryfikowanie ich rezultatów.
Nauka jest przedsięwzięciem, którego celem jest  odkrywa-
nie . Ostatecznie badania naukowe sprowadzajÄ… siÄ™ do prowa-
dzenia obserwacji i interpretowania ich wyników. Jednak przed
h Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
15
przystąpieniem do obserwacji i analizy należy przygotować plan.
Trzeba ustalić co, dlaczego oraz jak będzie obserwowane i ana-
lizowane. Właśnie o to chodzi w planie badań.
Mimo że mogą wystąpić różnice w szczegółach, w zależno-
ści od tego, co jest obiektem badań, w każdym schemacie badań
staniesz wobec dwóch głównych zadań. Po pierwsze  musisz
określić, tak dokładnie, jak to tylko możliwe, czego chcesz się
dowiedzieć. Po drugie  musisz określić, w jaki sposób najlepiej
to zrobić. Co ciekawe, jeśli sprawnie sobie poradzisz z pierw-
szą częścią, to prawdopodobnie w tym samym procesie rozstrzy-
gniesz drugą. Jak mawiają matematycy  właściwie sformułowane
pytanie zawiera w sobie odpowiedz
. Większość badań społecz-
nych jest prowadzona po to, aby rzucić światło na jakiś temat
bÄ…dz
też oswoić badacza z jakąś tematyką. Takie podejście zda-
rza się najczęściej, gdy badacz wchodzi w nową dla siebie dzie-
dzinę zainteresowań lub gdy przedmiot badań sam w sobie jest
stosunkowo nowy.
Badania eksploracyjne mogłyby ci pomóc w uzyskaniu przy-
najmniej przybliżonych odpowiedzi na niektóre z tych pytań.
Mógłbyś na przykład sprawdzić dane statystyczne w urzędzie
skarbowym, zgromadzić literaturę dotyczącą tego ruchu i zapo-
znać się z nią, uczestniczyć w spotkaniach czy przeprowadzić
wywiady z przywódcami.
Badania eksploracyjne są odpowiednie także dla trwalszych
zjawisk. Załóżmy, iż jesteś niezadowolony z formalnych, uniwer-
syteckich wymogów dotyczących prac magisterskich i chcesz
przyczynić się do ich zmiany. Możesz zatem zgłębić historię tych
wymagań na twojej uczelni oraz spotkać się z władzami uczelni,
by dowiedzieć się, dlaczego obowiązują takie standardy. Możesz
porozmawiać z kilkoma studentami, by wysondować, jakie są ich
odczucia w tej sprawie. Mimo że to ostatnie działanie nie przy-
niesie najprawdopodobniej dokładnego obrazu opinii studentów,
może ono pokazać, jakie mogłyby być wyniki szerszych badań.
Niekiedy po badaniach eksploracyjnych kontynuuje siÄ™ ba-
dania metodÄ… grup, czy inaczej moderowanych dyskusji w ma-
Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
16
łych grupach. Z reguły badania eksploracyjne mają trzy cele:
(l) zaspokojenie ciekawości badacza i jego pragnienia lepsze-
go zrozumienia przedmiotu, (2) zbadanie możliwości podjęcia
szerszych badań, (3) wypracowanie metod, które zostaną użyte
w dalszych badaniach. Służy temu: opis, wyjaśnienie, analiza.
Kto się zbliża, tego nie odpychajcie, a kto odchodzi,
tego nie zatrzymujcie. Kto wraca, tego przyjmujcie tak,
jakby się nigdy nie oddalał.
 Johann Wolfgang von Goethe
W skład nauk społecznych wchodzą dwie zasadnicze wiel-
kie dyscypliny naukowe: socjologia i ekonomia. Pierwsza z tych
nauk ma szerszy zakres przedmiotowy, gdyż zajmuje się wszel-
kimi czynnościami społecznymi i wynikającymi z nich stosun-
kami społecznymi. Węższy zakres przedmiotowy ma ekonomia,
gdyż zajmuje się tylko tymi czynnościami ludzkimi, które są
skierowane ku dobrom gospodarczym, a więc inaczej mówiąc,
zajmuje się gospodarczą działalnością społeczności ludzkiej. Do
nauk społecznych zalicza się na ogół również i nauki prawne. Zja-
wiska prawne, będąc bardziej świadomym wytworem działalno-
ści społecznej człowieka, niż instytucje społeczne i gospodar-
cze, mają jednak szczególny charakter. Różne problemy prawne
są rozpatrywane przez poszczególne nauki: socjologię prawa, fi-
lozofiÄ™ prawa, prawo naturalne, historiÄ™ prawa itd. Zadaniem za-
równo socjologii, ekonomii, jak i prawa jest zbadanie rzeczywi-
stości społecznej, i odpowiednio: a więc odpowiedz
na pytanie
jak jest  jak ma być. Zadaniem nauki jest poznanie samej rze-
czywistości, stwierdzenie współzależności zjawisk społecznych
i stwierdzenie, jakie przyczyny i bodz
ce społeczne mogą wywo-
łać określone skutki. Dopiero poznanie związków przyczynowo-
-skutkowych, zachodzących pomiędzy zjawiskami społecznymi
czy gospodarczymi, może pozwolić polityce społecznej i odpo-
wiednio gospodarczej, na wskazanie właściwych środków do
przeprowadzenia potrzebnych reform społecznych i gospodar-
h Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
17
czych. W teorii posługujemy się schematami: przyczyna  sku-
tek, a więc zasadą przyczynowości i celowości.
Każdy cel jest równocześnie skutkiem, a każdy środek
 przyczyną, przez porównanie obu schematów widać, że aby
napisać pracę naukową trzeba poznać rzeczywistość społeczną
w zwiÄ…zkach przyczynowo-skutkowych, zachodzÄ…cych pomiÄ™-
dzy zjawiskami społecznymi zarówno w sensie prawnym, jak
i gospodarczym.
Nauki społeczne należą do grupy nauk humanistycznych, to znaczy
nauk traktujących o człowieku. To jest zasadnicze wyróżnienie przed-
miotowe nauk społecznych, ale bardziej istotne jeszcze jest wyodręb-
nienie ich w zakresie metody naukowej. Rozum ludzki ma charakter
całościowy, istnieje więc właściwie jedna wiedza ludzka, obejmująca
wszystkie gałęzie nauki. Ale rozwój wiedzy współczesnej jest tak wiel-
ki, że wymaga ona zróżnicowania systematycznego, podziału na kate-
gorie, choć podziały te zawierają nieraz wiele cech sztuczności.
Podział nauk schodzi, poczynając od filozofii, kolejnymi
stopniami upraktycznienia, aż do najbardziej praktycznych nauk,
jakimi są nauki techniczne, poza którymi rozciąga się już tyl-
ko szeroka dziedzina umiejętności, nie dających się zaliczyć do
nauk we właściwym tego słowa znaczeniu. W każdej dziedzinie
wiedzy występują podstawowe aspekty charakteryzujące osią-
gnięcia naukowe:
%
Aspekt statyczny  gromadzona przez pokolenia wiedza
o rzeczywistości, spełniająca warunki prawdziwości, oraz
oparta na wiedzy teoretycznej metodologia umiejętności
praktycznej, utrwalona na nośnikach informacji: papiero-
wych, celuloidowych, magnetycznych itp.
%
Aspekt dynamiczny  działalność wyspecjalizowanych pra-
cowników organizacji naukowych, dysponujących wciąż
ulepszanymi narzędziami i aparaturą badawczą, które po-
większają zasoby wiedzy i umiejętności. Wymiana informa-
cji (książki, czasopisma, kongresy, zjazdy) i międzynarodo-
Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
18
we przedsięwzięcia badawcze przyczyniają się do rozwoju
nauki, jej elementy starzejÄ… siÄ™ i wymagajÄ… wymiany  nie-
kiedy te same pojęcia i fakty przedstawia się ponownie tylko
w zmienionym języku.
%
Aspekt treściowy  ujęcie szeroko rozumianej rzeczywi-
stości obejmującej abstrakcje, służące samemu jej poznaniu
albo wykorzystaniu w praktyce. W naukach przyrodniczych
są formułowane twierdzenia o wydzielonych fragmentach
rzeczywistości, logicznie uporządkowane i już zweryfikowa-
ne, jak prawa nauk empirycznych bÄ…dz
hipotezy aktualnie
weryfikowane albo falsyfikowane. W naukach dedukcyj-
nych (matematyka z logiką) występują założone aksjo-
maty, twierdzenia, z których wyprowadza się inne twier-
dzenia; opisowe  spełniające kryteria prawdziwości,
rekomendacje niezbędne lub przydatne w projektowaniu re-
alizacji różnorakich celów.
%
Aspekt metodologiczny  niektóre nauki są metodologiami
albo systemami metod, które stanowią zasadniczą zawar-
tość. Rozróżnia się wg stopnia ogólności: metodologię ogól-
ną nauk; metodologię nauk dedukcyjnych, zwaną też meta-
naukÄ…, metalogikÄ… lub metamatematykÄ…; metodologiÄ™ nauk
empirycznych oraz metodologię nauk szczegółowych. Ze
względu na stosowaną metodologię przeciwstawia się nie
tylko nauki dedukcyjne  indukcyjnym (formalne  real-
nym, abstrakcyjne  praktycznym)2.
%
Aspekt strukturalny  nauka jest umowną całością złożoną
z wielu niejednorodnych systemów, które są rozmaicie kształ-
towane i dowolnie nazywane: kierunkami, obszarami, dzie-
dzinami, dyscyplinami, gałęziami, teoriami. Bardziej jedno-
znaczne sÄ… systemy naukowe powiÄ…zane metodologicznie,
chociaż nawet nauki korzystające z tych samych metod róż-
2
W. Windelband i H. Rickert wymieniali nauki nomotetyczne i nauki idio-
graficzne, W. Tatarkiewicz  nauki nomologiczne i nauki typologiczne, T. Ko-
tarbiński  normatywne i krytyczne.
h Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
19
nią się ich doborem; pojawiły się nauki interdyscyplinarne
na styku dwóch, a nawet kilku dyscyplin (np. biochemia,
biofizyka, pedagogika) oraz złożone z wielu dyscyplin, któ-
rych fragmenty zestawiono ze względu na określone zada-
nia. Próby zbudowania zadowalającej klasyfikacji naukowej
przeszły do historii i dzisiaj konstruuje się uproszczone kla-
syfikacje do określonych celów, np. na potrzeby bibliotecz-
ne (klasyfikacja biblioteczna) czy administracyjne.
%
Aspekt psychologiczny  nauka jest wytworem podmiotu,
jego szczególnego działania będącego twórczością, która
nie zawsze jest uzewnętrzniona, a jeśli jest uzewnętrzniona
w mowie, to niekoniecznie utrwalona. Psychologia zamiast
obiektywności naukowej woli intersubiektywność, co zna-
czy, że treści naukowe w perspektywie czasu nie mogą nale-
żeć do indywiduum. Interesuje się twórczością nauk, moty-
wacją naukowca, jego psychiką, rozróżniając takie typy
naukowców, jak: teoretyk, empiryk, systematyk, organiza-
tor, krytyk, pomocnik, katalizator, nauczyciel, populary-
zator  reprezentujące sposób uczestnictwa twórców nauki
w populacji naukowców jest najmniej.
%
Aspekt socjologiczny  nauki wytwarzajÄ… wysoko kwalifi-
kowane kadry zawodowe w pracy zespołowej. Jest to zja-
wisko społeczne, które bada socjologia. W zasadzie tworzą
naukowcy; do rozwijania nauk opisowych oraz do komple-
towania zbiorów przyczyniają się również amatorzy w re-
gionalnych towarzystwach naukowych. Socjologów nauko-
wa percepcja interesuje w społeczeństwie.
%
Aspekt organizacyjny  nauki, w zależności od ustroju da-
nego kraju, uprawia się w organizacjach społecznych lub
prywatnych. Nauka w tym sensie to ogół pracujących na
danym terenie szkół, instytutów badawczych, ośrodków in-
formacji naukowej, przetwarzania danych, bibliotek, muze-
ów, towarzystw naukowych.
%
Aspekt ideologiczny  wyniki badań naukowych mogą być
wykorzystywane, propagowane bÄ…dz
przemilczane, w za-
Rozdział 1. Nauki społeczne jako system twierdzeń, hipotez, teorii naukowych
20
leżności od światopoglądu wyznawanego przez grupy ma-
jące władzę i wpływy w społeczeństwie, np. fragmenty ba-
dań przedstawia się opinii publicznej przed ich naukową
weryfikacją; niektórym naukom odmawia się statusu nauko-
wego, uzasadniając to ich nieracjonalnością (przy swobod-
nym pojmowaniu pojęcia racjonalności); podejście takie jest
charakterystyczne zwłaszcza dla systemów totalitarnych.
%
Aspekt polityczny  jest powiązany licznymi więzami za-
leżności z władzami państwowymi, z parlamentem, z cen-
tralnymi instytucjami administrujÄ…cymi organizacjami
naukowymi. Zgodnie z zasadami przyjętej polityki nauko-
wej przyznaje siÄ™ fundusze na utrzymanie tych dyscyplin,
które nie zarabiają na swoje utrzymanie. Nauka steruje się
też przez regulowanie liczby studentów szkół wyższych,
w zależności od aktualnych potrzeb kraju.
%
Aspekt ekonomiczny  nauki ze względu na to, że okazy-
wały się przeważnie użyteczne, nawet w przypadku nauk
podstawowych, są finansowane w nadziei, że okażą się ren-
towne i zwrócą nakłady na nie poniesione. Nauki stosowa-
ne miewają sponsorów i częstokroć ich instytuty, laborato-
ria i pracownie są powiązane z przemysłem.
Rozdział 2
Tylko człowiek potrafi wznieść się ponad prawa przyrody,
może oderwać się od konkretności życia,
może wybrać nawet własną śmierć.
 Antoni Kępiński
Stosunek nauk społecznych
do innych dyscyplin naukowych
Nauki społeczne, jako nauki humanistyczne, operują poję-
ciem człowieka. Ogromny współczesny rozwój nauk wywołuje
coraz większe ich wzajemne powiązanie. Coraz trudniej dzisiej-
szemu uczonemu utrzymać się w ramach ścisłej problematy-
ki swego przedmiotu. Przyczynia siÄ™ to do nawiÄ…zania bliskich
kontaktów pomiędzy poszczególnymi dyscyplinami naukowy-
mi. Można to zauważyć i w odniesieniu do nauk społecznych.
Tak więc socjologia korzysta z pomocy: etnologii, etnogra-
fii, demografii, historii społecznej, historii doktryn społecznych,
historii kultury, antropologii, psychologii społecznej, statystyki,
geografii człowieka, prehistorii, filozofii, nie mówiąc już o logi-
ce, która jest pomocą dla każdej nauki.
Ekonomia korzysta podobnie z pomocy: demografii, historii
gospodarczej, historii doktryn ekonomicznych, psychologii gospo-
darczej, statystyki, matematyki, geografii gospodarczej. W zakre-
sie metodologii nauk wyodrębnia się coraz bardziej dział specjalny:
metodologia nauk społecznych. Jak stąd widać, nauki społeczne
współpracują z wieloma naukami, poczynając od filozofii aż do
Rozdział 2. Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin...
22
nauk przyrodniczych. Przyczyna tego zjawiska leży w złożonej
naturze człowieka, w nierozerwalnie złączonym w jego naturze
pierwiastku fizycznym i pierwiastku duchowym. Czynności spo-
łeczne człowieka są tak złożone, że wiele nauk musi współdzia-
łać, aby dostarczyć dostatecznego materiału do ich wyjaśnienia.
Zasadniczy cel nauki
Podstawowym celem nauki, w tym nauk społecznych, jest do-
starczanie dającej się zweryfikować wiedzy. Wiedza pomaga nam
wyjaśnić, przewidzieć i zrozumieć zjawiska występujące w życiu
społecznym. Dlatego celem specjalistów w dziedzinie nauk spo-
łecznych jest znalezienie ogólnego wyjaśnienia oraz określenie
implikacji przyczynowo-skutkowych. Przy wyjaśnianiu zjawisk
społecznych możemy stosować:
Wyjaśnienie dedukcyjne
Wyjaśnienie dedukcyjne, które polega na wyjaśnianiu
z ustalonego prawa ogólnego danego zjawiska. W myśleniu de-
dukcyjnym przesłanki prowadzą do konkluzji. Oznacza to, że
wtedy i tylko wtedy, gdy przesłanki są prawdziwe, prawdziwe
też są wnioski. Wyjaśnienie dedukcyjne jest najlepszym rodza-
jem wyjaśniania, ponieważ wnioski dzięki niemu wyprowadza-
ne są zawsze prawdziwe, jeżeli prawdziwe są przesłanki, i po-
nieważ zdarzenia jednostkowe są to równie dobrze wyjaśniane
jak sÄ… powszechne zachowania.
Wyjaśnienie probalistyczne
Wyjaśnienie probalistyczne, nazywane inaczej indukcyj-
nym, odwołuje się do uogólnień wyrażających albo arytmetycz-
.. Rozdział 2. Stosunek nauk społecznych do innych dyscyplin...
23
ny stosunek jednego zjawiska do drugiego, albo jest uogólnie-
niem wyrażającym określone tendencje  skłonności. Głównym
ograniczeniem organizacji probalistycznych czy indukcyjnych,
w porównaniu z prawami ogólnymi, jest brak dotyczący kon-
kretnych wypadków, które nie mogą zostać wprowadzone z cał-
kowitą pewnością.
Przewidywanie
Wyjaśnienie dedukcyjne i probalistyczne tworzą jeden
z ważnych składników wiedzy naukowej. Innym jest przewi-
dywanie, które polega na wcześniejszej obserwacji odwołującej
się do dedukcyjnego modelu wyjaśniania, który, logicznie rzecz
biorąc, jest odwrotnością procesu wyjaśniania. Przy przewidy-
waniu prawa uniwersalne sÄ… wykorzystywane do uzasadniania
pod warunkiem, że zaszły określone warunki wstępne i po nich
będą następować określone konsekwencje.
Rozdział 3
Nauka jako wiedza o rzeczywistości
Nauka jako wiedza o rzeczywistości poddana jest ustalonym
wymaganiom pojęciowym, merytorycznym i metodologicznym.
W rozumieniu Europejczyków powstawała na obrzeżach Mo-
rza Śródziemnego dzięki Grekom, którzy pod opiekę muz od-
dali muzykologię, historię i astronomię, i którzy odróżniali epi-
steme, wiedzę pewną, racjonalną, bo uzasadnioną. Stąd póz
niej
na określenie naukoznawstwa używano terminu epistemologia,
a przegląd poglądów, w przeciwieństwie do biografii, określano
mianem doksografii. Nazwa  nauka przy użyciu stów greckich
z końcówką -logia kształtuje się dopiero od kilkuset lat. Chociaż
XVII XVIII w. przyniosły autonomizację nauki, to jednak pol-
scy uczeni, powołujący w 1887 r. w Krakowie Akademię Umie-
jętności, woleli nie używać słowa nauka ze względu na jej po-
toczny sens i użyli terminu umiejętność.
3.1. Pojęcie  nauki
Pojęcie  nauki jest często niewłaściwie rozumiane. Laicy
stosują termin  nauka w różny sposób i w różnych kontekstach.
Dla niektórych nauka oznacza prestiżowe przedsięwzięcie, dla
drugich prawdziwÄ… wiedzÄ™, a jeszcze dla innych obiektywne ba-
danie zjawisk empirycznych.
Nauka to termin trudny do zdefiniowania głównie dlate-
go, że ludzie często mylą to czym jest nauka, z jej metodolo-