Świat wartości bohaterów średniowiecznych a system wartości człowieka

współczesnego

Rozkwit chrześcijaństwa w Europie po upadku Cesarstwa Rzymskiego dał

podłoże do rozwoju nowych prądów kulturowych i filozofii, które wpłynęły na

kształt epoki średniowiecza. Sposób patrzenia na świat charakterystyczny dla

człowieka tej epoki wyznaczany był głównie przez dwie ideologie - teocentryzm

oraz feudalizm. Pierwsza z nich wiązała się nierozerwalnie z dogmatami

Kościoła katolickiego, podkreślając wielką rolę Boga w świecie, a w związku z

tym także kultu religijnego. Feudalizm stanowił natomiast naturalne

rozszerzenie nauk Kościoła, ponieważ ustanawiał hierarchię na ziemi na wzór

opisanej w Biblii hierarchii niebieskiej.

W średniowiecznym świecie każdy człowiek posiadał swoje miejsce w

społeczeństwie, zgodnie z którym musiał żyć i wypełniać obowiązki. Wszelkie

próby wyłamania się z ustanowionego przez Boga porządku groziły

potępieniem i mękami piekielnymi. Życie w cnocie nagrodzone miało być za to

wiecznym szczęściem po śmierci. Literatura dostarcza nam przykładów postaci,

które w oczach ówczesnych ludzi na taką nagrodę zasługiwały.

Jednym ze sposobów osiągnięcia cnoty była na przykład surowa asceza,

polegająca na dobrowolnym wyzbyciu się wszelkich uciech doczesnych i

poświęceniu życia modlitwom i medytacjom. Znakomity wzorzec ascety odnaleźć

można w Legendzie o świętym Aleksym. Aleksy to książęcy syn, który nie wahał

się porzucić życia w dostatkach, rozdać swojego majątku biedakom, a

następnie samemu leżeć na ulicy, nie zważając na niewygody, i oddawać się

pobożnym rozmyślaniom. Po śmierci Aleksego mają miejsce zjawiska,

świadczące o świętości bohatera - dzwony dzwonią same, a dotknięcie ciała

zmarłego leczy wszelkie choroby. Jedną z wartości wyznawanych w

średniowieczu było zatem całkowite wyrzeczenie się własnych przyjemności i

wierna służba Bogu.

Czy także dzisiaj podobne postępowanie spotyka się ze społeczną aprobatą?

Kościół katolicki z pewnością daleki jest od głoszenia surowej ascezy. Hasłami

takimi posługują się raczej niektóre z nowych lub nieeuropejskich religii.

Wystarczy sięgnąć do prasy, także tej "poważnej", lub zapytać przeciętnego

Polaka, co sądzi o tego typu praktykach i ich wyznawcach, aby przekonać się,

że dalecy jesteśmy od popierania ascezy, tak popularnej w średniowieczu.

Człowiek, który leży na ulicy, choćby oddawał się modlitwie lub pobożnym

medytacjom, traktowany jest jako dziwak, czasami nawet z wrogością.

Jednak w średniowieczu nie każdy, aby godnie i cnotliwie spędzić swoje życie,

musiał zostać ascetą. Innymi od tych ukazanych w Legendzie o świętym Aleksym

ideałami kierowali się na swojej drodze do zbawienia średniowieczni rycerze.

Za przykład niech posłuży nam bohater Pieśni o Rolandzie. Dzieło opisuje

wyprawę władcy Franków, Karola Wielkiego, do Hiszpanii opanowanej przez

niewiernych Saracenów. W tej misji krzewienia chrześcijaństwa uczestniczy

obok wielu innych znakomitych francuskich rycerzy Roland, który dowodzi tylną

strażą. Oddział Rolanda zostaje zaskoczony przez nieprzyjaciół. Bohater

odrzuca propozycję towarzysza, aby zadąć w róg i w ten sposób sprowadzić

pomoc. Sam postanawia ku chwale ojczyzny rozprawić się z wrogiem. Jednak

ten akt brawury obraca się przeciwko Francuzom. Oddział zostaje

zdziesiątkowany przez Saracenów. Śmiertelnie ranny Roland w swych ostatnich

chwilach modli się za siebie i swoich podwładnych żołnierzy, żegna z ojczyzną,

w symbolicznym geście oddaje Bogu swoje lenno - życie. Święci i anioły unoszą

duszę hrabiego do raju.

Do wartości, jakie wyznaje Roland, należy przede wszystkim poświęcenie dla

ojczyzny uosobionej w postaci suwerena, Karola Wielkiego. Również troska o

własnych wasali, którym bohater ofiarowuje ostatnią modlitwę w swoim życiu,

wyróżnia Rolanda jako idealnego rycerza średniowiecznego. Można by

zastanawiać się, dlaczego wobec tego Roland zdecydował się na samotną,

brawurową walkę z wrogiem, a nie wezwał na pomoc wojska Karola Wielkiego.

Odpowiedź znajdujemy w rycerskim etosie. Honor nakazywał Rolandowi walkę,

bohater nie chciał okazać się tchórzem oczekującym wsparcia ze strony

swojego pana. W Pieśni o Rolandzie nie brakuje również elementów religijnych.

Śmierć na polu walki przeciwko poganom zapewnia bohaterowi wieczną chwałę.

Głęboka wiara Rolanda sprawia, że rycerz wspina się na wzgórze, aby być bliżej

nieba i cały czas, kiedy czuje zbliżający się kres swojego życia, nie przestaje

modlić się do Boga. Podobnie jak Legenda o świętym Aleksym, Pieśń o Rolandzie

kończy się wniebowstąpieniem duszy bohatera, czyniącym go wzorem do

naśladowania dla odbiorców utworu.

W innej średniowiecznej opowieści, Dziejach Tristana i Izoldy, dobitniej jeszcze

niż w Pieśni o Rolandzie, podkreślona jest zasada wierności wasala wobec

suwerena. Tristan i Izolda to para ludzi, którzy po omyłkowym wypiciu

czarodziejskiego napoju zakochują się w sobie bez pamięci. Na przeszkodzie

miłości staje fakt, że Izolda w chwili, kiedy spotyka Tristana, jest zaręczona z

jego panem, królem Markiem. Tristan czuje się winny wobec króla. Miłość do

przyszłej żony Marka, Izoldy, równoznaczna jest zdradzie gorszej jeszcze niż

otwarte wypowiedzenie posłuszeństwa i targnięcie się na ziemskie dobra

suwerena.

Z upływem czasu straciły na znaczeniu niektóre feudalne ideały przedstawione

w Pieśni o Rolandzie i Dziejach Tristana i Izoldy. Współczesnemu człowiekowi

ślepa wierność i wzniosła cześć, jaką Roland obdarzał swojego pana, a już na

pewno dramatyczna decyzja Tristana, mogą wydać się przesadzone. Myliłby się

jednak ktoś, kto stwierdziłby, że model średniowiecznego rycerza odszedł

dzisiaj w niepamięć. Chociaż nie spotykamy na co dzień ludzi kierujących się

zasadami wyznawanymi przez hrabiego Rolanda, nie brak fikcyjnych postaci

konstruowanych na wzór dawnego rycerza - szlachetnego obrońcy uciśnionych.

Idealnie pasuje do takiego modelu na przykład kinowa postać Batmana albo

Luke'a Skywalkera z Gwiezdnych wojen. Zmieniły się formy. Dzisiejsi

bohaterowie nie są już odzianymi w zbroję konnymi wojownikami. Jednak

zasada wciąż pozostaje ta sama: uznanie zyskuje człowiek nieustraszenie

zwalczający zło, wierny ponad wszystko określonym zasadom moralnym.

Średniowiecznych idealnych bohaterów - nieważne czy chodziło o ascetę, czy o

rycerza - wyróżniał ich stosunek do bogactw i dóbr materialnych. Zawsze ponad

doczesne posiadanie przedkładane były zalety ducha i cnota. Zasada vanitas

głosiła bowiem, że wszystko, co posiadamy na ziemi, zostanie kiedyś przez nas

utracone. Każdego, zwykłego człowieka, króla czy papieża, czeka nieunikniona

śmierć. Życie jest tylko sprawdzianem, na który Bóg wystawia ludzi przed

zdecydowaniem o ich przyszłym przeznaczeniu. Ten bardzo popularny w

średniowieczu sposób myślenia pozwalał utrzymać w porządku feudalne

społeczeństwo.

Dziś większość ludzi mało uwagi poświęca na co dzień myśleniu o tym, co czeka

ich, według doktryny Kościoła, po skończeniu ziemskiej egzystencji.

Obserwować można zjawisko całkiem przeciwne: to właśnie pełne sukcesów i

przyjemności życie jest wartością, do której dążymy. Nie można chyba

zdecydowanie potępić takiego podejścia. Czasem jednak w

skomercjalizowanym świecie, którym rządzi pieniądz, przychodzi ochota, żeby

odetchnąć i wspomnieć zamierzchłe bajkowe czasy, gdy na gościńcu można było

spotkać błędnego rycerza lub świętego pustelnika.

---