MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Lucjan Klimuszko
Wykonywanie podstawowych
operacji technologicznych
712[08].Z1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr inż. Halina Darecka
mgr inż. Danuta Gąsiorowska
Opracowanie redakcyjne:
inż. Lucjan Klimuszko
Konsultacja:
mgr inż. Piotr Ziembicki
Korekta:
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 712[08].Z1.05
 Wykonywanie podstawowych operacji technologicznych , zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu Zdun 712[08].
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Przepisy bhp i ochrony ppoż. Obowiązujące podczas wykonywania
podstawowych operacji technologicznych 8
4.1.1. Materiał nauczania 8
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Mierzenie prostymi narzędziami pomiarowymi 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 19
4.3. Obsługa elektronarzędzi 20
4.3.1. Materiał nauczania 20
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 20
4.3.3. Ćwiczenia 21
4.3.4. Sprawdzian postępów 22
4.4. Połączenia nitowe 23
4.4.1. Materiał nauczania 23
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.4.3. Ćwiczenia 24
4.4.4. Sprawdzian postępów 25
4.5. Nieskomplikowane prace montażu mechanicznego 26
4.5.1. Materiał nauczania 26
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.5.3. Ćwiczenia 28
4.5.4. Sprawdzian postępów 30
4.6. Lutowanie lutem miękkim 31
4.6.1. Materiał nauczania 31
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.6.3. Ćwiczenia 33
4.6.4. Sprawdzian postępów 34
4.7. Åšlusarskie stanowisko robocze 35
4.7.1. Materiał nauczania 35
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.7.3. Ćwiczenia 37
4.7.4. Sprawdzian postępów 38
4.8. Narzędzia ślusarskie do obróbki ręcznej metalu 39
4.8.1. Materiał nauczania 39
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 40
4.8.3. Ćwiczenia 40
4.8.4. Sprawdzian postępów 41
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9. Technologia trasowania 42
4.9.1. Materiał nauczania 42
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 44
4.9.3. Ćwiczenia 44
4.9.4. Sprawdzian postępów 45
4.10. Technologia gięcia i prostowania metali 46
4.10.1. Materiał nauczania 46
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.10.3. Ćwiczenia 47
4.10.4. Sprawdzian postępów 48
4.11. Technologia cięcia i przecinania metali 49
4.11.1. Materiał nauczania 49
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 51
4.11.3. Ćwiczenia 52
4.11.4. Sprawdzian postępów 53
4.12. Technologia piłowania powierzchni płaskich i kształtowych 54
4.12.1. Materiał nauczania 54
4.12.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 55
4.12.3. Ćwiczenia 55
4.12.4. Sprawdzian postępów 57
4.13. Technologia wiercenia 58
4.13.1. Materiał nauczania 58
4.13.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 61
4.13.3. Ćwiczenia 61
4.13.4. Sprawdzian postępów 63
4.14. Technologia gwintowania wewnętrznego i zewnętrznego 64
4.14.1. Materiał nauczania 64
4.14.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 65
4.14.3. Ćwiczenia 65
4.14.4. Sprawdzian postępów 67
4.15. Obróbka drewna 68
4.15.1. Materiał nauczania 68
4.15.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 73
4.15.3. Ćwiczenia 73
4.15.4. Sprawdzian postępów 75
5. Sprawdzian osiągnięć 76
6. Literatura 81
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ułatwi Ci przyswojenie wiadomości i ukształtowanie umiejętności z zakresu
wykonywania podstawowych operacji technologicznych. Poradnik ułatwi Ci pracę na
zajęciach dydaktycznych nie narzucając gotowych schematów, jedynie proponując
wykonywanie niektórych ćwiczeń, sposobu wykonania i wyposażenia stanowiska pracy.
Czytaj uważnie ze zrozumieniem każdą część poradnika, a mając wątpliwości skorzystaj ze
wskazówek i rad prowadzącego zajęcia. Przy kształtowaniu umiejętności pomoże Ci
nauczyciel wskazując podstawowe i pomocnicze czynności prowadzące do prawidłowego
wykonania zalecanych ćwiczeń i operacji technologicznych.
Umiejętności, które powinieneś ukształtować, osiągniesz poprzez ćwiczenia
wykonywane na stanowisku ćwiczeniowym zbliżonym do rzeczywistego stanowiska pracy.
Poradnik wskaże również, jakich informacji powinieneś poszukać i gdzie ewentualnie
możesz je znalez
ć.
Poradnik składa się z następujących części:
- wymagania wstępne  są to niezbędne wiadomości i umiejętności, które powinieneś
posiadać przed przystąpieniem do wykonania zalecanych ćwiczeń i zadań zgodnie
z zasadami bhp i bezpieczeństwa pożarowego,
- cele kształcenia  to świadomie założone wyniki procesu nauczania  uczenia się
zawodu, wyrażone przyrostem wiadomości i umiejętności, nawyków oraz zmianami
postawy i osobowości,
- materiał nauczania i zestawy ćwiczeń, które pozwolą na osiągnięcie zaplanowanych
w programie jednostki modułowej celów kształcenia.
Materiał nauczania zawiera podstawowe pojęcia, definicje, określenia, rysunki, schematy
oraz opisy stosowanych technologii i materiałów.
Do Twoich obowiązków należy zaliczenie poszczególnych jednostek modułowych
i poprawne wykonanie sprawdzianu osiągnięć. Pomocne tutaj będą zestawy pytań
sprawdzających wiadomości i umiejętności oraz pytania w formie sprawdzianu postępów.
Na końcu poradnika zamieszczony jest również sprawdzian osiągnięć obejmujący materiał
nauczania z zakresu jednostki modułowej.
Ćwiczenia zawierają polecenia, a także sposób i zakres materiałów i środków niezbędnych
do ich wykonania. Ćwiczenia staraj się wykonywać dokładnie, precyzyjnie i bezpiecznie
zgodnie z zaleceniami i wskazówkami nauczyciela. Po wykonaniu ćwiczeń sprawdz
poziom
swoich wiadomości i umiejętności odpowiadając na pytania zawarte w sprawdzianie
postępów.
Na zakończenie cyklu kształcenia jednostki modułowej będzie przeprowadzony
sprawdzian osiągnięć, który umożliwi sprawdzenie wiadomości i umiejętności nabytych
podczas realizacji programu nauczania. Do zestawu zadań dołączona jest instrukcja
testowania.
Na końcu poradnika znajdziesz również wykaz literatury, dzięki której możesz poszerzyć
swojÄ… wiedzÄ™.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
712[08].Z1
Konstrukcje zduńskie i kominiarskie
712[08].Z1.01
Spalanie paliw technicznych
712[08].Z1.02
Prowadzenie kanałów wentylacyjnych,
spalinowych i dymowych
712[08].Z1.03
Przygotowanie materiałów stosowanych
w konstrukcjach ognioodpornych
712[08].Z1.04
Przygotowanie zapraw ognioodpornych
712[08].Z1.05
Wykonywanie podstawowych operacji
technologicznych
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej  Wykonywanie podstawowych
operacji technologicznych powinieneś umieć:
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu budownictwa,
- przestrzegać przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy,
- przestrzegać przepisy ochrony przeciwpożarowej,
- przestrzegać przepisy ochrony środowiska,
- posługiwać się dokumentacją techniczną,
- współpracować w grupie z uwzględnieniem podziału zadań,
- posługiwać się bezpiecznie podstawowymi narzędziami i sprzętem,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- udzielać pierwszej pomocy przedmedycznej,
- dobierać środki ochrony indywidualnej,
- prezentować i oceniać wykonane zadanie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- zastosować przepisy bhp, ochrony przeciwpożarowej i przeciwporażeniowej
obowiÄ…zujÄ…ce podczas wykonywania operacji technologicznych,
- zmierzyć podstawowymi narzędziami pomiarowymi: liniałem kreskowym, suwmiarką,
- przygotować do trasowania powierzchnie przedmiotu,
- wykonać trasowanie powierzchni przedmiotu na płaszczyz
nie,
- wykonać trasowanie przestrzenne powierzchni przedmiotu,
- wykonać cięcie metali piłką ręczną,
- wykonać cięcie metali nożycami,
- wykonać proste połączenia nitowe,
- posłużyć się prostymi narzędziami,
- wykonać lutowanie lutem miękkim,
- posłużyć się elektronarzędziami: wiertarką udarową, przecinarką tarczową, piłą tarczową,
szlifierką, ostrzałką,
- wykonać nieskomplikowane prace montażu mechanicznego,
- wykonać nieskomplikowane prace ciesielsko  stolarskie,
- wyprostować przedmioty: z taśmy stalowej, z prętów, z blachy,
- wykonać gięcie przedmiotów: z taśmy stalowej, prętów, blachy,
- wykonać piłowanie powierzchni,
- wywiercić otwory,
- wykonać otwory w przegrodach budowlanych,
- wykonać gwinty: wewnętrzne, zewnętrzne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Przepisy bhp i ochrony ppoż. obowiązujące podczas
wykonywania podstawowych operacji technologicznych
4.1.1. Materiał nauczania
Każde elektronarzędzie powinno być zaopatrzone w tabliczkę znamionową, która
zawiera następujące dane:
- nazwÄ™ producenta,
- typ narzędzia,
- napięcie znamionowe,
- moc,
- znak bezpieczeństwa CE,
- najważniejsze parametry techniczne.
Rys. 1. Narzędzie elektryczne z tabliczką znamionową [13, s. 48].
Działanie prądu elektrycznego na człowieka może być:
- bezpośrednie  gdy następuje włączenie ciała lub jego części w obwód elektryczny,
- pośrednie  które polega na powstawaniu uszkodzeń ciała bez przepływu prądu przez
człowieka.
Maszyny i urządzenia techniczne, podlegające dozorowi technicznemu, mogą być
używane tylko wówczas, jeżeli wystawiono dokumenty uprawniające do ich eksploatacji.
Dokumenty te powinny być dostępne dla organów kontroli w miejscu eksploatacji
elektronarzędzi.
Maszyny i inne urządzenia techniczne należy eksploatować, konserwować i naprawiać
zgodnie z instrukcją producenta, w sposób zapewniający ich sprawne funkcjonowanie.
Powinny one być:
- utrzymane w stanie zapewniającym ich sprawność,
- stosowane wyłącznie do prac, do jakich zostały przeznaczone,
- obsługiwane przez przeszkolone osoby.
Przeciążenie maszyn i urządzeń ponad dopuszczalne obciążenie robocze jest zabronione.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
W przypadku wystąpienia zakłóceń pracy elektronarzędzi, należy natychmiast odłączyć
je od prądu i zawiadomić przełożonego.
Bezpieczne użytkowanie elektronarzędzi zależy od przestrzegania następujących zasad:
- przed każdym użyciem należy sprawdzić stan techniczny, a przede wszystkim obudowę,
przewód zasilający, a także działanie wyłącznika,
- zabezpieczyć przed wilgocią i wodą,
- włączając i wyłączając elektronarzędzie należy trzymać za wtyczkę, a nie za przewód
zasilajÄ…cy,
- narzędzia muszą posiadać wyłączniki łatwo dostępne, a obwody zasilające powinny być
wyposażone w bezpieczniki chroniące przed przeciążeniem,
- naprawy, przeglądy konserwacyjne oraz wymiana części może odbywać się po
wyłączeniu zasilania przez osoby do tego uprawnione.
Wszystkie elektronarzędzia powinny być uziemione lub zerowane.
Rys. 2. Przykład ochrony przeciwporażeniowej przy stosowaniu narzędzi ręcznych [5, s. 54].
Narzędzia używane do nitowania nie mogą mieć pęknięć i innych uszkodzeń. Używając
nitownika pneumatycznego nie wolno włączyć dopływu powietrza przed zetknięciem bijaka 
nagłownika z trzonem nitu. Używając niciarki mechaniczne lub elektryczne należy sprawdzać
ich uziemienie lub zerowanie. Podczas nitowania na gorąco należy uważać, żeby nie ulec
poparzeniu.
Podczas montażu należy utrzymać porządek i czystość na stanowisku pracy oraz używać
narzędzi w dobrym stanie technicznym i odpowiednich do danej operacji.
Mycie części w benzynie i benzolu powinno odbywać się pod wyciągiem lub w dobrze
wentylowanych pomieszczeniach. Szczególną ostrożność należy zachować podczas montażu,
transportu i ustawiania ciężkich zespołów czy elementów szkieletów. Na każdym stanowisku
montażowym powinna znajdować się instrukcja bhp, z którą należy się zapoznać i stosować
podczas pracy.
Do połączeń lutowanych ze względu na toksyczność, powinno się stosować luty
bezkadmowe. Szczególną ostrożność należy zachować przy stosowaniu topników do
lutowania (przewietrzanie pomieszczeń). Podczas kontaktu z topnikami nie wolno spożywać
posiłków, a po zakończeniu pracy niezwłocznie umyć ręce. Podczas pracy z kwasami
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
w czasie lutowania należy chronić ciało i ubiór przed ich żrącym działaniem. Przygotowując
wodny roztwór kwasu należy zawsze wlewać kwas do wody, a nie odwrotnie.
Lampę lutowniczą powinno się zapalać i rozgrzewać w miejscach nie zagrożonych
powstaniem pożaru. Paliwo do lampy można nalewać tylko po jej wygaszeniu i całkowitym
ostudzeniu.
Podczas wykonywania obróbki ręcznej lub ręczno  mechanicznej na stanowisku
ślusarskim wypadki mogą zdarzyć się z powodu:
- złego stanu technicznego narzędzi i maszyn,
- braku osłon,
- nieprawidłowego posługiwania się narzędziami.
Jednym z podstawowych warunków bezpieczeństwa podczas prac ślusarskich jest przede
wszystkim przestrzeganie ładu i porządku na stanowisku pracy, na którym powinny
znajdować się tylko narzędzia niezbędne do wykonania zadania. Duże znaczenie dla
bezpieczeństwa ma prawidłowe rozmieszczenie narzędzi na stole ślusarskim.
Przyczyną pożarów w warsztacie obróbki ręcznej jest na ogół nieostrożność
i nieprzestrzeganie przepisów przeciwpożarowych. Pożar na ślusarskim stanowisku pracy
może wybuchnąć z powodu:
- zwarcia przewodów elektrycznych,
- samozapłonu czyściwa zanieczyszczonego tłuszczami i smarami,
- zgromadzenia łatwopalnych materiałów.
Na każdym ślusarskim stanowisku pracy powinny być umieszczone w widocznym miejscu
instrukcje obsługi narzędzi i przeciwpożarowe.
W czasie trasowania należy zwracać szczególną uwagę na staranne ustawienie,
zamocowanie oraz ostrożne przenoszenie ciężkich przedmiotów. Ważne jest również
prawidłowe oświetlenie stanowiska pracy. Przed przystąpieniem do trasowania należy
sprawdzić jakość i stan materiału przeznaczonego do trasowania oraz dokładnie oczyścić
materiał. Podczas trasowania należy zachować dużą ostrożność ze względu na ostre końce
rysików. Porządek na stanowisku, a zwłaszcza sposób rozmieszczenia i przechowywania
narzędzi traserskich, chroni przed wszelkimi skaleczeniami.
Przed rozpoczęciem gięcia i prostowania metali należy każdorazowo sprawdzić, czy
narzędzia znajdują się w dobrym stanie technicznym. Bardzo ważną czynnością jest
właściwe, stateczne zamocowanie przedmiotu w imadle. Podczas gięcia i prostowania blach,
płaskowników, prętów oraz kształtowników metalowych należy szczególnie uważać, żeby nie
skaleczyć rąk o ostre krawędzie wyrobów. W czasie gięcia i prostowania na prasach
i krawędziarce nie wolno położyć ręki w obszarze poruszania się suwaka prasy. Natomiast
należy unikać poparzenia podczas gięcia i prostowania na gorąco.
W czasie gięcia i przecinania metali mogą zdarzyć się okaleczenia rąk o zadziory na
krawędziach blach, płaskowników, kątowników, prętów itp. Aby temu zapobiec zadziory
należy usuwać specjalnym skrobakiem lub pilnikiem. Podczas cięcia elementów metalowych
nożycami ręcznymi należy je dobrze uchwycić, a podczas cięcia na nożycach dz
wigniowych
 stosować przytrzymywacz blach. Bezpieczniej jest pracować używając nożyc naostrzonych.
Ostrzyć należy powierzchnie pracujące nożyc, szlifując je tak, aby kąt przyłożenia wynosił
2÷3o. Dobry stan nożyc zapobiega tworzeniu siÄ™ zadziorów i przeginaniu elementów
obrabianych. Nożyce dz
wigniowe należy zabezpieczyć przed samoczynnym opadnięciem
dz
wigni. Nożyce gilotynowe powinny być wyposażone w listwę ochronną umieszczoną nad
stołem, tak żeby nie przedostały się pod nią palce obsługującego. Wszystkie nożyce
o napędzie mechanicznym muszą być wyposażone w osłony na ruchome części napędowe.
Korpusy nożyc elektrycznych muszą być uziemione.
Podczas cięcia piłką ręczną brzeszczot powinien być dobrze naciągnięty, co zabezpiecza
go przed pękaniem w czasie cięcia. Podczas przecinania rur przecinakiem powinno używać
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
się okularów ochronnych i rękawic oraz przecinaka z nałożonym ochraniaczem, który chroni
przytrzymującą dłoń przed stłuczeniem.
Podczas piłowania należy zwracać uwagę, aby palce nie zachodziły poza dolne
krawędzie pilnika, co chroni przed skaleczeniem ręki o krawędzie obrabianego przedmiotu.
Podczas pracy przyczyną wypadku może być również niewłaściwe zamocowanie przedmiotu
obrabianego lub narzędzia. Nie wolno dopuścić do używania narzędzi uszkodzonych
tj. pękniętych lub wykruszonych. Podczas piłowania mogą zdarzyć się skaleczenia rąk na
skutek przesunięcia ręki po ostrych krawędziach obrabianego przedmiotu. Często, może
dochodzić do zsunięcia pilnika z rękojeści lub usuwania rękami opiłków z powierzchni
obrabianego przedmiotu.
Rys. 3. Osadzanie pilnika w rękojeści: a) sposób właściwy b) niedopuszczalny [6, s. 65].
Zbyt głębokie osadzenie rękojeści może spowodować jej pęknięcie i w konsekwencji
skaleczenie. Podczas piłowania nie wolno wykonywać gwałtownych ruchów do przodu, żeby
nie uderzyć rękojeścią pilnika o przedmiot, gdyż może się zsunąć.
Bardzo ważną czynnością, poprzedzającą wiercenie otworu w przedmiocie, jest właściwe
zamocowanie go bezpośrednio na stole wiertarki lub w przyrządzie np. w imadle
maszynowym. Odpadów powstałych w czasie obróbki (opiłków, wiórów itp.) nie wolno
usuwać z obrabianej powierzchni, urządzenia służącego do mocowania (imadła itp.) i blatu
stołu gołą dłonią lub palcami bądz
przez wydmuchiwanie. Wszystkie obracające się części
napędowe wiertarki podczas wiercenia powinny być zabezpieczone osłonami, a wiertarka
uziemiona. Nie wolno dotykać wrzeciona ani narzędzia podczas pracy wiertarki.
Podczas gwintowania podobnie jak przy wykonywaniu innych operacji bardzo ważną
czynnością jest dobre i prawidłowe zamocowanie gwintowanych przedmiotów.
Do gwintowania nie należy używać narzędzi uszkodzonych. Gwintując rury należy je
dokładnie zamocować w imadłach rurowych.
Bezpieczeństwo na stanowisku pracy jest związane z przestrzeganiem następujących
zasad:
- zachowanie ostrożności podczas posługiwania się ostrymi narzędziami,
- zachowanie dyscypliny technologicznej i porzÄ…dkowej,
- stosowanie się do instrukcji, regulaminu i zarządzeń bezpośrednich przełożonych.
Podłogi powinny być wykonane z materiału nie wytwarzającego pyłu oraz będącego
złym przewodnikiem ciepła. Szczególną uwagę należy zwrócić na bezpieczeństwo
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
przeciwpożarowe. Podczas pracy powinno się przestrzegać zasad dotyczących porządku
i higieny:
- stanowisko pracy powinno być zawsze utrzymane w czystości i porządku,
- na warsztacie pracy (strugnicy, stole) mogą znajdować się tylko te narzędzia i przyrządy,
które są niezbędne podczas wykonywanej czynności,
- narzędzia i przyrządy muszą być należycie konserwowane,
- elementy przeznaczone do obróbki powinny być ułożone w miejscu, z którego łatwo
można je pobrać,
- wszystkie odpady drzewne, trociny i wióry należy często usuwać z miejsca pracy,
- ubranie robocze powinno być obcisłe, nie krępujące ruchów.
Podczas piłowania należy:
- zachować szczególną ostrożność w czasie wyrównywania, rozwierania i ostrzenia zębów
piły,
- nie opierać i nie przenosić pił z uzębieniem zwróconym na zewnątrz,
- nie dotykać uzębienia,
- nie naprężać piły ramowej zbyt silnie.
Podczas strugania należy przestrzegać następujących zasad:
- zachować ostrożność podczas ostrzenia, wygładzania i sprawdzania ostrości noży
strugów, aby uniknąć skaleczenia,
- wysokość strugnicy powinna być dostosowana do wzrostu strugającego,
- struganie należy co jakiś czas przerwać, rozprężyć mięśnie i wykonać kilka oddechów
przy otwartym oknie.
Przekładanie, a zwłaszcza ostrzenie i wygładzanie świdrów powinno się wykonywać
ostrożnie i uważnie, aby uniknąć skaleczenia.
Podczas dłutowania należy przestrzegać następujących zasad:
- nie wolno skrawać dłutem w kierunku ręki podtrzymującej element,
- nie wolno kłaść dłuta na skraju strugnicy lub stołu,
- zachować ostrożność podczas ostrzenia i wygładzania dłut.
Posługiwanie się tarnikami (pilnikami) nie oprawionymi w trzonki zagraża odparzeniem
dłoni.
Przy obsłudze pilarek istnieje głównie niebezpieczeństwo zetknięcia się rąk z zębami pił.
Każda pilarka powinna być wyposażona w osłony tarczy piły. Ponadto pilarka powinna mieć
urządzenie ograniczające wychylenie wrzeciona lub też przesuw stołu, a także ustawiony
mechanizm, aby wrzeciono po wykonaniu ruchu roboczego wracało w położenie wyjściowe.
Przy obsłudze obrzynarek dwustronnych największe niebezpieczeństwo wynika
z możliwości odrzutu drewna. Strugarki wyrówniarki należą do maszyn szczególnie
niebezpiecznych i powodujących wiele urazów palców rąk. Aby uniknąć niebezpieczeństwa
zetknięcia się rąk pracownika z wałem nożowym, powinny być stosowane osłony. Podobnie
frezarki powinny mieć odpowiednie osłony i zabezpieczenia. Część nierobocza freza powinna
być osłonięta całkowicie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie informacje zawiera tabliczka znamionowa?
2. Jakie są zasady bezpiecznego użytkowania narzędzi elektrycznych?
3. Od czego zależy bezpieczne użytkowanie elektronarzędzi?
4. Jakimi cechami powinny charakteryzować się narzędzia używane podczas piłowania?
5. Co należy wziąć pod uwagę podczas używania narzędzi i sprzętu montażowego?
6. Jakie zagrożenia mogą wystąpić podczas ręcznej obróbki na stanowisku ślusarskim?
7. Jakie mogą być przyczyny wypadków podczas pracy ślusarza?
8. W jakich przypadkach może wybuchnąć pożar na ślusarskim stanowisku pracy?
9. Jak należy zabezpieczyć krawędzie przecinanych przedmiotów przed skaleczeniem?
10. W jakie elementy muszą być wyposażone nożyce o napędzie mechanicznym, aby praca
była bezpieczna?
11. Jakie mogą być przyczyny wypadków w czasie piłowania?
12. Jaki stan narzędzi jest bezpieczny podczas piłowania?
13. Jakie czynności wstępne należy wykonać przed rozpoczęciem wiercenia?
14. Jakich czynności zabrania się podczas usuwania odpadów po wykonaniu wiercenia?
15. Jakie zasady bezpieczeństwa obowiązują przy piłowaniu?
16. Jakie zasady bezpieczeństwa obowiązują podczas wiercenia?
17. W jaki sposób są osadzane pilniki w rękojeści?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wypisz podstawowe parametry elektronarzędzia, które powinny być umieszczone na
tabliczce znamionowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z rodzajem i budową elektronarzędzia,
3) nazwać elektronarzędzie,
4) dobrać odpowiednie nazwy parametrów do elektronarzędzia,
5) dobrać jednostki parametrów do narzędzia,
6) wypisać parametry wraz z podaniem jednostek na kartce papieru,
7) zaprezentować efekty swojej pracy,
8) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- dwa rodzaje wiertarek,
- papier formatu A4,
- przybory do pisania,
- instrukcje obsługi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj i dobierz pilniki nadające się do bezpiecznej pracy podczas piłowania
krawędzi elementów szkieletu przenośnego pieca, ułożone na stanowisku pracy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zapoznać się z pilnikami pod względem nacięć,
3) zapoznać się z pilnikami pod względem spękania,
4) dobrać pilniki w zależności od wymiarów piłowanych krawędzi,
5) dobrać pilniki w zależności od jakości nacięć,
6) ocenić stan techniczny osadzenia pilnika w rękojeści,
7) dobrać pilniki nadające się do bezpiecznej pracy,
8) odłożyć osobno pilniki wadliwe,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) zlikwidować stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- pilniki płaskie o różnym nacięciu,
- pilniki z
le osadzone,
- pilniki osadzone prawidłowo w rękojeści.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy? o o
2) zdefiniować pojęcie elektronarzędzia według tabliczki znamionowej? o o
3) dostosować odpowiedni rodzaj elektronarzędzi wraz
z instrukcją obsługi? o o
4) dobrać bezpieczne parametry elektronarzędzi znajdujące się na
tabliczce znamionowej? o o
5) uzasadnić znaczenie parametrów elektronarzędzi dla
bezpiecznej pracy? o o
6) dobrać pilniki pod względem jakości? o o
7) ocenić stan techniczny osadzenia pilników? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Mierzenie prostymi narzędziami pomiarowymi
4.2.1. Materiał nauczania
Celem pomiarów jest stwierdzenie zgodności wykonania przedmiotu, elementu, wyrobu
z dokumentacją techniczną. Obrabiany element musi być sprawdzony i mierzony podczas
jego wykonywania oraz po wykonaniu.
Sprawdzenie kształtu przedmiotu polega przede wszystkim na pomiarze szerokości,
długości i grubości krawędzi lub pomiarze kątów. Pomiary takie dotyczą szkieletu obudowy
trzonu kuchennego, pieca przenośnego, obramowania, galeryjki i gabarytów pieców i trzonów
kuchennych. Każdy pomiar jest obarczony pewnym błędem powstałym wskutek
niedokładności przyrządów pomiarowych, niedoskonałości wzroku oraz warunków, w jakich
pomiar się odbywa np. temperatury. Pomiary zaleca się wykonywać w temperaturze ok. 20oC.
Pomiary przeprowadza się w określony sposób, na który składają się charakterystyczne
czynności i kolejność ich wykonywania.
Do wykonywania pomiarów służą wzorce miar, sprawdziany i przyrządy pomiarowe.
Do sprawdzania kąta prostego służą kątowniki.
Rys. 4. Kątowniki: a) płaski, b) ze stopą, c) z grubym ramieniem, d) krawędziowy [6, s.14].
W celu sprawdzenia kąta prostego zewnętrznego kątownik przykłada się wewnętrznymi
bokami ramion do obrobionych płaszczyzn przedmiotu lub elementu, prostopadle do
krawędzi przedmiotu i obserwuje szczelinę świetlną. Aby sprawdzić kąt wewnętrzny,
kątownik przykłada się bokami zewnętrznymi.
Rys. 5. Sprawdzanie kÄ…ta prostego [6, s.15].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
 Do pomiarów zewnętrznych i wewnętrznych służą przymiary kreskowe z podziałką
milimetrową, przymiary taśmowe i składane.
Do pomiarów z dokładnością do 0,1mm służy suwmiarka z noniuszem przystosowanym
do pomiaru wymiarów wewnętrznych i zewnętrznych jak również do pomiaru głębokości.
Rys. 6. Wybrane podstawowe narzędzia pomiarowe i przybory pomocnicze: a) przymiar kreskowy,
b) suwmiarka uniwersalna, c) macka do pomiarów zewnętrznych, d) macka do pomiarów
wewnętrznych, e)głębokościomierz suwmiarkowy prosty, f) kątomierz uniwersalny,
g) kątownik 90o, h) liniał krawędziowy [14, s. 36].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 7. Przymiar taśmowy [6, s.31].
Przy doborze przyrządów pomiarowych należy uwzględnić:
- geometryczne i fizyczne właściwości mierzonego elementu,
- rodzaj mierzonego wymiaru (zewnętrzny, wewnętrzny, mieszany, pośredni),
- kształt i ciężar mierzonego elementu.
Gwarancją uzyskania dokładnych wyników pomiarów jest:
- prawidłowe użytkowanie narzędzi pomiarowych,
- należyta konserwacja narzędzi pomiarowych,
- porzÄ…dek na stanowisku pracy.
Pomiary muszą być wykonywane bardzo starannie i dokładnie. Powierzchnie lub
krawędzie pomiarowe muszą być czyste i nie uszkodzone, nie powinny mieć rys, wgnieceń
i innych nierówności.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu przeprowadzamy pomiary?
2. Na czym polega pomiar kształtu przedmiotu?
3. Jakie rodzaje przyrządów pomiarowych stosuje się do pomiarów kształtu przedmiotu?
4. Jakie rodzaje przyrządów pomiarowych stosuje się do pomiaru średnic otworów?
5. Za pomocÄ… czego mierzy siÄ™ kÄ…ty proste?
6. Jakie elementy należy wziąć pod uwagę przy doborze przyrządów pomiarowych?
7. Czym powinny charakteryzować się powierzchnie i krawędzi pomiarowe?
8. Dlaczego występują błędy podczas pomiarów?
9. Do czego służy suwmiarka?
10. Z jakich części zbudowana jest suwmiarka?
11. Z jaką dokładnością dokonuje się pomiarów przy użyciu suwmiarki?
12. Z jaką dokładnością dokonuje się pomiarów przy użyciu przyrządów kreskowych,
taśmowych?
13. Od czego zależy dokładność pomiarów?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wymierz rzut poziomy pieca ogrzewczego na przygotowanym betonowym fundamencie
na podstawie rysunku.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z rysunkiem rzutu poziomego i przekroju pionowego pieca,
3) dobrać przyrządy pomiarowe,
4) przenieść wymiary z rysunku rzutu poziomego na powierzchnię fundamentu,
5) sprawdzić kąty proste rzutu poziomego prostokątnego pieca,
6) zaznaczyć oddzielną linią szerokość cokołu,
7) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
8) dokonać oceny ćwiczenia,
9) zlikwidować stanowisko pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek rzutu poziomego,
- rysunek przekroju pionowego,
- przymiar liniowy kreskowy,
- kÄ…tomierz,
- kreda lub mazak,
- płyta imitująca fundament pod piec,
- kÄ…towniki.
Ćwiczenie 2
Omierz odległości i średnice otworów w płytce blaszanej, którą przedstawia rysunek:
Rys. 8. PÅ‚ytka blaszana z otworami [4, s. 15].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z przygotowaną płytką z blachy,
3) zapoznać się z przyrządami pomiarowymi, przygotowanymi do wykonania ćwiczenia,
4) zmierzyć suwmiarką średnice otworów,
5) zmierzyć odległości w linii prostej oznaczone na rysunku literami P, X, Y,
6) sprawdzić poprawność pomiarów obliczając odległość P,
7) zapisać wyniki pomiarów,
8) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
9) ocenić dokładność dokonanych pomiarów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
 Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek płytki blaszanej,
- suwmiarka,
- cyrkiel,
- przymiar liniowy kreskowy,
- kartki papieru A4,
- przybory do pisania.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy? o o
2) czytać rysunki w rzucie i przekroju pionowym? o o
3) dobrać przyrządy pomiarowe do mierzenia linii prostych:
równoległych i prostopadłych? o o
4) dobrać przyrządy do pomiaru kątów? o o
5) przenieść wymiary z rysunku na powierzchnię betonową? o o
6) sprawdzić kąt prosty? o o
7) posługiwać się suwmiarką? o o
8) posługiwać się przyrządami pomiarowymi do mierzenia odcinków prostych?o o
9) zmierzyć średnicę otworów przy użyciu suwmiarki? o o
10) wykorzystać wymiary cząstkowe do obliczenia pełnych odległości
w linii prostej? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
4.3. Obsługa elektronarzędzi
4.3.1. Materiał nauczania
Do wykonywania podstawowych procesów technologicznych stosuje się różnego rodzaju
elektronarzędzia. Niektóre zasady obsługi są podobne do większości stosowanych
elektronarzędzi. Przed przystąpieniem do pracy należy wykonać następujące czynności:
- dokładnie zapoznać się z dokumentacją wykonawczą i instrukcją obsługi urządzenia,
- sprawdzić stan techniczny urządzeń mechanicznych i oświetlenia stanowiska,
a szczególności stan instalacji elektrycznej, w tym przyłączy, czy narzędzia są wykonane
w I lub II klasie izolacji (II klasa izolacji oznaczona jest na tabliczce znamionowej
znakiem i takie narzędzie nie wymaga podłączenia do gniazdka z kołkiem
uziemiajÄ…cym),
- sprawdzić, czy nie jest uszkodzone lub zanieczyszczone gniazdko przyłączeniowe,
- sprawdzić, czy narzędzie skrawające (wiertło, frez, tarcza szlifierska itp.) jest w dobrym
stanie (tarcze szlifierskie powinny odpowiadać liczbie dopuszczalnych obrotów
parametrom narzędzia, nie mogą być popękane),
- prawidłowo i mocno zamocować narzędzia skrawające w uchwycie,
- sprawdzić na biegu luzem, czy narzędzie pracuje równo, bez drgań i bez nadmiernego
hałasu oraz czy sprawny jest wyłącznik.
Równocześnie należy stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
Przygotowanie wiertarki lub szlifierki ogranicza się w zasadzie do właściwego
zamocowania wiertła. Przed rozpoczęciem pracy wiertarką elektryczną należy sprawdzić stan
przewodu i wtyczki, a szczególnie podłączenia przewodu uziemiającego lub zerującego.
Po otwarciu szczęk uchwytu poprzez obrót pierścienia w wieńcu zębatym w kierunku
przeciwnym do ruchu wskazówek zegara pomiędzy szczękami należy osadzić część
chwytową wiertła. Następnie należy zacisnąć szczęki uchwytu wkładając w każdy z otworów
w jego bocznej powierzchni kluczyk, obracając nim aż wiertło zostanie dobrze osadzone.
Po zamocowaniu wiertła, a następnie po ustawieniu właściwej głębokości wiercenia, należy
wybrać właściwy zakres obrotów wrzeciona wiertarki.
Do cięcia, między innymi blach, znajdują zastosowanie nożyce elektryczne. W czasie
pracy trzyma się je za rękojeść i prowadzi wzdłuż linii cięcia. Suwak wraz z nożem wykonuje
ruch postępowo  zwrotny kilkaset razy na minutę. Nóż ruchomy tnie łącznie z nożem
nieruchomym zamontowanym na końcu kabłąka.
Zasady obsługi obowiązujące przy pracy szlifierką kątową są takie same jak przy pracy
wiertarką. Jedyną różnicą jest to, że zamiast wiertła osadza się i mocuje tarczę do obróbki
kamienia. Bardzo ważna jest znajomość rodzaju i gatunku materiału ściernego. Wielkość
ziarna materiału ściernego oznaczana jest numerem: im większy numer, tym drobniejsze
kruszywo. Twarde materiały szlifuje się miękką ściernicą i na odwrót.
Ponadto podczas obsługi elektronarzędzi należy stosować zasady bezpieczeństwa
i higieny pracy.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jaki sposób należy przygotować do pracy wiertarkę ręczną o napędzie elektrycznym?
2. W jaki sposób należy przygotować do pracy szlifierkę kątową?
3. Jakie są inne rodzaje elektronarzędzi stosowanych do wykonywania operacji
technologicznych?
4. Co należy sprawdzić przed włączeniem elektronarzędzia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
5. Co oznacza klasa izolacji?
6. W jaki sposób mocowane są wiertła?
7. W jaki sposób zaciska się szczęki uchwytu?
8. Do czego służą nożyce elektryczne?
9. Do czego służy ściernica?
10. Jakie czynności należy wykonać po zakończeniu pracy przy użyciu elektronarzędzi?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przygotuj wiertarkÄ™ do wiercenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić stan techniczny wiertarki,
3) dokonać wyboru odpowiedniego wiertła do wiercenia otworów przelotowych,
4) zamocować wiertło w uchwycie,
5) ustawić głębokości wiercenia za pomocą ogranicznika,
6) dobrać właściwy zakres obrotów wrzeciona wiertarki,
7) ustawić właściwy kierunek obrotów wrzeciona wiertarki,
8) włączyć wiertarkę,
9) zaprezentować efekt swojej pracy,
10) dokonać samooceny.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- wiertarka,
- wiertła,
- kluczyk,
- instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ćwiczenie 2
Przetnij i oszlifuj krawędzie trzech kafli przy użyciu szlifierki kątowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić stan techniczny szlifierki,
3) zaznaczyć linie przecięcia kafli,
4) dobrać tarczę ścierną cienką typu 1A do przecinania wyrobów ceramicznych,
kamiennych,
5) założyć tarczę,
6) przeciąć kafle wg zaznaczonych linii,
7) dobrać tarczę ścierną grubszą typ 1 do szlifowania kamienia,
8) założyć tarczę,
9) oszlifować krawędzie przeciętych kafli,
10) zaprezentować efekty swojej pracy,
11) dokonać oceny ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
 Wyposażenie stanowiska pracy:
- szlifierka kÄ…towa,
- kluczyk,
- tarcza do kamienia typ 1 cienka do przecinania,
- tarcza do kamienia typ 1A grubsza do szlifowania,
- kafle,
- rysik lub blaszka aluminiowa,
- kÄ…townik.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) sprawdzić stan techniczny narzędzi elektrycznych? o o
2) rozpoznać oznaczenia umieszczone na tabliczce znamionowej? o o
3) wymienić jednostki napięcia znamionowego? o o
4) wymienić jednostki, w jakich wyrażona jest moc? o o
5) scharakteryzować podstawowe parametry techniczne elektronarzędzi? o o
6) rozpoznać rodzaj narzędzia elektrycznego? o o
7) bezpiecznie używać narzędzi elektrycznych? o o
8) ustawić głębokość wiercenia? o o
9) dobrać właściwy zakres obrotów wrzeciona wiertarki? o o
10) ustawić właściwy kierunek obrotów wrzeciona wiertarki? o o
11) włączyć wiertarkę? o o
12) przygotować szlifierkę kątową do szlifowania? o o
13) dobrać tarczę do cięcia kafli? o o
14) dobrać tarczę do szlifowania kafli? o o
15) przeciąć kafle? o o
16) oszlifować przecięte krawędzie kafli? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.4. Połączenia nitowe
4.4.1. Materiał nauczania
Nitowaniem nazywa się łączenie nierozłączne elementów za pomocą nitów. W zależności
od rodzaju połączenia i wymiarów stosowanych nitów nitowanie może być ręczne lub
maszynowe, na gorÄ…co lub na zimno.
Połączenia za pomocą nitów zostały w zasadzie zastąpione spawaniem, głównie do
wykonywania konstrukcji stalowych, ale w wielu przypadkach, zwłaszcza do łączenia
drobnych elementów oraz w konstrukcjach ze stopów aluminiowych, nitowanie jest nadal
stosowane. Obecnie najczęściej stosuje się nitowanie na zimno do łączenia drobnych
elementów przeważnie za pomocą nitów ze stopów aluminiowych.
Wymiary i kształty nitów są znormalizowane. Zależnie od średnicy rozróżnia się nity
normalne, zamykane najczęściej na gorąco o średnicy nominalnej d e" 10mm, oraz nity
drobne, zamykane z reguły na zimno (np. nity blacharskie) o średnicy nominalnej d < 10mm.
Zależnie od kształtu łba rozróżnia się następujące nity normalne: z łbem kulistym, z łbem
płaskim, z łbem soczewkowym, z łbem grzybkowym, z łbem trapezowym.
Nity z łbem kulistym są stosowane w konstrukcjach metalowych do połączeń trwałych.
Nity z łbem płaskim, zwane również krytymi, oraz nity z łbem soczewkowym, zwane
również półkrytymi, stosuje się wówczas, gdy powierzchnie części łączonych powinny być
gładkie. Nity z łbem soczewkowym o bardzo małej wysokości są stosowane do łączenia
części cienkich.
Rys. 9. Wybrane rodzaje nitów normalnych: a) z łbem kulistym, b) z łbem płaskim, c) z łbem soczewkowym,
d  średnica nominalna, D  średnica łba, l  długość trzonu nitu[6, s. 88].
W każdym nicie pełnym rozróżnia się walcowy sworzeń, zwany trzonem lub szyjką oraz
Å‚eb. Drugi Å‚eb zwany zakuwkÄ… tworzy siÄ™ dopiero podczas nitowania.
Do nitowania cienkich blach oraz materiałów niemetalowych używa się nitów rurkowych
lub drążonych półrurkowych z łbem płaskim lub grzybkowym. Stosuje się również różnego
rodzaju nity zamykane jednostronnie.
Nity są wykonywane z tego samego materiału co materiał nitowany.
Nitowanie polega na wykonaniu otworów w łączonych elementach, włożeniu w te
otwory nitów surowych i zamknięciu tj. wykonaniu drugiego łba zwanego zakuwką. Średnica
otworu na nit stalowy powinna być większa od średnicy trzpienia o 1mm. Zakuwki nitów
stalowych, używanych do łączenia konstrukcji, wykonuje się na ogół na gorąco.
Przebieg nitowania jest następujący: do otworów łączonych zakłada się nit 2, którego łeb
1 opiera się o przypór 3. Po oparciu łba nitu na przyporze nakłada się dociskacz 4 i mocnymi
uderzeniami młotka w łeb dociskacza dociska się do siebie blachy nitowane. Po zdjęciu
dociskacza uderzeniami młotka kształtuje się zakuwkę 6 i wykańcza ją nagłówniakiem 5.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Rys. 10. Kolejne fazy nitowania: a) zakładanie nita do otworu, b) oparcie łba nita o przypór, c) uderzanie
młotkiem w trzpień nita, d) formowanie zakuwki, e) wykańczanie zakuwki nagłówniakiem
1  łeb, 2  trzon, 3  przypór, 4  dociskacz, 5  nagłówniak, 6  zakuwka [6, s. 89].
Nitowanie ręczne zostało prawie całkowicie zastąpione nitowaniem zmechanizowanym.
Do tego celu stosowane są nitowniki oraz niciarki. W nitownikach, przypór i nagłówniak
zamykajÄ…cy nit sÄ… dociskane za pomocÄ… mechanizmu dz
wigniowego. Niciarki stosowane sÄ…
do nitowania drobnych elementów na zimno. W robotach zduńskich można je stosować do
łączenia poszczególnych elementów szkieletu obudowy pieców przenośnych i trzonów
kuchennych.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym charakteryzuje siÄ™ nitowanie?
2. W połączeniach jakich elementów stosuje się nity?
3. Jakie są rodzaje nitów?
4. Z jakich części składa się nit?
5. W jaki sposób odbywa się nitowanie?
6. Jakie urzÄ…dzenia stosowane sÄ… do nitowania mechanicznego?
7. Przy użyciu jakich urządzeń odbywa się nitowanie na gorąco?
8. Jakie środki ochrony indywidualnej są stosowane podczas nitowania?
9. Jaka jest różnica między średnicą otworu na nit, a średnicą nita?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przynituj blachę do dolnej ramy szkieletu pieca przenośnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać średnicę nitów do wywierconych otworów,
3) założyć nit do otworów łączonych,
4) oprzeć łeb nita o przypór,
5) nałożyć dociskacz na trzpień nita,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
6) uderzać mocno młotkiem w łeb dociskacza,
7) zdjąć dociskacz,
8) ukształtować zakuwkę,
9) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- blacha z wywierconymi otworami,
- fragment szkieletu pieca przenośnego,
- nity stalowe,
- młotek,
- przypór,
- dociskacz.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozróżnić rodzaje nitów? o o
2) opisać elementy nita? o o
3) prawidłowo rozmieścić nity? o o
4) wywiercić otwory w elementach łączonych za pomocą nitów? o o
5) obliczyć średnicę wywierconych otworów dla nitów o określonej średnicy? o o
6) zamknąć surowy nit? o o
7) prawidłowo i bezpiecznie posługiwać się narzędziami stosowanymi
podczas nitowania? o o
8) ukształtować zakuwkę nitów? o o
9) dobrać środki ochrony indywidualnej do wykonywania nitowania? o o
10) wykonać proste połączenia nitowe?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.5. Nieskomplikowane prace montażu mechanicznego
4.5.1. Materiał nauczania
Czynności montażowe polegają głównie na składaniu (łączeniu) części i zabiegach
ślusarskich, ale mogą również obejmować operacje obróbkowe. Prawidłowy montaż decyduje
o jakości urządzenia. Połączenie poszczególnych zespołów może być spoczynkowe lub
ruchome (rozłączne i nierozłączne).
Rozróżnia się dwie podstawowe formy montażu: montaż stacjonarny i ruchowy. Montaż
stacjonarny polega na tym, że cała maszyna od początku do końca, jest montowana na jednym
stanowisku. Podczas montażu ruchowego montowany przedmiot przechodzi przez kolejne
stanowiska robocze.
Podczas montażu, części łączy się w zespoły niższego rzędu, a zespoły niższego rzędu
w zespoły wyższego rzędu. Zespoły niższego rzędu stanowią jednostki montażowe.
Rys. 11. Schemat montażu [4, s. 249].
Zależnie od wartości tolerancji części składowych montaż może odbywać się:
- metodą zamienności, tj. z zachowaniem całkowitej części i zespołów, bez potrzeby
stosowania dodatkowych zabiegów,
- metodą kompensacji, która polega na łączeniu części i zespołów z zastosowaniem
dodatkowych zabiegów regulacyjnych (wykorzystanie np. wkładek kompensacyjnych),
- metodą selekcji, polegającą na łączeniu części i zespołów podzielonych na odpowiednie
grupy wymiarowe,
- metodą dopasowywania, tj. z zastosowaniem dodatkowych zabiegów obróbkowych
podczas łączenia części i zespołów.
Zasadniczo dąży się do montażu według pełnej zamienności, ponieważ wówczas montaż
jest najprostszy oraz jest możliwość wymiany części zużytych lub uszkodzonych bez
konieczności ich dopasowywania. Stosowanie tej metody jest uzasadnione w przypadku:
- części o dużych rozmiarach, których obróbka jest kosztowna,
- części produkowanych masowo,
- wysokiej dokładności wyrobów,
- części o bardzo skomplikowanym kształcie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Do podstawowych operacji montażu zalicza się:
- mycie i odkonserwowywanie,
- wykonywanie połączeń spoczynkowych nierozłącznych,
- wykonywanie połączeń spoczynkowych rozłącznych,
- wykonywanie połączeń ruchowych,
- regulowanie luzów i pomiary ustawcze,
- próby i badania.
Do połączeń spoczynkowych nierozłącznych należą połączenia: spawane, zgrzewane,
lutowane, klejone, nitowane i wciskowe. Połączenia wciskowe odznaczają się dużą pewnością
podczas obciążenia, szczelnością oraz umożliwiają tworzenie złożonych elementów
z prostych części.
Do połączeń spoczynkowych rozłącznych należą połączenia: gwintowe, wpustowe,
wielowypustowe, kołkowe, sworzniowe, klinowe.
Do podstawowych rodzajów połączeń ruchowych należą: wały, łożyska, przekładnie oraz
mechanizmy ruchu obrotowego i postępowego. Podczas montażu często wykonuje się wiele
czynności uzupełniających, jak: piłowanie, skrobanie, docieranie, wiercenie, rozwiercani,
gwintowanie. Konieczność wykonania tych czynności zależy od dokładności wykonania
części montażowych.
Wszystkie części przed montażem należy starannie umyć i wysuszyć. W przypadku
montażu nieskomplikowanej jednostki montażowej, części myje się ręcznie w otwartych
wannach lub urządzeniach zamkniętych do mycia ręcznego.
Rys. 12. Klucze do montażu połączeń śrubowych: a) klucz płaski dwustronny, b) klucz płaski jednostronny,
c) klucz płaski jednostronny zamknięty, d) klucz płaski oczkowy dwustronny, e) klucz nasadowy
prosty,f) klucz nasadowy wygięty, g) klucz nasadowy trzpieniowy, h) klucz do śrub i wkrętów
z gniazdami sześciokątnymi, i) klucz nasadowy przegubowy, j) oprawka zapadkowa do klucza
nasadowego[4, s. 254].
W celu przyśpieszenia dokręcania śrub przy użyciu kluczy oraz zmniejszenia wysiłku
stosuje się wkrętaki z napędem elektrycznym o końcówkach wymiennych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
 Właściwa organizacja stanowiska pracy montera zależy od:
- pełnego wyposażenia stanowiska w maszyny, urządzenia, narzędzia i przyrządy
niezbędne do wykonania pracy,
- właściwego rozmieszczenia wyposażenia na stanowisku,
- dobrego zorganizowania obsługi zewnętrznej stanowiska, czyli terminowego
dostarczenia części do montażu, materiałów, narzędzi oraz odbioru zmontowanych
zespołów,
- zapewnienia właściwych warunków bhp.
Stanowisko robocze musi być tak zorganizowane, aby monter wykonywał jak najmniej
zbędnych ruchów, co zapewni dużą wydajność pracy. W związku z tym wszystkie narzędzia
i przyrządy oraz części przeznaczone do montażu muszą być tak umieszczone, ażeby były
łatwo dostępne. Wszystkie części znormalizowane, jak np. śruby, nakrętki, podkładki, łożyska
toczne, powinny być rozmieszczone według wymiarów w oddzielnych przegrodach regału
z wyraz
nym oznaczeniem wymiaru na tabliczce. Części poszczególnych zespołów powinny
być umieszczone w oddzielnych skrzynkach w kolejności odpowiadającej ich montażowi.
Na każdej skrzynce powinna być umieszczona tabliczka z numerem części. Narzędzia
i przyrządy należy umieszczać na tablicach. Jeżeli stanowisko jest obsługiwane przez paru
monterów, to pracę ich należy tak zorganizować, aby sobie wzajemnie nie przeszkadzali.
Bardzo ważnym zagadnieniem jest również zaopatrywanie stanowiska w części, ażeby nie
powodować przestoju w pracy.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polegają podstawowe czynności przy montażu?
2. Jakie są stosowane formy montażu?
3. Jakie połączenia należą do połączeń spoczynkowych nierozłącznych?
4. Jakie połączenia należą do połączeń spoczynkowych rozłącznych?
5. Jakie połączenia należą do połączeń ruchowych?
6. W jaki sposób następuje dokręcanie śrub?
7. Od czego zależy właściwa organizacja stanowiska pracy?
8. Jakie łączniki gwintowe są stosowane przy montażu?
9. Co to są nakrętki?
10. Gdzie umieszcza się podkładki?
11. Czym się różnią śruby dwustronne od śrub z łbem?
12. W jaki sposób odbywa się połączenie za pomocą śruby dwustronnej?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Połącz za pomocą śrub dwustronnych dwa elementy stalowe przeznaczone do dalszego
montażu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić średnicę otworu nagwintowanego w korpusie,
3) dobrać śrubę dwustronną nagwintowaną na obu końcach,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4) sprawdzić, czy druga część łączona ma wykonany otwór o średnicy większej od średnicy
zewnętrznej gwintu śruby,
5) oczyścić powierzchnie gwintowane otworu,
6) wkręcić śruby jednym końcem na stałe do jednej z łączonych części,
7) nałożyć podkładkę na wystający drugi koniec śruby,
8) wkręcić nakrętkę, łącząc obie części,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
10) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- elementy do łączenia: korpus i płyta,
- śruby dwustronne,
- podkładki,
- nakrętki.
Ćwiczenie 2
Przygotuj części elementu do nitowania zakładkowego jednorzędowego. Trzy otwory
o średnicy 11mm są rozstawione osiowo w odległości 40mm.
Rys. 13. Szew nitowy zakładkowy dwurzędowy [7, s. 179].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) zapoznać się z rysunkiem części elementu,
3) oczyścić części przeznaczone do nitowania,
4) dopasować części przeznaczone do nitowania,
5) wytrasować osie otworów na nity,
6) wytrasować w linii prostej odległości między otworami oraz od krawędzi części
elementu,
7) przebić otwory na nity,
8) rozwiercić otwory na nity,
9) oczyścić powierzchnie i otwory po wywierceniu,
10) próbnie włożyć trzpienie nitów dla sprawdzenia poprawności wykonania ćwiczenia,
11) zaprezentować efekty swojej pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
 Wyposażenie stanowiska pracy:
- dwie blachy o określonych wymiarach,
- rysunek przedstawiający rozmieszczenie nitów,
- rysik,
- przebijak,
- wiertarka,
- wiertła,
- przymiar liniowy,
- nity z Å‚bem.
4.5.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy? o o
2) rozróżnić różnego rodzaju połączenia elementów stalowych? o o
3) uzasadnić dobór rodzaju połączeń do odpowiednich części całego zespołu? o o
4) dobrać średnicę śruby do wywierconego otworu? o o
5) wykazać różnice między śrubą dwustronną, a śrubą z łbem (normalną)? o o
6) wykonać połączenia śrubowe przy użyciu śrub normalnych? o o
7) wykonać połączenia śrubowe przy użyciu śrub dwustronnych? o o
8) dokręcić śrubę sposobem ręcznym? o o
9) dokręcić śrubę przy użyciu wkrętarki o napędzie elektrycznym? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.6. Lutowanie lutem miękkim
4.6.1. Materiał nauczania
Lutowanie lutami miękkimi stosuje się do łączenia części o niedużych naprężeniach
w złączu i niewysokiej temperaturze pracy, jak również do uszczelniania połączeń
zawalcowanych i innych (np. cienkościennych zbiorników, pojemników, rynien, rurociągów).
Luty miękkie są wykonywane w postaci prętów, drutu, płytek, proszków, a najczęściej
pałeczek. Do lutowania miękkiego są stosowane przede wszystkim spoiwa cynowo 
ołowiowe. Istnieje bardzo dużo gatunków tych spoiw o różnej zawartości cyny i ołowiu.
Niektóre z nich zawierają ponadto drobne domieszki antymonu, srebra i miedzi, a prawie
wszystkie zanieczyszczenia w postaci śladowej zawartości żelaza, bizmutu, arsenu,
aluminium, cynku i kadmu. Zawartość poszczególnych składników stopowych spoiwa wynika
z jego znaku. Spoiwo o małej zawartości ołowiu jest używane do lutowania i pobielania
wewnętrznych części opakowań na produkty spożywcze. Do lutowania potrzebne są również
topniki, bez których lut się utlenia i z
le wypełnia szczeliny między łączonymi
powierzchniami. Jako topników do lutowania miękkiego stali, miedzi i mosiądzu używa się
najczęściej wody lutowniczej, którą tworzy chlorek cynku rozpuszczony w wodzie
(np. 300gramów stopionego technicznego chlorku cynku na 1 litr wody).
Jako topników do oczyszczania chemicznego powierzchni łączonych części używa się
także salmiaku, kalafonii, stearyny i specjalnie przyrządzonych past. Oczyszczania
mechanicznego powierzchni łączonych dokonuje się piłowaniem, skrobaniem, ścieraniem itp.
Lutowanie wykonuje się za pomocą narzędzia zwanego lutownicą. Najważniejszą częścią
lutownicy jest końcówka miedziana, która po nagrzaniu służy do roztopienia cyny
i przeniesienia jej na miejsce lutowania. Po nagrzaniu lutownicy szybko pociera siÄ™ jej ostrze
o salmiak i przykłada do lutu, który roztapia się i przylepia do ostrza lutownicy. Następnie
ostrze lutownicy przykłada się do miejsca lutowanego i pociąga ostrzem wzdłuż szwu.
Lutownica trzymana prawą ręką rozgrzewa materiał łączony i jednocześnie topi lut.
Roztopiony lut ścieka i łączy powierzchnie, zastygając między nimi. Gdy zachodzi potrzeba,
to lutownicę kilkakrotnie przesuwa się wzdłuż szczeliny łączącej.
Rys. 14. Schemat lutownicy :1  końcówka miedziana, 2  spirala grzejna, 3  rękojeść, 4  przewód [6, s. 159].
W czasie lutowania należy tak prowadzić lutownicę, żeby lut nie rozpływał się po
wierzchu, lecz spływał w głąb szwu. Po zalutowaniu usuwa się nadmiar lutu za pomocą
skrobaka lub pilnika i przemywa szew letniÄ… wodÄ….
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Rys. 15. Przykłady złącz lutowanych: a) złącze na zakład, b) złącze na styk z nakładką, c) złącze brzegowe,
d) złącze pachwinowe, e) złącze na zakład, f) złącze rur na kielich [6, s. 158].
Lutowanie miękkie stosuje się również do łączenia rur miedzianych. Kolejność czynności
podczas lutowania miękkiego jest następująca:
- sprawdzenie i ewentualne kalibrowanie łączonych elementów,
- oczyszczenie powierzchni bosego końca rury oraz kielicha,
- powleczeni powierzchni bosego końca rury topnikiem,
- wsunięcie końca rury w kielich do wyczuwalnego oporu,
- równomierne podgrzewanie złącza do temperatury powyżej punktu topnienia spoiwa,
- podanie spoiwa od krawędzi kielicha, które topiąc się wciągane jest w szczelinę
kapilarną, aż do jej wypełnienia,
- ochłodzenie złącza i usunięcie resztek topnika z obszaru złącza.
Aby zapewnić wymaganą szczelinę kapilarną na całym obwodzie końcówki rury
w kształtce, należy kalibrować końcówki rur pierścieniowych miękkich. Wykonuje się to przy
użyciu trzpienia i pierścienia kalibrującego oraz młotka drewnianego lub plastikowego,
służącego do wbijania i wybijania narzędzi kalibrujących. W pierwszej kolejności nakłada się
trzpień, a następnie pierścień kalibrujący.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakich przypadkach stosowane jest lutowanie lutem miękkim?
2. W jakiej postaci i formie mogą być luty miękkie?
3. Jaki rodzaj spoiwa stosowany jest do lutowania miękkiego?
4. Jak może zachować się lut bez topników?
5. Jakiego rodzaju topników używa się do lutowania miękkiego?
6. Jakie narzędzia stosowane są do lutowania?
7. Który z elementów lutownicy służy do roztopienia cyny i przeniesienia jej na miejsce
lutowania?
8. Jakie czynności wykonywane są podczas lutowania?
9. W jaki sposób lutowane są rury miedziane?
10. Na czym polega sprawdzenie stanu technicznego lutownicy?
11. Na czym polega kalibrowanie rur?
12. W jakim celu wykonuje się kalibrowanie końców rur?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przylutować lutem miękkim dwie płytki blaszane z nakładką od góry.
Rys. 16. Płytki blaszane z nakładką od góry [6, s. 158].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z rysunkiem połączenia lutowanego,
3) sprawdzić stan techniczny lutownicy,
4) przygotować materiały potrzebne do lutowania,
5) ułożyć części lutowane zgodnie z rysunkiem,
6) nagrzać lutownicę,
7) potrzeć ostrze lutownicy o salmiak,
8) przyłożyć rozgrzaną lutownicę do lutu,
9) przyłożyć ostrze lutownicy do miejsca lutowania,
10) lutować w sposób powodujący ściekanie roztopionego lutu, aby lut spływał w głąb szwu,
11) usunąć nadmiar lutu z miejsc lutowanych,
12) zaprezentować efekty swojej pracy,
13) dokonać oceny wykonanego zadania.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- lutownica,
- lut,
- topniki,
- skrobak lub pilnik,
- rysunek przedstawiający sposób połączenia,
- nakładka,
- dwie płytki blaszane.
Ćwiczenie 2
Połącz za pomocą lutowania miękkiego dwie kalibrowane rury miedziane na kielich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić dokładność kalibrowania przez wsunięcie bosego końca rury w kielich,
3) oczyścić końce rury do czystego metalu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4) powlec powierzchnię bosego końca rury topnikiem,
5) wsunąć bosy koniec rury w kielich,
6) podgrzać równomiernie złącze do temperatury nieco powyżej punktu topnienia spoiwa
około 450oC,
7) podać spoiwo w taki sposób, aby topiąc się wciągane było w szczelinę kapilarną do
całkowitego jej wypełnienia,
8) ochłodzić złącze,
9) usunąć resztki topnika z obszaru złącza,
10) sprawdzić jakość połączenia,
11) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rura miedziana z bosym końcem,
- rura miedziana z wykalibrowanym kielichem,
- lut,
- topniki,
- lutownica,
- skrobak lub pilnik.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) scharakteryzować operację lutowania lutem miękkim? o o
2) dobrać materiały niezbędne do lutowania lutem miękkim? o o
3) czytać rysunki techniczne warsztatowe? o o
4) nagrzać lutownicę? o o
5) przyłożyć ostrze lutownicy do miejsca lutowania? o o
6) lutować elementy płaskie w postaci blach lub płytek? o o
7) usunąć nadmiar lutu z miejsc lutowanych? o o
8) dobrać materiały do usunięcia nadmiaru lutu? o o
9) sprawdzić poprawność kalibrowania rur? o o
10) oczyścić końce rur do czystego metalu? o o
11) wsunąć bosy koniec rury w kielich? o o
12) lutować rury? o o
13) ochłodzić złącze? o o
14) wykonać lutowanie lutem miękkim? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.7. Åšlusarskie stanowisko robocze
4.7.1. Materiał nauczania
Stanowiskiem roboczym do obróbki ręcznej metali jest stół ślusarski z przymocowanym
do niego imadłem, szufladą z narzędziami oraz innymi przyborami pomocniczymi. Inne
stanowiska, na których pracuje się dorywczo, są stanowiskami pomocniczymi.
Każde ślusarskie stanowisko robocze jest wyposażone w komplet narzędzi, którymi
robotnik stale się posługuje. Inne narzędzia, jak wiertła, gwintowniki itp. otrzymuje się
w wypożyczalni narzędzi. Każde narzędzie powinno mieć ściśle określone miejsce
w szufladzie stołu. To samo dotyczy przyborów pomocniczych i dokumentacji.
Rys. 17. Prawidłowe rozmieszczenie narzędzi w szufladzie i na stole ślusarskim
1  narzędzia pomiarowe, 2  pilniki, 3  młotki, 4  szuflada, 5  imadło [6, s.10].
Dokumentacją techniczną nazywa się zestawienie dokumentów zawierających niezbędne
dane techniczne, które umożliwiają wykonanie danego wyrobu. Dokumentacja techniczna
maszyny obejmuje dane dotyczące konstrukcji (rysunki konstrukcyjne, opis działania,
warunki techniczne itp.) oraz dane dotyczÄ…ce technologii wytwarzania danej maszyny.
Dokumentacja techniczna może być niekiedy ograniczona do niewielkiej liczby dokumentów,
np. receptury, opisu przebiegu procesu technologicznego, warunków technicznych produkcji.
Stanowisko ślusarskie robocze znajduje się na pewnej ograniczonej powierzchni
warsztatu zamkniętego lub otwartego. Powierzchnia brutto stanowiska ślusarskiego jest
uzależniona od wielkości zakładu lub warsztatu rzemieślniczego i od charakteru
wykonywanych prac  w zakÅ‚adach przemysÅ‚owych przyjmuje siÄ™ powierzchniÄ™ 4÷6m2 na
stanowisko, a w warsztatach rzemieślniczych  minimum 2m2.
Na ślusarskim stanowisku roboczym mogą być stoły ślusarskie jednostanowiskowe lub
wielostanowiskowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 18. Stół ślusarski dwustanowiskowy: l  długość stołu, a  odległość między osiami imadeł,
h  wysokość stołu, s  szerokość stołu [14, s. 48].
Stoły ślusarskie mogą być różnej konstrukcji, przy czym mogą być wykonane z drewna
lub metalu. Płyta stołu ślusarskiego jest zawsze wykonana z twardego drewna. W dolnej
części stołu (pod płytą) znajduje się wysuwana szuflada na narzędzia stanowiące osobiste
wyposażenie ślusarza. W zależności od konstrukcji stołu, z prawej (lub lewej) strony szuflady
znajduje się szafka z półeczkami. Stół ślusarski jednostanowiskowy ma wymiary: długość l =
1200mm, szerokość s = 800mm, wysokość h = 800÷900mm.
Stoły wielostanowiskowe są stosowane w dużych ślusarniach lub wydzielonych
oddziaÅ‚ach Å›lusarskich. DÅ‚ugość l stoÅ‚u dwustanowiskowego wynosi 3000÷3200mm.
Odległość a między osiami imadeł w stołach dwu- lub wielostanowiskowych wynosi
1250÷1500mm.
Stół ślusarski powinien być ustawiony w pobliżu okien, a światło naturalne powinno
padać prostopadle lub z lewej strony do stanowiska.
Do stołu ślusarskiego mogą być przymocowane różne imadła:
1. Imadło równoległe składa się ze szczeki nieruchomej i ruchomej, podstawy,
nagwintowanej tulei i pokrętła. Imadło to stosowane jest przede wszystkim w ślusarstwie
do ręcznej obróbki.
Rys. 19. Imadła ślusarskie: a) równoległe stałe, b) równoległe obrotowe [4, s. 9].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
2. Imadło rozchylne  składa się ze szczęki nieruchomej i szczęki ruchomej, ze wspornika,
z obejmy o zakończeniu tworzącym powierzchnię trapezu, z tulei nagwintowanej
wewnątrz, ze śruby zakończonej kulistym łbem i z pokrętła.
3. Imadło ręczne zawiasowe zwykłe.
Rys. 20. Imadło ręczne zawiasowe zwykłe [4, s. 9].
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest ślusarskie stanowisko robocze?
2. Gdzie znajduje się ślusarskie stanowisko robocze?
3. JakÄ… powierzchniÄ™ zajmuje stanowisko robocze?
4. Od czego zależy powierzchnia stanowiska roboczego?
5. Jaka jest różnica między stanowiskiem ślusarskim warsztatu zamkniętego,
a stanowiskiem ślusarskim warsztatu otwartego?
6. Co głównie powinno znajdować się na stanowisku ślusarskim?
7. Jakie narzędzie jest zamocowane do stołu ślusarskiego?
8. Gdzie ślusarz najczęściej wykonuje swoje czynności zawodowe?
9. Gdzie powinny być rozmieszczone narzędzia ślusarskie, ze względu na ich
przeznaczenie?
10. Od czego zależy miejsce i sposób rozmieszczenia narzędzi na stole?
11. Do czego służy szuflada umieszczona pod płytą stołu?
12. W jakim celu utrzymuje się wypożyczalnię narzędzi?
13. Do czego służą imadła?
14. Od czego zależy usytuowanie stołu ślusarskiego?
15. Jakie zasady bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązują na ślusarskim stanowisku
roboczym?
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozmieść na stole ślusarskim i w szufladzie podstawowe narzędzia ślusarskie i narzędzia
pomiarowe do trasowania, piłowania i prostowania blach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
2) posegregować narzędzia na grupy ze względu na ich zastosowania do wykonania
określonych operacji,
3) rozmieścić na stole ślusarskim narzędzia pomiarowe,
4) rozmieścić narzędzia do piłowania,
5) rozmieścić narzędzia do trasowania,
6) rozmieścić narzędzia do prostowania blach,
7) ułożyć narzędzia pozostałe w szufladzie,
8) uzasadnić zaprezentowany sposób rozmieszczenia narzędzi roboczych i pomiarowych,
9) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kÄ…townik,
- suwmiarka,
- liniał traserski z podstawą,
- młotki: drewniany i gumowy,
- pilniki o różnym nacięciu,
- rysik,
- znacznik,
- cyrkle traserskie,
- imadło,
- przymiar kreskowy.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować ślusarskie stanowisko robocze? o o
2) zorganizować stanowisko do wykonania ćwiczenia? o o
3) rozpoznać narzędzia do trasowania? o o
4) rozpoznać narzędzia do piłowania? o o
5) rozpoznać narzędzia do prostowania blach? o o
6) rozmieścić na stole ślusarskim narzędzia do trasowania? o o
7) rozmieścić na stole ślusarskim narzędzia do piłowania? o o
8) rozmieścić na stole ślusarskim narzędzia do prostowania blach? o o
9) ułożyć narzędzia w szufladzie? o o
10) omówić budowę narzędzi ślusarskich? o o
11) posługiwać się narzędziami ślusarskimi? o o
12) dokonać prezentacji wykonanego ćwiczenia? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.8. Narzędzia ślusarskie do obróbki ręcznej metalu
4.8.1. Materiał nauczania
W skład narzędzi ślusarskich wchodzą: przecinak, wycinak, przebijak blacharski, młotki
ślusarskie, wybijak, punktak, pilniki, klucze płaskie maszynowe, klucz nastawny koronkowy,
klucz oczkowy, klucz do rur nastawny, klucz do rur hakowy, klucz do rur łańcuchowy,
różnego rodzaju szczypce, wkrętaki, obcęgi, wiertarka stołowa, wiertła, szlifierka stołowa,
imadło ślusarskie ręczne, imaki i dociski, roztłaczarka do rur, obcinak do rur, ręczne nożyce
do blachy, oprawka wraz z brzeszczotem do przerzynania materiału, gwintowniki i narzynki,
pokrętła i oprawki do narzynek, rozwiertaki, skrobaki i narzędzia do tuszowania, płyta do
docierania i docieraki, lutownice, lampa lutownicza, młotek pneumatyczny, ściągacz do
łożysk, płyta do trasowania, narzędzia traserskie i ściski śrubowe.
Rys. 21. Klucze nastawne  literowe oznaczenia wymiarów: a) nastawno  rozsuwalny podwójny, b) nastawno 
rozsuwalny pojedynczy, c) nastawno  rozsuwalny pojedynczy główkowy [14, s. 60].
Oprócz wymienionych kluczy w ślusarstwie stosuje się klucze: nasadowe, oczkowe,
trzpieniowe.
Do narzędzi ślusarskich pomocniczych należą ściski śrubowe ślusarskie.
Charakterystyczne we wszystkich ściskach jest to, że docisk przedmiotów uzyskuje się za
pomocą śruby.
Rys. 22. Ściski śrubowe ślusarskie [14, s. 51].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Ślusarskimi narzędziami pomocniczymi i materiałami pomocniczymi są: szczotka
druciana ręczna, szczotka do oczyszczania pilników, narzędzia do trasowania, czyściwo,
kreda, nakładki na szczęki imadeł, klocki drewniane, oleje i smary, znaczniki stalowe 
cyfrowe i literowe, tarnik do drewna, nóż monterski, młotek drewniany, młotek gumowy.
Młotki ślusarskie wykonuje się ze stali narzędziowej. Są one zakończone z jednej strony
klinowym rombem 1, a z drugiej  lekko wypukłym obuchem 2 i są osadzone na drewnianym
trzonku 3.
Młotki monterskie używane do pasowania części wykonuje się z metali miękkich, np.
miedzi lub ołowiu, żeby nie uszkadzały składanych części. Do prostowania blach stosuje się
młotki drewniane lub z twardej gumy.
Rys. 23. Różne typy młotków ślusarskich: a) stalowy: 1-romb, 2- obuch, 3- trzon, b) monterski, c) drewniany
lub z twardej gumy [6, s. 31].
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie są rodzaje podstawowych narzędzi ślusarskich?
2. Gdzie powinny być umieszczone narzędzia ślusarskie?
3. Jakie zasady obowiązują przy rozmieszczeniu narzędzi na stole ślusarskim?
4. Jakie sÄ… rodzaje kluczy nastawnych?
5. Do jakich prac ślusarskich stosowane są klucze nastawne?
6. Jakie inne rodzaje kluczy stosuje się podczas wykonywania robót ślusarskich?
7. Co to są ściski ślusarskie i do czego służą?
8. Jak są zbudowane młotki ślusarskie?
9. Do jakich operacji ślusarskich stosowane są młotki drewniane i gumowe?
10. Do wykonywania jakich operacji służą podstawowe narzędzia ślusarskie?
11. Jakie narzędzia należą do ślusarskich narzędzi pomocniczych?
12. Co to są i do czego służą materiały pomocnicze?
13. W jaki sposób sprawdza się stan techniczny narzędzi przed ich użyciem?
14. Jakie podstawowe zasady bhp obowiązują podczas pracy narzędziami ślusarskimi?
15. W jaki sposób należy konserwować narzędzia ślusarskie?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj podstawowe narzędzia ślusarskie, ułożone na stole ślusarskim, oznaczone
kolejnymi liczbami i dobierz czynności i operacje wykonywane tymi narzędziami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z narzędziami ślusarskimi rozmieszczonymi na stole,
2) sprawdzić ich stan techniczny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
3) dobrać nazwy narzędzi opatrzonych kolejnymi liczbami,
4) zapisać nazwy narzędzi na kartce papieru,
5) omówić do jakich prac ślusarskich stosuje się rozpoznane narzędzie,
6) zapisać zastosowanie na kartce obok nazwy narzędzia,
7) zaprezentować efekty swojej pracy,
8) dokonać oceny pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- zestaw narzędzi ślusarskich,
- kartki z kolejnymi liczbami do przyklejenia na poszczególne narzędzia,
- kartki papieru A4,
- przybory do pisania.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) rozpoznać narzędzia ślusarskie na podstawie cech zewnętrznych? o o
2) Posłużyć się prostymi narzędziami ślusarskimi? o o
3) sprawdzić stan techniczny narzędzi? o o
4) określić zastosowanie przecinaka? o o
5) określić zastosowanie przebijaka blacharskiego? o o
6) określić zastosowanie młotków ślusarskich? o o
7) określić zastosowanie punktaka? o o
8) określić zastosowanie pilników? o o
9) określić zastosowanie kluczy nastawnych? o o
10) określić zastosowanie wierteł? o o
11) określić zastosowanie imadła? o o
12) określić zastosowanie ręcznych nożyc? o o
13) określić zastosowanie wkrętaków? o o
14) określić zastosowanie docisków? o o
15) określić zastosowanie obcęgów? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
4.9. Technologia trasowania
4.9.1. Materiał nauczania
Trasowaniem nazywa się czynności wyznaczania na powierzchni półwyrobu (blachy,
odlewu, odkuwki) środków i okręgów kół, osi, obrysów warstw przewidzianych do obróbki
i wykreślanie rozwinięć elementów konstrukcji stalowych z zachowaniem wymiarów
wskazanych na rysunkach warsztatowych. Rozróżnia się trasowanie płaskie (na płaszczyz
nie)
oraz trasowanie przestrzenne (w odniesieniu do baz technologicznych, według których część
ustawia siÄ™ na obrabiarkach).
Jeżeli czynności traserskie wykonuje się na płaszczyz
nie, np. na blasze, to ma siÄ™ do
czynienia z trasowaniem płaskim, które jest pewną odmianą kreślenia. Trasowania można
również dokonywać na płytach, stali kształtowej, odkuwkach, nie obrobionych odlewach itp.
Materiały te muszą mieć wymiary większe od wymiarów przedmiotu podanych na rysunku
technicznym o tzw. naddatek na obróbkę. Trasowanie na płaszczyz
nie polega na wyznaczeniu
elementów geometrycznych na powierzchni płaskiej zgodnie z zasadami rysunku
technicznego.
Do trasowania potrzebne są następujące narzędzia:
- rysik, stosowany do wykreślania na trasowanym przedmiocie linii według liniału lub
wzornika,
- suwmiarka traserska z podstawÄ…, stosowana do wyznaczania linii poziomych,
- znacznik, składający się z podstawy, słupka i rysika, stosowany również do wyznaczania
linii poziomych,
- cyrkle traserskie, stosowane do trasowania okręgów kół, budowy kątów, podziału linii
itp.,
- punktak, stosowany do punktowania wyznaczanych linii,
- liniał traserski z podstawą jako przyrząd pomocniczy znacznika i cyrkli,
- kÄ…townik, stosowany do wyznaczani linii pionowych i poziomych,
- środkownik, stosowany do wyznaczania środka na płaskich powierzchniach przedmiotów
walcowych,
- pryzma traserska, używana za podstawę podczas trasowania niektórych przedmiotów
walcowych.
Trasowania głównych osi symetrii przedmiotów płaskich o zarysach prostokątnych
dokonuje się jak na rysunku 24: przedmiot 1 układa się na płycie traserskiej i za pomocą
ostrego cyrkla 2 dzieli się przeciwległe boki przedmiotu na połowę, a następnie łączy się
przeciwległe punkty podziału. Otrzymane odcinki prostych będą osiami symetrii przedmiotu.
Rys. 24. Trasowanie osi symetrii płaskownika [6, s. 24].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Rys. 25. Narzędzia i sprzęt wchodzące w skład wyposażenia traserskiego: a) rysik, b) suwmiarka traserska
z podstawą, c) znacznik, d), e) cyrkle traserskie, f) punktak, g) liniał traserski z podstawą,
h) kątownik, i) środkownik, j) pryzma traserska, k), l) płyty traserskie [6, s. 21].
Przed przystąpieniem do trasowania należy:
- sprawdzić jakość i stan materiału przeznaczonego do trasowania, zwracając szczególną
uwagę na porowatość, skrzywienia, pęknięcia i inne widoczne wady,
- dokładnie oczyścić materiał,
- sprawdzić główne wymiary materiału, grubość jego ścianek, rozstawienie wgłębień lub
wypukłości, odległości otworów od krawędzi itp.,
- sprawdzić prawidłowość naddatków na póz
niejsza obróbkę (tolerancja błędu),
- pomalować materiał białą farbą traserską, w celu zwiększenia widoczności trasowanych
linii.
Do trasowania służy stół traserski wyposażony w płytę, której płaszczyzna jest równa
i bardzo dobrze obrobiona. Płyty traserskiej nie wolno używać do innych celów poza
trasowaniem. Płytę taką należy utrzymywać w należytym stanie, po skończonej pracy
zabezpieczyć przed uszkodzeniami. Płyta traserska, zwykle wykonana z żeliwa jest dość
ciężka i dokładnie usztywniona od spodu żebrami. Do ustawienia przedmiotów na płycie
traserskiej używa się pryzm, klocków i podkładek traserskich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
 Do robót traserskich używa się materiały pomocnicze: kredę, farbę białą, farbę czerwoną,
naftę, smar, czyściwo, klocki i listwy drewniane, naczynie na farbę. Farba biała to mieszanina
kredy rozpuszczonej w wodzie z olejem lnianym i dodatkami przyspieszającymi schnięcie
oleju. Farba czerwona to mieszanina szelaku ze spirytusem i dodatkiem barwnika.
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jaką czynność nazywamy trasowaniem?
2. Jakie sÄ… rodzaje trasowania?
3. Jakie narzędzia są stosowane do trasowania?
4. jakie narzędzia pomiarowe stosowane są podczas trasowania?
5. W jaki sposób przygotowuje się powierzchnię do trasowania?
6. Na czym polega trasowanie na płaszczyz
nie?
7. Na jakich elementach stosuje się trasowanie na płaszczyz
nie?
8. Od czego rozpoczyna się trasowanie na płaszczyz
nie?
9. W jaki sposób należy utrwalić wyznaczone osie i linie?
10. Za pomocą jakich narzędzi odmierza się wymiary?
11. Jaki zabieg pozwala na utrwalenie i widoczność linii?
12. Za pomocą jakich narzędzi wykreśla się linie na trasowanym elemencie?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wytrasuj na arkuszu blachy wymiary pudła piekarnika  szerokość: 320mm, wysokość:
230mm i długość: 430mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z rysunkiem technicznym warsztatowym,
3) sprawdzić jakość i stan materiału przeznaczonego do trasowania pod względem
skrzywień, pęknięć, zgrubień oraz innych widocznych wad,
4) oczyścić z brudu i ewentualnie odtłuścić blachę,
5) sprawdzić główne parametry arkusza blachy,
6) pomalować materiał w celu zwiększenia widoczności wytrasowanych linii,
7) dobrać narzędzia i urządzenia traserskie,
8) dobrać narzędzia pomiarowe do trasowania,
9) sprawdzić stan techniczny płyty traserskiej,
10) ułożyć blachę na płycie traserskiej,
11) wyznaczyć główne osie symetrii przedmiotu,
12) odmierzyć wymiary poszczególnych ścian piekarnika,
13) wykreślić linie równoległe i prostopadłe,
14) sprawdzić poprawność wytrasowanych prostokątów odmierzając ich przekątne,
15) wykreślić linie za pomocą rysika,
16) utrwalić wytrasowane linie poprzez punktowanie,
17) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
 Wyposażenie stanowiska pracy:
- płyta traserska,
- punktak,
- młotek ślusarski,
- rysik,
- przymiar liniowy kreskowy,
- kÄ…townik,
- cyrkiel drążkowy,
- farba biała,
- pędzel malarski,
- liniał.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) czytać rysunki techniczne warsztatowe? o o
2) przygotować arkusz blachy przed trasowaniem? o o
3) dobrać odpowiednią płytę traserską? o o
4) dobrać narzędzia i urządzenia traserskie? o o
5) dobrać narzędzia pomiarowe do trasowania? o o
6) sprawdzić jakość i stan materiału przeznaczonego do trasowania? o o
7) sprawdzić wymiary arkusza blachy? o o
8) pomalować blachę? o o
9) wyznaczyć osie główne trasowanego przedmiotu? o o
10) odmierzyć wymiary przenosząc je z rysunku na arkusze blachy? o o
11) wyznaczać i utrwalać linie proste? o o
12) zaprezentować efekty wykonanego ćwiczenia? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4.10. Technologia gięcia i prostowania metali
4.10.1. Materiał nauczania
Gięcie i prostowanie należą do operacji obróbki plastycznej, podczas których, dzięki
działaniu odpowiednich sił, nadaje się przedmiotowi żądany kształt bez skrawania materiału.
Podczas gięcia grubość materiału nie ulega zasadniczym zmianom. Gięcie i prostowanie
można wykonać na zimno lub gorąco.
Gięcia i prostowania ręcznego dokonuje się przede wszystkim za pomocą różnego
rodzaju młotków na kowadłach, płytkach żeliwnych oraz szczękach imadeł. Do gięcia metali
nieżelaznych oraz cienkich blach używa się młotków miedzianych, ołowianych, a czasem
drewnianych lub z twardej gumy. W celu ułatwienia zginania pod kątem 90o szczęki imadeł
wyposaża się w nakładki w kształcie kątowników. Nakładki te zapobiegają również
powstawaniu na powierzchni giętego materiału śladów nacisku szczęk.
Do gięcia w imadłach są stosowane różnego rodzaju podkładki ułatwiające proces gięcia.
Zaokrąglenia kształtuje się na wałkach o odpowiednio dobranych średnicach.
Gięcia płaskowników najczęściej dokonuje się w szczękach imadła. Gięcia grubych
płaskowników oraz prętów dokonuje się, przeważnie po uprzednim nagrzaniu, najczęściej na
prasach śrubowych.
Blachy cienkie gnie się ręcznie w szczękach imadła bez żadnych środków pomocniczych.
W przypadku gięcia blach znacznej szerokości lub długości należy je mocować w dwóch
kątownikach osadzonych w imadle. W przypadku gięcia blach pod kątem ostrym i małych
promieniach gięcia należy zwrócić uwagę na kierunek włókien w blasze, powstałych podczas
je walcowania. Podczas gięcia w dwóch kierunkach włókna powinny przebiegać ukośnie.
Gięcie blach można również wykonywać na krawędziarkach i giętarkach.
Wygniatanie blach można wykonywać ręcznie lub przy użyciu prasy z zastosowaniem
tłoczników zwanych wygniatakami. Ręczne wygniatanie stosuje się tylko do blach cienkich
do 0,5mm grubości i wykonuje się je na wzorniku.
Gięcie drutu cienkiego wykonuje się szczypcami okrągłymi i płaskimi. Grubsze pręty
należy giąć po uprzednim nagrzaniu.
Gięcia rur wykonuje się w imadle, posługując się najczęściej wzornikiem lub przyrządem
rolkowym, a także na specjalnych maszynach do gięcia rur.
Celem prostowania jest przywrócenie pierwotnych kształtów materiałom
zniekształconym. Prostować można na zimno lub na gorąco, ręcznie lub mechanicznie.
Cienkie blachy stalowe prostuje się na gładkiej stalowej płycie młotkiem drewnianym,
a blachy grubsze młotkiem stalowym. Prostując blachę należy ułożyć ją na płycie
wypukłościami do góry i uderzać młotkiem między te wypukłości.
Zgięty płaskownik lub pręt odgina się wstępnie w imadle, następnie na płycie
wypukłością do góry uderzając młotkiem w wypukłe miejsca.
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy gięciem metali i elementów metalowych?
2. Co nazywamy prostowaniem metali i elementów metalowych?
3. Jakie technologie stosowane są przy gięciu metali?
4. Jakie technologie stosowane sÄ… przy prostowaniu metali?
5. Jakich narzędzi i sprzętu używa się do gięcia i prostowania metali?
6. Jakich narzędzi używa się do gięcia cienkich blach?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
7. Jaki element powinien być zastosowany w szczękach imadła podczas gięcia metali?
8. Co to jest wygniatanie blach?
9. Jaki jest cel prostowania metali?
10. Na jakim elemencie prostuje siÄ™ cienkie blachy metalowe?
11. Którą wypukłość oznaczamy jako punkt odniesienia do pozostałych?
12. Czy istnieje i jest stosowany inny sposób prostowania?
13. Jakie inne elementy metalowe są prostowane i przy użyciu jakich narzędzi?
14. Jakie narzędzia stosowane są do prostowania płaskowników i prętów?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wygnij drut stalowy miedziowany o średnicy 3mm w kształcie klamer  litery M, do
spinania kafli o wymiarach 220×220mm wedÅ‚ug rysunku:
Rys. 26. Kształt klamry do spinania kafli.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać narzędzia do wyginania drutu,
3) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
4) ustalić kolejność operacji i sposób gięcia drutu,
5) wygiąć części klamry stykające się bezpośrednio z kaflami,
6) uformować dwa zaokrąglone dwa naroża klamry,
7) wygiąć poziomą część klamry,
8) ukształtować poziomą część klamry w taki sposób, by jej kształt był podobny do litery
 M ,
9) sprawdzić dokładność i kształt wygiętych klamer, spinających bezpośrednio na
sÄ…siednich kaflach,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
11) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- drut stalowy o średnicy 3mm,
- szczypce okrągłe,
- przymiar liniowy,
- rysunek przedstawiający kształt klamry,
- kafle.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Ćwiczenie 2
Wyprostuj cienką blachę stalową charakteryzującą się wypukłościami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) oczyścić arkusz blachy,
3) przygotować gładką stalową płytę,
4) sprawdzić i określić wielkość i ilość wypukłości,
5) ułożyć blachę wypukłościami do góry,
6) obrysować kredą wypukłość w środkowej części powierzchni blachy,
7) uderzać młotkiem drewnianym między wypukłości blachy,
8) sprowadzić nierówności do jednej zaznaczonej wypukłości w środkowej części,
9) prostować wypukłości stosując serię uderzeń młotkiem,
10) uderzać młotkiem słabiej w miarę zbliżania się do wypukłości,
11) odwrócić blachę na drugą stronę i prostować jak poprzednio (pierwszą stronę),
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
13) dokonać oceny poprawności i estetyki wykonania ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- gładka stalowa płyta,
- blacha z wypukłościami,
- młotek drewniany,
- kreda,
- papier formatu A4,
- przybory do rysowania.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy? o o
2) dobrać narzędzia i sprzęt do gięcia metali? o o
3) dobrać narzędzia i sprzęt do prostowania metali? o o
4) sprawdzić stan techniczny narzędzi i sprzętu? o o
5) wygiąć klamry do spinania kafli wg załączonego rysunku? o o
6) przygotować stalową lub żeliwną płytę do prostowania blach? o o
7) określić wielkość i charakter wgłębień? o o
8) zaznaczyć kredą wypukłość w środkowej części arkusza blachy? o o
9) prostować wypukłości blachy przy użyciu młotka? o o
10) zaprezentować dokładność i estetykę wykonania ćwiczenia? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.11. Technologia cięcia i przecinania metali
4.11.1. Materiał nauczania
Do cięcia blach różnej grubości, a także materiałów kształtowych i prętów używa się
nożyc. Blachy stalowe cienkie (do 1mm) można ciąć nożycami ręcznymi, a blachy grubsze
(do 5mm)  nożycami dz
wigniowymi. Nożyce równoległe, czyli gilotynowe o napędzie
mechanicznym są stosowane do cięcia blach grubości do 32mm, a pręty oraz kształtowniki
przecina się nożycami uniwersalnymi.
Rys. 27. Kolejne fazy cięcia: a) nacisk, b) przesunięcie materiału, c) rozdzielenie materiału [6, s. 38].
W czasie cięcia materiału pracują dwa noże nożyc, z których jeden jest przeważnie
nieruchomy. Proces cięcia przebiega w trzech kolejnych fazach przedstawionych na rys. 27.
Nożyce składają się z dwóch noży, które wciskając się w materiał początkowo tną,
a następnie przerywają go. Istnieje kilka typów nożyc ręcznych. W zależności od położenia
szczęki górnej podczas cięcia nożyce bywają prawe lub lewe. Jeżeli szczęka górna nożyc
znajduje się z prawej strony szczęki dolnej, są to nożyce prawe, a jeżeli odwrotnie, są to
nożyce lewe. Do wycinania otworów służą nożyce przedstawione na rysunkach 28.
Rys 28. Nożyce ręczne: a) proste lewe, b) proste prawe, c) do wycinania otworów [6, s. 38].
Rys. 29. Cięcie blachy nożycami [6, s. 39].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
Przed cięciem należy wytrasować na blasze zarys wycinanego przedmiotu. Podczas
cięcia nożyce powinny być tak ustawione, żeby nie zasłaniały wytrasowanej linii cięcia.
W czasie cięcia nożycami ręcznymi światło powinno padać z prawej strony, a w czasie cięcia
nożycami dz
wigniowymi lub gilotynowymi  z lewej. Do cięcia blach grubości 3mm
o skomplikowanym kształcie i małych krzywiznach stosuje się nożyce elektryczne. Służą one
do przecinania blach grubych i płaskowników.
Nożyce równoległe, czyli gilotynowe, służą do cięcia blach wzdłuż linii prostej, długich
pasków blachy o bardzo małej grubości. Do cięcia dużych arkuszy blachy o grubości do
32mm są stosowane nożyce równoległe mechaniczne.
Do cięcia po okręgu oraz do cięcia wzdłuż linii prostej stosowane są nożyce krążkowe.
Noże w nożycach krążkowych mają kształt krążków o zaostrzonych krawędziach tnących.
Do przecinania rur grubościennych o dużych średnicach służą obcinaki do rur.
Rys. 30. Obcinak do rur: 1  noże krążkowe, 2  rolki[6, s. 41].
Do cięcia metali na zimno w dużych zakładach przemysłowych oraz rzemieślniczych
służą piły tarczowe i taśmowe zwane piłami ciernymi. Do przecinania metali stosowane są
również przecinaki.
Rys. 31. Przecinak 1  ostrze, 2  chwyt, 3  Å‚eb [6, s. 30].
Narzędzia do ścinania, przecinania i wycinania metali są wykonane w kształcie klinów.
Do przecinania niezbyt grubych płaskowników, prętów i blach używa się przecinaków.
CzęściÄ… roboczÄ… przecinaka jest klin o kÄ…cie rozwarcia 8÷12o, zakoÅ„czony ostrzem 1 również
w ksztaÅ‚cie klina o kÄ…cie ², którego wartość jest zależna od skrawanego materiaÅ‚u.
Do wycinania są używane następujące wycinaki:
- prosty do wycinania rowków prostokątnych na powierzchniach płaskich i wypukłych,
- wygięty do wycinania rowków na powierzchniach wklęsłych,
- czterokrawędziowy do wycinania szczelin w rurach.
Najbardziej popularnym narzędziem do przecinania metali jest piłka ręczna. Piłka ręczna
składa się z oprawki, brzeszczotu i rękojeści. Oprawki mogą być jednolite lub nastawne.
Brzeszczot jest wykonany z cienkiej taśmy stalowej z naciętymi na jednej lub obu
krawędziach ostrzami w postaci ząbków. Zęby brzeszczotu są zgrubiane, falowane lub
rozwierane i dlatego szerokość powstającego przecięcia jest większa od grubości brzeszczotu,
co zapobiega zakleszczaniu się brzeszczotu w materiale. Brzeszczoty piłek ręcznych do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
metali są znormalizowane, a wielkością charakterystyczną jest liczba zębów (ostrzy)  22
przypadające na 25mm długości oraz na specjalne zamówienie 18 i 32 zęby.
Rys 32. Piłka ręczna: a) budowa piłki ręcznej, b) ukształtowanie ostrzy brzeszczotu
I  zęby zgrubiane, II  zęby rozwierane i falistość brzeszczotu, III  zęby rozwierane
1  oprawka jednolita, 2  oprawka rozsuwana, 3  brzeszczot, 4  rękojeść,
5  uchwyt stały,6  uchwyt przesuwny, 7  kołeczki [6, s. 34].
Technika przecinania metali piłką odbywa się według określonych kolejnych czynności.
Nacisk na piłkę wywiera się podczas ruchu roboczego, czyli w kierunku do imadła, natomiast
ruch powrotny jako jałowy odbywa się bez nacisku. Ruch piłki powinien być płynny bez
szarpnięć, a przesuw piłki powinien wynosić około 2/3 użytecznej długości brzeszczotu.
Przedmioty płaskie przecina się wzdłuż szerszej krawędzi, przecinanie płaskich
przedmiotów wzdłuż węższej krawędzi jest niewłaściwe, ponieważ piłka łatwo zbacza
z wyznaczonego kierunku. Przecinanie trzeba rozpoczynać lekko pochyloną od siebie piłką
z małym naciskiem. Wykonanie małego wgłębienia trójkątnym pilnikiem w miejscu
rozpoczęcia przecinania ułatwia początek przecinania piłką.
Przedmiot lub materiał przeznaczony do przecinania mocuje się w imadle w ten sposób,
żeby linia cięcia znajdowała się blisko szczęk imadła. Zapobiega to występowaniu drgań
w czasie przecinania, dzięki czemu zwiększa się dokładność.
4.11.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Do jakiej operacji stosowane są nożyce ręczne?
2. Jakie są kolejne fazy cięcia blach?
3. Jakie są rodzaje nożyc ręcznych?
4. Do cięcia jakich materiałów i elementów służą nożyce elektryczne?
5. Do cięcia jakich materiałów i elementów służą nożyce równoległe mechaniczne?
6. Jakie rodzaje nożyc stosuje się do cięcia wzdłuż linii prostej oraz po okręgu?
7. Jakie narzędzie stosowane jest do cięcia rur?
8. Jakie obrabiarki stosowane są do cięcia metali?
9. Jak zbudowana jest ręczna piłka do metali?
10. W jaki sposób mocowany jest brzeszczot w oprawce?
11. Do przecinania jakich przedmiotów stosowana jest ręczna piłka do metali?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
12. W jaki sposób należy przecinać przedmioty przy użyciu piłki ręcznej?
13. Do przecinania jakich przedmiotów można zastosować przecinak?
14. Jak zbudowany jest przecinak?
15. W jaki sposób odbywa się przecinanie przy użyciu przecinaka?
4.11.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przetnij pÅ‚askownik stalowy o przekroju 80×4mm i dÅ‚ugoÅ›ci 150mm na trzy równe części
przy użyciu przecinaka i młotka oraz imadła.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wytrasować odcinki płaskownika wg wymiarów do przecięcia,
3) dobrać narzędzia i sprzęt do przecinania,
4) sprawdzić stan techniczny narzędzi i sprzętu,
5) przygotować i sprawdzić stan techniczny imadła,
6) umocować w imadle obrabiany płaskownik, w ten sposób, żeby rysa przecięcia znalazła
się na wysokości szczęk imadła,
7) przystawić przecinak tak, aby powierzchnia przyłożona była styczna do powierzchni
szczęk,
8) uderzać w łeb przecinaka metalowym młotkiem ślusarskim do momentu przecięcia,
9) przeciąć cały płaskownik wg zadanych odcinków zgodnie z wymiarami,
10) zaprezentować efekty swojej pracy.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stół ślusarski,
- imadło,
- płaskownik,
- przecinak o kÄ…cie rozwarcia 10o,
- stalowy młotek ślusarski,
- rysik,
- liniał.
Ćwiczenie 2
Przetnij pÅ‚aski przedmiot o ksztaÅ‚cie pÅ‚ytki metalowej o przekroju 200×30×4mm, na
cztery równe odcinki przy użyciu piłki ręcznej do metali.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy,
2) dobrać brzeszczot o 22 zębach na 25mm długości,
3) umocować brzeszczot w oprawce przy pomocy uchwytów do mocowania,
4) sprawdzić stan techniczny piłki ręcznej do metali po umocowaniu brzeszczotu,
5) wytrasować odcinki płytki w odstępach 50mm,
6) umocować przedmiot w szczękach imadła,
7) rozpocząć przecinanie lekko pochyloną od siebie piłką,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
8) wykonać małe wgłębienie trójkątnym pilnikiem,
9) nacisnąć piłkę, aby wykonać prawidłowy ruch roboczy,
10) wykonywać ruchy piłki w sposób płynny, bez szarpnięć,
11) przeciąć przedmiot na cztery odcinki,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- imadło,
- stół ślusarski,
- brzeszczoty o 22 zębach na 25mm długości,
- oprawka do brzeszczotu,
- rysik,
- przymiar kreskowy,
- pilnik trójkątny.
4.11.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować operację ślusarską cięcie metali? o o
2) zdefiniować operację ślusarską przecinanie metali? o o
3) wymienić rodzaje nożyc do cięcia metali? o o
4) określić zastosowanie nożyc elektrycznych? o o
5) określić do jakich materiałów stosowane są nożyce krążkowe? o o
6) dobrać narzędzie do przecinania rur? o o
7) opisać budowę przecinaka? o o
8) określić z jakich elementów składa się piłka ręczna do metali? o o
9) umocować brzeszczot w oprawce? o o
10) wytrasować linie na obrabianym przedmiocie, według których
wykonasz przecięcie metalu? o o
11) umocować przecinany przedmiot w szczękach imadła? o o
12) przecinać przedmioty, elementy metalowe przy użyciu przecinaka? o o
13) wykonać cięcie metali piłą ręczną? o o
14) wykonać cięcie metali nożycami? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
4.12. Technologia piłowania powierzchni płaskich i kształtowych
4.12.1. Materiał nauczania
Piłowanie metali polega na usunięciu z obrabianego przedmiotu nadmiaru materiału za
pomocą pilnika i nadania mu odpowiedniej gładkości. Naddatki na piłowanie wynoszą
0,5÷1,5mm. PiÅ‚owanie stosuje siÄ™ w celu:
- usuwania zadziorów w procesie produkcyjnym,
- dopasowywania części w montażu i remontach maszyn,
- usuwania zbędnego materiału, np. z odlewów, odkuwek,
- podczas wykonywania jednostkowych specjalnych narzędzi (tłoczników, matryc).
Pilnik składa się z części roboczej i chwytu osadzonego w drewnie. Wielkość pilnika
okreÅ›la siÄ™ dÅ‚ugoÅ›ciÄ… jego części roboczej (L = 100÷450mm). Na części roboczej znajdujÄ… siÄ™
zęby (nacięcia), które mogą być: nacinane, frezowane, przeciągane. Rozróżnia się pięć
rodzajów nacięć pilników.
Rys 33. Pilnik [4, s. 51].
Rys. 34. Rodzaje nacięć: a) pojedyncze jednorzędowe, b) pojedyncze wielorzędowe, c) pojedyncze
wielorzędowe śrubowe, d) podwójne jednorzędowe, e) podwójne wielorzędowe [4, s. 51].
Ze względu na liczbę nacięć przypadającą na 10mm długości części roboczej rozróżnia się
pilniki:
- Nr 0  zdzieraki  4,5÷10 nacięć,
- Nr 1  równiaki  6,3÷28 nacięć,
- Nr 2  półgÅ‚adziki  10÷40 nacięć,
- Nr 3  gÅ‚adziki  14÷56 nacięć,
- Nr 4  podwójne gÅ‚adziki  25÷80 nacięć,
- Nr 5  jedwabniki  40÷80 nacięć.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
Liczba nacięć decyduje o przeznaczeniu pilnika: im jest większa, tym bardziej gładka jest
powierzchnia obrobiona. Ze względu na kształt przekroju poprzecznego rozróżnia się
pilniki:płaskie, płaskozbieżne, kwadratowe, okrągłe, półokrągłe, owalne, mieczowe, nożowe
i trójkątne. Kształt pilnika określa się przez podanie jego przekroju poprzecznego. Odrębną
grupę stanowią pilniki igiełkowe z chwytem, o bardzo drobnym nacięciu i małych
długościach. Są używane do piłowania powierzchni drobnych przedmiotów z dużą
dokładnością.
Dobór pilnika jest uzależniony od rodzaju piłowania, rodzaju materiału obrabianego oraz
jego wymiarów, kształtu i wymaganej chropowatości powierzchni.
Do piłowania zgrubnego używa się zdzieraków, które skrawają warstwę o grubości około
1mm. Po piłowaniu zgrubnym używa się równiaków, które zbierają warstwę metalu grubości
0,3÷0,5mm. PozostaÅ‚e pilniki od półgÅ‚adzików do jedwabników używa siÄ™ zależnie od
wymaganej gładkości powierzchni.
Przedmioty do piłowania mocuje się w imadle. Mocowanie powinno zapewniać całkowite
unieruchomienie i sztywność obrabianego materiału. Powierzchnia obrabiana powinna
wystawać 5÷10mm ponad szczÄ™ki imadÅ‚a. Mocowanie przedmiotów z materiałów miÄ™kkich
i przedmiotów o wstępnie obrobionych powierzchniach wymaga nałożenia na szczęki imadła
miękkich podkładek.
Piłowanie płaszczyzn wykonuje się pilnikami płaskimi, a powierzchni kształtowych
odpowiednio dobranymi pilnikami. Powierzchnie wklęsłe piłuje się pilnikiem półokrągłym
lub okrągłym, a powierzchnie wypukłe pilnikiem płaskim.
Podczas piłowania, celem uniknięcia błędów należy często sprawdzać wymiary i kształt
obrabianego przedmiotu. Do sprawdzenia stosowane są narzędzia pomiarowe. Najczęściej
używa się suwmiarki, kątownika, liniału krawędziowego oraz wzornika.
4.12.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. W jakim celu przeprowadzamy operację piłowania?
2. Jakie elementy i materiały poddawane są piłowaniu?
3. Jakie powierzchnie poddawane są piłowaniu?
4. Jakie kryteria brane są pod uwagę przy klasyfikacji pilników?
5. Jaki rodzaj nacięć posiadają pilniki do metalu?
6. Jakie kryteria są brane pod uwagę przy doborze pilników?
7. Jakie są zasady eksploatacji i konserwacji pilników?
8. W jaki sposób mocowane są obrabiane przedmioty w imadle?
9. Jakie są kolejne czynności przy piłowaniu płaszczyzn?
10. Jakie są kolejne czynności przy piłowaniu powierzchni kształtowych?
11. Jakie są zasady bezpiecznej pracy podczas piłowania?
12. Jakich narzędzi pomiarowych należy używać do sprawdzania wymiarów i kształtu
obrabianego przedmiotu?
13. Z jakich części składa się pilnik?
4.12.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyrównaj do gładkości cztery krawędzie wyciętej płytki metalowej o grubości 10mm do
wymiarów gabarytowych 100×50mm przy użyciu pilników.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić wymiary płytki przed rozpoczęciem piłowania,
3) sprawdzić stan techniczny imadła,
4) dobrać rodzaj pilnika ze względu na kształt,
5) dobrać rodzaj pilnika ze względu na ilość zębów,
6) sprawdzić poprawność osadzenia pilników w rękojeści,
7) umocować płytkę w szczękach imadła,
8) piłować zgrubnie używając zdzieraków,
9) sprawdzić ponownie wymiary płytki,
10) piłować do gładkości i żądanych wymiarów,
11) sprawdzać na bieżąco wymiary i kształt przedmiotu piłowanego,
12) sprawdzić po operacji piłowania zgodność z wymaganymi wymiarami,
13) sprawdzić kąt prosty obrabianej płytki,
14) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- płytka metalowa do piłowania,
- imadło,
- pilniki płaskie Nr 0, Nr 1, Nr 2, Nr 3,
- suwmiarka,
- kÄ…townik,
- wzornik.
Ćwiczenie 2
WypiÅ‚uj w prostokÄ…tnej pÅ‚ytce metalowej o wymiarach 120×50mm powierzchniÄ™ wklÄ™sÅ‚Ä…
w kształcie półkola o promieniu 10mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wytrasować linie powierzchni półkola,
3) sprawdzić stan techniczny imadła,
4) dokonać wyboru odpowiedniego pilnika do piłowania powierzchni kształtowych,
5) zamocować pÅ‚ytkÄ™ w imadle tak, aby obrabiana powierzchnia wystawaÅ‚a 5÷10mm ponad
szczęki imadła,
6) usunąć nadmiar materiału przy użyciu ręcznej piłki do metali,
7) piłować powierzchnię półkola przesuwając pilnik ruchem obrotowym,
8) rozpocząć piłowanie końcem pilnika,
9) sprawdzać kilkakrotnie wymiary i kształt powierzchni wklęsłej po zakończonej operacji
piłowania, obrabianej płytki,
10) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- imadło,
- pilniki okrągłe, półokrągłe, owalne, soczewkowe,
- narzędzia pomiarowe: wzornik,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
56
- piłka do metali,
- suwmiarka,
- przymiar kreskowy.
4.12.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia? o o
2) zdefiniować pojęcie piłowanie metali? o o
3) wykonać piłowanie? o o
4) rozróżniać pilniki ze względu na ich kształt? o o
5) rozróżniać pilniki ze względu na ilość i kształt zębów? o o
6) ocenić stan techniczny pilników, w tym poprawność osadzenia? o o
7) dobrać pilniki do wykonania obróbki? o o
8) zachować prawidłową postawę podczas piłowania? o o
9) zamocować obrabiany przedmiot w szczękach imadła? o o
10) sprawdzić stan techniczny imadła? o o
11) piłować płaszczyzny płaskie? o o
12) piłować płaszczyzny kształtowe? o o
13) posługiwać się narzędziami pomiarowymi? o o
14) sprawdzać wymiary i kształt obrabianego przedmiotu? o o
15) konserwować pilniki? o o
16) zaprezentować wykonane ćwiczenie? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
57
4.13. Technologia wiercenia
4.13.1. Materiał nauczania
Wierceniem nazywa się wykonywanie otworów w pełnym materiale za pomocą
narzędzia skrawającego zwanego wiertłem. W czasie obróbki wiertło wykonuje ruch
obrotowy i posuwowy, a przedmiot obrabiany jest nieruchomy. Wiertło usuwa obrabiany
materiał w postaci wiórów tworząc walcowy otwór, przy czym średnica otworu odpowiada
średnicy wiertła.
Wiertło kręte składa się z części roboczej, szyjki i chwytu. Część robocza, zbieżna
w kierunku chwytu, ma część skrawającą i prowadzącą. Na obwodzie części roboczej wiertła
są nacięte dwa przeciwległe rowki śrubowe służące do odprowadzenia wiórów.
Do prowadzenia wiertła w otworze służą łysinki. Są to wąskie paski położone wzdłuż
rowków wiórowych. Tarcie wiertła o ścianki otworu występuje tylko na powierzchni łysinek.
Część skrawającą stanowią dwie proste krawędzie tnące jednakowej długości, które łączą się
ze sobą poprzeczną krawędzią skrawającą zwaną ścinem. Ścin jest wierzchołkiem wiertła,
a krawędzie tnące tworzą kąt wierzchołkowy, którego wartość zależy od rodzaju obrabianego
przedmiotu materiału.
Rys. 35. Wiertło kręte: a) części składowe, b) chwyt walcowy bez płetwy, c) chwyt walcowy z płetwą
1  łysinka, 2  krawędzie tnące, 3  ścin, 4  powierzchnia przyłożenia [6, s. 67].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
58
Do zamocowania wierteł z chwytem walcowym służą uchwyty dwuszczękowe lub
trójszczękowe, które są osadzone na zakończeniu wrzeciona wiertarki. W korpusie uchwytu
dwuszczękowego znajdują się teowe wycięcia, w których przesuwają się dwie szczęki.
Pokręcając kluczem śrubę, która ma na jednym końcu gwint prawy, a na drugim lewy,
powoduje się przesunięcie szczęk, które zbliżając się do siebie powodują zaciskanie wiertła
lub przy obrocie kluczem w drugą stronę oddalają się od siebie luzując wiertło.
Uchwyt trójszczękowy składa się z korpusu z gniazdem stożkowym, w którym znajdują
się trzy szczęki do zaciskania wiertła.
Wiertła, a także pogłębiacze i rozwiertaki z chwytem stożkowym, można mocować
wprost w gniez
dzie wrzeciona wiertarki, gdy wielkości stożków chwytu i gniazda są
jednakowe, lub za pośrednictwem tulei redukcyjnej, gdy chwyt jest mniejszy. Wiertło należy
ostrożnie wprowadzić częścią chwytową w otwór wrzeciona i silnym ruchem do góry osadzić
w gniez
dzie. Stosując tuleje redukcyjne należy najpierw osadzić wiertło w tulei, a dopiero
potem całość we wrzecionie. Wyjmowanie wiertła z wrzeciona lub tulei powinno się odbywać
za pomocÄ… klina.
Rys. 36. Sposoby zamocowania wierteł: a) uchwyt dwuszczękowe, b) uchwyt trójszczękowy, c) mocowanie
wprost w gniez
dzie wiertarki, d) mocowanie za pośrednictwem tulei redukcyjnej, e) wyjmowanie
wiertła za pomocą klina [6, s. 70].
Rys. 37. Wiercenie [4, s. 55].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
59
Do wiercenia otworów stosuje się wiertarki o napędzie ręcznym, elektrycznym lub
pneumatycznym. Rozróżnia się wiertarki przenośne, które podczas pracy trzyma się rękami
oraz wiertarki stołowe. W pracach ślusarskich największe zastosowanie znajdują wiertarki
o napędzie elektrycznym. Wiertarki pneumatyczne mogą być stosowane tylko w zakładach
dysponujących instalacją sprężonego powietrza.
Rys. 38. Wiertarki przenośne: a) elektryczna, b) pneumatyczna [6, s. 68].
Przygotowanie wiertarki przenośnej do pracy ogranicza się do właściwego zamocowania
wiertła. Przed rozpoczęciem pracy wiertarką elektryczną należy sprawdzić stan przewodów
i wtyczki, a przede wszystkim podłączenia przewodu uziemiającego lub zerującego.
Podczas wiercenia na skutek tarcia wytwarza się ciepło, które podwyższa temperaturę
wiertła. Aby nie dopuścić do nagrzania się wiertła stosować należy ciecze obróbkowe, które
oprócz chłodzenia mają właściwości smarujące i zmniejszające tarcie.
Otwory wykonane wiertłami nie są zbyt dokładne. W celu uzyskania dokładnego otworu
najpierw należy wywiercić wiertłem o mniejszej średnicy, następnie rozwiercić zgrubnie
i wykańczająco.
Podczas wiercenia otworów przelotowych należy zabezpieczyć powierzchnię imadła lub
przyrządu w którym zamocowany jest przedmiot przed uszkodzeniem wiertłem. Aby temu
zapobiec stosuje się podkładki drewniane. W trakcie wiercenia otworów nieprzelotowych,
czyli o określonej głębokości należy na wiertle zaznaczyć ten wymiar lub założyć na wiertło
pierścień oporowy.
Rozwiercanie stosuje się w celu nadania otworowi wysokiej dokładności, małej
chropowatości powierzchni lub w celu otrzymania otworu stożkowego. Wykonuje się je za
pomocÄ… narzÄ™dzi wieloostrzowych zwanych rozwiertakami (liczba ostrzy 3÷12) z zÄ™bami
prostymi lub śrubowymi na części roboczej. Ze względu na kształt części roboczej
rozwiertaka dzieli się je na walcowe i stożkowe. Rozwiertaki walcowe do otworów zwykle
majÄ… ostrza proste i chwyt walcowy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
60
Wszystkie obracające się części napędowe wiertarki powinny być zabezpieczone
osłonami, a wiertarka uziemiona. Nie wolno zakładać narzędzi podczas ruchu wiertarki.
Wióry należy usuwać tylko szczotką i to po wyłączeniu wiertarki. Nie wolno dotykać
wrzeciona, ani narzędzia w czasie ruchu wiertarki. Do wiercenia nie wolno używać
uszkodzonych narzędzi.
4.13.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Czym jest operacja wiercenia?
2. Jak nazywa się narzędzie służące do wiercenia?
3. Jakie zadania spełnia wiertło podczas wiercenia?
4. Jak jest zbudowane wiertło?
5. Jak nazywają się części wiertarki, w których osadzone są wiertła?
6. Jaką rolę spełniają tuleje redukcyjne?
7. Jakie są sposoby mocowania wierteł?
8. Jakie wiertarki są najczęściej stosowane?
9. W jaki sposób należy trasować otwory do wiercenia?
10. Jakie czynności należy wykonać przygotowując wiertarkę do pracy?
11. Na czym polega sprawdzenie stanu technicznego wiertarek?
12. W jaki sposób mocowane są przedmioty przed wierceniem?
13. Jakie kolejne czynności należy wykonać podczas wiercenia?
14. W jaki sposób wierci się otwory przelotowe?
15. W jaki sposób wierci się otwory nieprzelotowe?
4.13.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wywierć dwa otwory za pomocą wiertarki ręcznej w płycie stalowej o grubości 5mm.
Średnice otworów oraz ich położenie od krawędzi płyty przedstawiono na rysunku 39.
Rys. 39. PÅ‚yta stalowa przeznaczona do wiercenia [4, s. 61].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z instrukcją obsługi wiertarki,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
61
3) zapoznać się z rysunkiem,
4) wytrasować osie otworów i napunktować je,
5) sprawdzić stan techniczny wiertarki,
6) ułożyć płytę i zamocować w imadle,
7) wywiercić niewielkie wgłębienie,
8) wywiercić otwory zgodnie z rysunkiem,
9) wysunąć wiertło z otworu,
10) wyłączyć napęd wrzeciona wiertarki,
11) usunąć zadziory,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- rysunek technologiczny,
- imadło,
- wiertła,
- wiertarka,
- cyrkiel,
- suwmiarka,
- przymiar kreskowy,
- punktak,
- rysik,
- młotek ślusarski.
Ćwiczenie 2
Wywierć dwa otwory nieprzelotowe o średnicy 11mm na głębokość 6mm w płycie
stalowej o grubości 10mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) oczyścić i ewentualnie odtłuścić płytę stalową,
3) usunąć pilnikiem ewentualne zgrubienia wykryte na powierzchniach,
4) wytrasować osie otworów,
5) zamocować dwie identyczne płyty,
6) wywiercić otwory na żądaną głębokość,
7) usunąć zadziory,
8) uporządkować stanowisko pracy,
9) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- płyta stalowa,
- rysik,
- punktak,
- przymiar kreskowy,
- wiertarka z kluczem,
- wiertła,
- młotek ślusarski.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
62
4.13.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować operację wiercenia otworów? o o
2) rozróżnić rodzaje wierteł za względu na kształt? o o
3) rozróżnić rodzaje wierteł ze względu na sposób nacinania? o o
4) opisać budowę wiertła krętego? o o
5) sprawdzić stan techniczny wierteł? o o
6) wymienić funkcje, jakie spełniają łysinki podczas wiercenia? o o
7) określić elementy wiertła stanowiące część skrawającą? o o
8) określić sposoby mocowania wierteł? o o
9) uzasadnić cel stosowania tulei redukcyjnych? o o
10) opisać budowę wiertarki ręcznej o napędzie elektrycznym? o o
11) sprawdzić stan techniczny wiertarki? o o
12) bezpiecznie pracować z elektronarzędziami? o o
13) wytrasować otwory do wiercenia? o o
14) czytać rysunki techniczne warsztatowe? o o
15) zamocować obrabiany przedmiot w imadle? o o
16) wiercić otwory nieprzelotowe? o o
17) wyłączyć napęd wrzeciona wiertarki? o o
18) usuwać zadziory powstałe podczas wiercenia? o o
19) zaprezentować wykonane ćwiczenie? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
63
4.14. Technologia gwintowania wewnętrznego i zewnętrznego
4.14.1. Materiał nauczania
Połączenia gwintowe są bardzo często stosowane w budowie maszyn i służą przede
wszystkim do łączenia elementów maszyn. Połączenia gwintowe zalicza się do rozłącznych
połączeń kształtowych. Połączenia gwintowe są stosowane bezpośrednio przy wkręcaniu
śruby lub wkręta w nagwintowany otwór innego elementu maszyny, np. korpusu, lub
pośrednio, gdy skręca się elementy maszyn za pośrednictwem łączników w postaci śrub lub
wkrętów i nakrętek. Różnica między śrubą a wkrętem polega na tym, że wkręty mają nacięcia
i dokręca się je wkrętakiem, podczas gdy śruby  kluczem.
Gwintowanie polega na nacięciu na zewnętrznej powierzchni sworznia lub na
wewnętrznej powierzchni otworu walcowego, rowka, biegnącego wzdłuż linii śrubowej.
Celem gwintowania jest wykonanie zespołu śruba  nakrętka, który:
- służy do łączenia części w sposób rozłączny,
- umożliwia zmianę ruchu obrotowego na postępowy lub odwrotnie.
Gwintowanie wykonuje się ręcznie lub maszynowo. Gwintownik jest śrubą, której rowki
tworzą krawędzie skrawające. Rowki te służą jednocześnie do odprowadzania wiórów.
Do gwintowania ręcznego otworów stosuje się komplet składający się z trzech
gwintowników: wstępnego, zdzieraka i wykańczaka.
Rys. 40. Komplet gwintowników do otworów: a) komplet gwintowników,
b) kolejne zarysy gwintu wykonane poszczególnymi gwintownikami
1  gwintownik wstępny, 2  zdzierak, 3  wykańczak [6, s. 82].
Narzynki są to stalowe hartowane pierścienie wewnątrz nagwintowane, z wywierconymi
otworami tworzącymi krawędzie tnące, jednocześnie służącymi do odprowadzania wiórów.
Liczba krawędzi skrawających równa się liczbie otworów i zależy od średnicy gwintu.
Rozróżniamy narzynki:
- z trzema krawędziami do gwintów o średnicy do 6mm,
- z czterema krawÄ™dziami do gwintów o Å›rednicy 6÷16mm,
- z pięcioma krawędziami do gwintów o średnicy powyżej 16mm.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
64
Rys. 41. Narzynki okrągłe: a) pełna, b) przecięta [6, s. 81].
Narzynki okrągłe wykonuje się jako pełne i przecięte. W narzynkach przeciętych można
regulować średnicę nacinanego gwintu za pomocą śrub, które umieszczone są w oprawce.
Sworzeń przeznaczony do nacięcia gwintu powinien być obrobiony zgodnie z rysunkiem
i zakończony stożkowo.
W zależności od zarysu gwintu w płaszczyz
nie przechodzącej przez jego oś rozróżnia się
gwinty: trójkątne, prostokątne, trapezowe (symetryczne i niesymetryczne) i okrągłe.
W zależności od systemów rozróżnia się gwinty metryczne, calowe i inne.
Do połączeń nieruchomych, czyli jako gwinty złączne, stosuje się wyłącznie gwinty
trójkątne. Gwinty trapezowe i prostokątne stosuje się w śrubach do przenoszenia ruchu, jak
np. śruba pociągowa w obrabiarkach.
4.14.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega gwintowanie?
2. Do jakich operacji stosowane jest gwintowanie?
3. Czym się różni śruba od wkrętu?
4. Co to jest gwintownik?
5. Jakie są rodzaje gwintowników?
6. Do jakiej operacji stosowane sÄ… narzynki?
7. Do jakiej operacji stosowane sÄ… gwintowniki?
8. W jaki sposób nacina się gwinty zewnętrzne?
9. W jaki sposób nacina się gwinty wewnętrzne?
10. Czym się różni narzynka pełna od przeciętej?
11. W jakim celu do nagwintowania jednego otworu stosuje się trzy rodzaje gwintowników?
4.14.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Naciąć gwint zewnętrzny na sworzniu M16 zakończonym stożkowo.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) sprawdzić średnicę sworznia, która ma być mniejsza od średnicy zewnętrznej gwintu,
3) zamocować sworzeń w imadle,
4) nasmarować część stożkową,
5) nałożyć narzynkę prostopadle względem osi sworznia,
6) rozpocząć gwintowanie poprzez obrót w prawo,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
65
7) cofnąć narzynkę o pół obrotu w lewo, powtarzając tę czynność aż do nacięcia całego
gwintu,
8) zaprezentować wykonanie ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- imadło,
- sworzeń do nagwintowania,
- narzynka,
- oprawka do narzynki,
- pilnik,
- suwmiarka,
- przymiar kreskowy,
- smar,
- czyściwo.
Ćwiczenie 2
Wykonaj gwint wewnętrzny M10 w otworze przeznaczonym do połączenia śrubowego
zadanych elementów.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dobrać średnicę wiertła do otworu pod gwint,
3) zamocować przedmiot w imadle,
4) wywiercić otwór o średnicy 8,4mm,
5) nasmarować gwintownik nr 1,
6) włożyć gwintownik prostopadle do osi otworu,
7) sprawdzić kątownikiem prostopadłość położenia gwintownika względem powierzchni
przedmiotu,
8) obracać pokrętką gwintownika w prawo do momentu powstania bruzdy,
9) cofnąć gwintownik o pół obrotu w lewo, powtarzając cyklicznie do nacięcia całego
gwintu,
10) włożyć do otworu gwintownik nr 2,
11) wkręcić gwintownik w nacięty już zarys gwintu,
12) włożyć do otworu gwintownik nr 3,
13) postępować gwintując gwintownikiem nr 3 jak poprzednio,
14) oczyścić i zakonserwować narzędzia,
15) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- imadło,
- gwintownik nr 1,
- gwintownik nr 2,
- gwintownik nr 3,
- pokrętka do gwintowników,
- smar,
- czyściwo,
- tablice gwintów i otworów pod gwinty.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
66
4.14.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia? o o
2) posługiwać się suwmiarką? o o
3) dobrać narzynkę do średnicy nacinanego trzpienia lub sworznia? o o
4) dobrać średnicę gwintownika do nacinanego otworu? o o
5) zamocować przedmiot w szczękach imadła? o o
6) wykonać stożkowe zakończenie trzpienia? o o
7) prawidłowo nałożyć narzynkę na gwintowany pręt? o o
8) gwintować przy użyciu narzynki? o o
9) ustawić prawidłowo gwintownik w stosunku do osi otworu? o o
10) nacinać gwinty zewnętrzne? o o
11) utrzymać ład i porządek na stanowisku pracy? o o
12) oczyścić i zakonserwować narzędzia i sprzęt do gwintowania? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
67
4.15. Obróbka drewna
4.15.1. Materiał nauczania
Stanowisko pracy stolarza jest to określone miejsce w zakładzie wyposażone
w odpowiednie urządzenie, narzędzia służące do wykonywania jednej lub kilku kolejnych
operacji lub czynności. Wyposażenie stanowiska pracy obróbki ręcznej składa się
z urządzenia podstawowego, urządzeń pomocniczych i przyrządów. Obok tego na stanowisku
powinno być przewidziane miejsce na układanie materiałów (elementów) przeznaczonych do
obróbki i miejsce na te materiały po dokonaniu operacji.
Na stanowisku pracy ręcznej stolarza podstawowym urządzeniem jest strugnica
przedstawiona na rysunku 42. Składa ona się z dokładnie wygładzonej płyty roboczej
1 osadzonej na stojaku. Stojak stanowiÄ… cztery nogi 2 wzmocnione Å‚Ä…czynami 3 i progami 4;
na wydłużonym przednim rogu jest zamocowana pionowa podstawka pod docisk przedni 5;
w docisku przednim za pomocą podkładki 6 i śruby dociskowej 7 zaciska się elementy
podlegające obróbce. Tylny docisk 8 jest przesuwany równolegle do wzdłużnego boku płyty
śrubą dociskową 9. W prawej bocznej podłużnej części płyty znajduje się wgłębienie 10,
zwane narzędnik, a pod płytą  szuflada (wsuwnica) 11. Płyta strugnicy i tylny docisk wzdłuż
lewego boku są zaopatrzone w otwory 12, służące o umieszczania w nich imaków,
stanowiących opór dla obrabianych elementów dociskanych tylnym dociskiem. Płyta jest
wzmocniona na czołach okładzinami 13 w celu zabezpieczenia przed spaczeniem.
Rys. 42. Strugnica stolarska [12, s. 263].
Strugnice wykonuje siÄ™ z parzonego drewna bukowego, konserwowanego na gorÄ…co
pokostem lub olejem lnianym. Do oprzyrządowania strugnicy należą imaki stalowe, imaki
zaczepowe oraz odpowiednio wyżłobiony klocek z klinem. Wyposażenie pomocnicze
stanowią: podpieraki, dwie podstawki i szafka narzędziowa. Na stanowisku obróbki ręcznej
znajdują się ponadto ściski stalowe różnej wielkości, używane podczas obróbki mechanicznej,
montażu i klejenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
68
Rys. 43. Imak zaczepowy [12, s. 264].
Rys. 44. Klocek z klinem 1  klocek, 2  klin, 3  obrabiany element,
4  fragment strugnicy [12, s. 364].
Obróbka skrawaniem oddzielającym za pomocą narzędzi ręcznych obejmuje:
- piłowanie,
- struganie,
- wiercenie,
- dłutowanie,
- wygładzanie (szlifowanie).
Do ręcznego piłowania służą wieloostrzowe narzędzia  piły ręczne. Rodzaj, konstrukcja
i wielkość pił są dostosowane do sposobu i rodzaju piłowania czyli podziału materiałów
drzewnych na części w celu uzyskania materiałów surowych. Piła składa się z części
zasadniczej  uzębionej stalowej taśmy zwanej brzeszczotem oraz oprawy. Poszczególnymi
elementami brzeszczotu są: uzębienie, ściany boczne i grzbiet. Rozróżnia się trzy grupy pił:
- piły z brzeszczotem naprężanym,
- piły jednochwytowe z brzeszczotem zamocowanym w rękojeści,
- poprzeczne piły dwuchwytowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
69
Rys. 45. Elementy piły ramowej: a) piła ramowa, b) drut napinający z nakrętką motylkową,
c) brzeszczot wÄ…ski,1  brzeszczot szeroki, 2  ramiona, 3  rozpora, 4  uchwyty,
5  sznur napinający, 6  prężak [12, s. 280].
Płatnica służy do przerzynania szerokiej tarcicy oraz większych płyt z tworzyw
drzewnych, kiedy piłą ramową nie można objąć części odrzynanej. Materiału do piłowania
nie zamocowuje się. Na rysunku 46 przedstawiono płatnicę z rękojeścią zamkniętą.
Rys. 46. Płatnica z rękojeścią zamkniętą [12, s.281].
Otwornica służy do wyrzynania zarysów krzywoliniowych. Przy wyrzynaniu zarysów
wewnętrznych wywierca się otwór o takiej średnicy, żeby końcem otwornicy można było
rozpocząć piłowanie.
Aby zapobiec zakleszczaniu i nagrzewaniu się brzeszczotu piły podczas piłowania, a tym
samym zmniejszyć wysiłek fizyczny piłującego, stosuje się rozwieranie zębów.
Do rozwierania zębów pił służą rozwieraki jednoramienne i szczypcowe.
Struganie polega na nadawaniu elementom surowym właściwych kształtów, wymiarów
i gładkości powierzchni. W zależności od kierunku strugania w stosunku do przebiegu
włókien drewna rozróżnia się struganie wzdłużne, skośne, poprzeczne i czołowe. Zależnie od
celu strugania i użytego rodzaju struga rozróżnia się struganie: wstępne, wyrównujące,
grubościowo  szerokościowe, profilowe, obróbcze i wygładzające.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
70
Rys. 47. Przekrój poprzeczny i widok struga [12, s. 294].
Różne rodzaje strugów, a w szczególności strugi płaszczyznowe, mają w swej budowie
dużo cech wspólnych. Częściami składowymi strugów (rys. 47) są: kadłub drewniany
(oprawa) 1; nóż 2 ze stali zwykłej z nakładką ze stali stopowej  narzędziowej; klin
drewniany 3, osadzony zaciskowo  przesuwnie w prowadnicach kadłuba (w nowszych
konstrukcjach do zaciskania klina służą metalowe oporniki); piętka drewniana 4, zapłetwiona
w kadłubie, stanowiąca oparcie dla noża i klina; uchwyt drewniany (rożek) 5, płoza (stopa) 6,
odbój 7. Wewnątrz kadłuba przed klinem znajduje się wolna przestrzeń zwana gniazdem
kadłuba 8, zakończona u dołu otworem 9. Między ostrzem noża, a przednią krawędzią otworu
zostaje szczelina robocza struga 10, przez którą wchodzą do gniazda wióry.
Wiercenie to wykonywanie w drewnie okrągłych gniazd (otworów nieprzelotowych) lub
otworów. Narzędziami służącymi do ręcznego wiercenia otworów w drewnie są:
- świdry ręczne trzymane bezpośrednio w ręce, z uchwytem stanowiącym jedną całość ze
świdrem lub zaopatrzone w ucho, przez które przetyka się pokrętło,
- świdry do korb.
Rys. 48. Świdry kręte: a) dwuzwojny, b) jednozwojny [12, s. 312].
Świdry wykonuje się ze stali konstrukcyjnej wysokiej jakości. W zależności od budowy
i przeznaczenia rozróżnia się świdry: ślimakowe, środkowce, kręte jedno- i dwuzwojowe,
łyżkowe, sedniki, grotniki, stożkowe itp.
Świdry kręte dwuzwojne i jednozwojne do korb mają stożkowe gwintowane żądło
sterujące. Świdry dwuzwojne mają dwa pióra i dwa skrawacze, a jednozwojne mogą mieć
jedno pióro i jeden osadzony promieniowo skośnie skrawacz. Produkuje się również świdry
kręte bez piór.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
71
Wiertarka ręczna składa się z trzonu, rękojeści nieruchomej, na której jest osadzone
ruchome wrzeciono z uchwytem dwuszczękowym w którym mocuje się świder.
Przystępując do wiercenia zamocowuje się element w strugnicy i wkłada żądło świdra do
wytrasowanego wgłębienia nadając korbie taką pozycję, aby świder był ściśle prostopadły do
wierconej powierzchni.
Dłutowanie  to wykonywanie otworów, gniazd, różnego rodzaju wgłębień, przeważnie
o przekroju kwadratowym lub prostokątnym. Odmiana dłutowania zwana  dłubaniem 
wygładzanie powierzchni w miejscach niedostępnych dla strugów. Rozróżnia się dłuta
ogólnego przeznaczenia do prac stolarskich i ciesielskich, dłuta rzez
biarskie i tokarskie.
Elementy budowy dłuta przedstawia rysunek 49.
Rys. 49. Elementy budowy dłuta [12, s. 319].
Dłuto składa się ze stalowego brzeszczotu 1, zakończonego z jednej strony krawędzią
tnącą ostrza 2, a z drugiej szyjką 3, przechodzącą w kołnierz 4 i uchwyt 5, służące do
osadzania trzonka 6, z twardego, trudno Å‚upliwego drewna (grab, jesion, buk).
Przy dłutowaniu pobija się dłuto młotkiem drewnianym (dłuta z trzonkiem) lub młotkiem
stalowym (dłuta nie oprawione). Trzonek jest zazwyczaj okuwany z obu końców stalową
skuwką 7. Skuwki te zabezpieczają trzonek przed rozłupywaniem podczas uderzeń młotkiem
 pobijakiem.
W miejscach gdzie nie można użyć strugów, na przykład na powierzchniach
krzywoliniowych o małym promieniu zaokrąglenia lub nieregularnych, stosuje się obróbkę za
pomocą tarników i pilników.
Tarnik jest to pręt stalowy z naciętymi na powierzchni drobnymi zębami, stanowiącymi
ostrza skrawające. Do wstępnej obróbki stosuje się zwykle tarniki, a do wykańczającej 
pilniki o drobnych nacięciach.
Elementy przeznaczone do obróbki zamocowuje się w jednym z docisków strugnicy,
najbardziej dogodnym dla danego kształtu i wielkości obrabianej powierzchni.
Omawiane dotychczas rodzaje obróbki drewna, nawet przy najbardziej starannym
wykonaniu nie zapewniają obrabianym powierzchniom oczekiwanej gładkości. Ze względów
użytkowych i estetycznych powierzchnie powinny być ostatecznie wygładzone za pomocą
papierów ściernych. Podczas wygładzania powierzchni papier ścierny można trzymać
bezpośrednio w dłoni lub korzystniej zastosować jest klocki szlifierskie. Do wygładzania
powierzchni krzywoliniowych i zaokrągleń zamiast klocków można zastosować gąbkę
obłożoną płótnem ściernym.
Maszynowa obróbka drewna stosowana bywa przede wszystkim w robotach przy
wykonywaniu wyrobów stolarskich. Ma ona na celu zwiększenie dokładności wykonania
elementów lub wyrobów oraz umożliwia masową produkcję wyrobów. W robotach zduńskich
takich elementów i wyrobów nie stosuje się. W związku z tym celowo została pominięta
maszynowa obróbka drewna i tworzyw drzewnych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
72
4.15.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie podstawowe urządzenie stanowi wyposażenie stanowiska do obróbki drewna?
2. Z jakich elementów składa się strugnica stolarska?
3. Jakie urządzenia i podstawowe narzędzia pomiarowe powinny stanowić wyposażenie
stanowiska pracy?
4. Jakie narzędzia stanowią wyposażenie pomocnicze stanowiska pracy?
5. W jakim miejscu składowane są narzędzia podstawowe i narzędzia pomiarowe?
6. Jakie operacje technologiczne należą do obróbki skrawaniem drewna?
7. Jakie elementy składają się na piłę ramową?
8. Do jakiej obróbki stosowana jest piła płatnica z rękojeścią zamkniętą?
9. Jakiej piły używa się do wyrzynania zarysów krzywoliniowych?
10. Na czym polega struganie drewna?
11. Jakie są rodzaje strugów?
12. Jakie są części składowe strugów?
13. Z jakiego materiału wykonywane są świdry?
14. Jakie rodzaje świdrów stosowane są do wiercenia?
15. Jak jest zbudowana ręczna wiertarka o napędzie elektrycznym?
16. Jakie czynności wstępne należy wykonać przed obróbką elementów drewnianych?
17. Z jakich elementów wykonane jest dłuto?
18. Jakie narzędzie stolarskie posiada nacięte na swojej powierzchni ząbki?
19. Czym się różni tarnik od pilnika?
20. Przy użyciu jakich materiałów wykonuje się ostateczne wygładzenie powierzchni
obrabianych elementów i materiałów drewnianych?
21. Do jakich robót i wyrobów stosowana jest maszynowa obróbka drewna?
4.15.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonaj deskowanie (szalunek) fundamentu betonowego na gruncie pod piec grzewczy
mieszkaniowy o wymiarach rzutu poziomego: 2,5×3 kafle.
Rys. 50. Posadowienie pieca na specjalnym fundamencie
1  piec, 2  fundament, 3  piasek, 4  ściana [11 s. 322].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
73
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapoznać się z rysunkiem,
3) ustalić wymiary rzutu poziomego fundamentu,
4) przygotować deski o grubości 19mm,
5) wytrasować długości desek do konkretnych wymiarów,
6) zbić tarczę o wysokości 50cm z desek,
7) usztywnić tarczÄ™ dwiema podÅ‚użnymi Å‚atami 7,5×10cm,
8) podeprzeć zastrzałami,
9) podeprzeć zastrzały kołkami wbijając je w grunt,
10) przymocować listwy ściągające drewniane, wewnątrz deskowania, aby utrzymać go
w pozycji pionowej po zabetonowaniu,
11) uporządkować stanowisko pracy,
12) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przekrój pionowy przez fundament pieca,
- tarcica 19mm,
- krawędziaki drewniane,
- Å‚aty drewniane,
- drut do zamocowania kołków,
- gwoz
dzie,
- narzędzia do ręcznej obróbki drewna.
Ćwiczenie 2
Wytrasuj krążynę z desek do wykonania sklepienia łukowego, według wzornika
wykonanego ze sklejki na podstawie załączonego rysunku.
Rys. 51. Krążyna do wykonania łuku odcinkowego [10, s. 195].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) przygotować stół lub inną płaszczyznę do trasowania,
3) ułożyć tarczę z desek na stole,
4) przygotować narzędzia pomiarowe i traserskie,
5) sprawdzić stan techniczny narzędzi,
6) zestrugać powierzchnie desek, jeżeli ich stan może utrudnić trasowanie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
74
7) zwrócić uwagę na kierunek i układ słojów,
8) ustalić nadmiary na rzeczywiste wymiary trasowanego przedmiotu,
9) wytrasować największe wymiary krążyny,
10) zaznaczyć strzałkę i rozpiętość krążyny,
11) wytrasować kształt i wymiary krążyny,
12) kontrolować poprawność trasowania,
13) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- stół traserski,
- narzędzia pomiarowe,
- narzędzia traserskie,
- ołówki stolarskie,
- wzornik.
4.15.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczeń? o o
2) odczytać rysunek techniczny przekroju fundamentu pod piec? o o
3) przenieść wymiary i kształt przedmiotu z rysunku na stanowisko pracy? o o
4) dobrać odpowiednie deski i krawędziaki na wykonanie deskowań? o o
5) dobrać narzędzia pomiarowe i traserskie? o o
6) wytrasować długości i szerokości desek? o o
7) wykonać tarcze pionowe deskowania? o o
8) usztywnić tarcze deskowania? o o
9) umocować i utrzymać tarcze w pozycji pionowej? o o
10) przygotować płaszczyznę do trasowania? o o
11) wykonać wzornik określonego przedmiotu lub wyrobu? o o
12) wytrasować kształt przedmiotu według wzornika? o o
13) kontrolować na bieżąco poprawność trasowania? o o
14) zaprezentować wykonane ćwiczenie? o o
15) ocenić poprawność wykonanego ćwiczenia? o o
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
75
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję testowania.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z treścią zadań testowych.
4. Zestaw zadań zawiera 24 pytania dotyczące wykonywania podstawowych operacji
technologicznych. W zestawie sÄ… pytania:
- wyboru wielokrotnego, w których jest tylko jedna odpowiedz
prawidłowa,
- pytania z lukÄ…,
- pytania krótkiej odpowiedzi.
5. Za każde poprawnie rozwiązane zadanie otrzymasz 1 punkt.
6. Czytaj uważnie każde zadanie.
7. Udzielaj odpowiedzi tylko na karcie odpowiedzi:
- w pytaniach wyboru wielokrotnego poprawnÄ… odpowiedz
zaznacz X,
- w pytaniach z lukÄ… w miejscu zaznaczonym wpisz wyraz lub wyrazy,
- w pytaniach krótkiej odpowiedzi wpisz odpowiedz
w zaznaczonym miejscu.
8. Jeżeli uznałeś, że odpowiedz
nie jest dobra, przekreśl ją i zaznacz kółkiem odpowiedz

prawidłową.
9. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
, czy udzieliłeś odpowiedzi na wszystkie pytania.
10. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Rysunki przedstawiajÄ… trasowanie
a) linii prostopadłych.
b) linii równoległych.
c) osi symetrii.
d) linii równoległych
i prostopadłych.
Trasowanie:1  płyta, 2  liniał, 3  przymiar, 4  kątownik, 5  rysik.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
76
2. Do przecinania rur o cienkich ściankach stosuje się w imadle nakładki wykonane
a) ze stali.
b) z żeliwa.
c) z drewna.
d) z miedzi.
3. Podaj poprawną nazwę połączenia
a) śrubowe.
b) kołkowe.
c) sworzniowe.
d) nitowe.
4. Płaskownik (bednarka) to pręt stalowy o przekroju
5. Odczytaj wskazanie mikrometru
a) 28,32 mm.
b) 28,82 mm.
c) 28,88 mm.
d) 29,32 mm.
6. Które z wymienionych czynności nie należą do montażowych
a) składanie części.
b) zabiegi ślusarskie.
c) formy montażu.
d) operacje obróbkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
77
7. Podaj wymiar kÄ…ta Ä… w stopniach
a) 30o.
b) 45o.
c) 50o.
d) 60o.
8. Część robocza wiertła ma kształt
a) owalny.
b) spiralny.
c) stożkowy.
d) walcowy.
9. Do wykończenia powierzchni piłowanej do wymaganej gładkości są stosowane pilniki
a) gładziki.
b) zdzieraki.
c) jedwabniki.
d) równiaki.
10. W wyniku użycia szlifierki kątowej z wyszczerbioną tarczą może nastąpić
a) obluzowanie siÄ™ tarczy.
b) zranienie pracownika.
c) krzywe ucięcie materiału.
d) zablokowanie szlifierki.
11. Rysunek przedstawia połączenie drewnianych elementów przy użyciu
a) klamry.
b) skowy.
c) śruby.
d) gwoz
dzi.
12. W zależności od zarysu gwintu w płaszczyz
nie przechodzącej przez jego oś rozróżnia się
gwinty
a) metryczne.
b) rurowe.
c) calowe.
d) trójkątne.
13. Ręczne nożyce elektryczne stosowane są do cięcia blach stalowych o grubości
a) 0,5mm.
b) 3,5cm.
c) 4cm.
d) 5cm.
14. Jakie zagrożenie dla zdrowia pracownika występuje najczęściej podczas operacji
lutowania miękkiego
a) naświetlenie oczu.
b) skaleczenie dłoni.
c) stłuczenie.
d) poparzenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
78
15. Przygotowując wodny roztwór kwasu do lutowania należy zawsze wlewać
& & & & & ..& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
16. Sprawdzając kąt prosty zewnętrzny przykłada się kątownik
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & do obrabianych
płaszczyzn przedmiotu.
17. Przy nacinaniu gwintu zewnętrznego średnica sworznia musi być
& & & & & & & & & ... od średnicy zewnętrznej gwintu.
18. Prostowanie wypukłości blachy polega na zastosowaniu & & & & & & & & & & & & .
według załączonego schematu.
18. Trasowanie za pomocÄ… skrzynek traserskich stosuje siÄ™ w przypadku, gdy mamy do
czynienia z przedmiotem & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
20. Co należy sprawdzić pod względem bhp przed użyciem do lutowania lutownicy
elektrycznej?
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
21. Przy użyciu jakich narzędzi wykonuje się najczęściej gięcie płaskownika?
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
22. Co to jest gwintownik? & & & ..& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & . .
23. Na czym polega gwintowanie wewnętrzne? & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
24. Co to jest zakuwka? & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .& ....
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
79
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Wykonywanie podstawowych operacji technologicznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
lub wpisz brakujące części zdania.
Nr
zadania Odpowiedz
Punkty
1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d
10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
80
6. LITERATURA
1. Bezpieczeństwo i higiena pracy w zakładach przetwórstwa drewna. CIOP, Warszawa
1999
2. Bezpieczeństwo, higiena i prawo pracy. WEA, Tychy 1998
3. Cieślowski S., Krygier K.: Instalacje sanitarne. Część 1. WSiP, Warszawa 1998
4. Dretkiewicz-Więch J.: Technologia mechaniczna. Techniki wytwarzania. WSiP,
Warszawa 2000
5. Francuz W. M., Sokołowski R.: Bezpieczeństwo i higiena pracy na budowie. KWP Bud 
Ergon OW PZITB, Warszawa 1998
6. Górecki A.: Technologia ogólna. Podstawy technologii mechanicznych. WSiP,
Warszawa 1998
7. Górecki A., Grzegórski Z.: Ślusarstwo przemysłowe i usługowe. WSiP, Warszawa 1989
8. Górecki A., Michalski K., Rutkiewicz A., Bartold  Wiśniewska, Barczyński A.,
Koz
lecki A.: Instalacje wodociÄ…gowe, gazowe i ogrzewcze z miedzi. Poradnik. Polskie
Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 2005
9. Instalacje gazowe z miedzi. PUWHiP POLCEN Sp. z o.o., Warszawa 1998
10. Kettler K.: Murarstwo. Część 1. Rea, Warszawa 2002
11. Lenkiewicz W.: Budownictwo ogólne. Część II. PWSZ, Warszawa 1970
12. Prażmo J.: Stolarstwo. Część 1. WSiP, Warszawa 1995
13. Roj-Chodacka A.: Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony
przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska. KOWEZ, Warszawa 2002
14. Sell L.: Åšlusarstwo w pytaniach i odpowiedziach. Wydawnictwo Naukowo-techniczne,
Warszawa 1987
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
81