TEOLOGIA WYZWOLENIA
Jeden z nurtów współczesnej teologii, który poszukuje rozumienia wiary w kontekście społecznym, odczytując Ewangelię za pomocą pojęć odnoszących się do sytuacji społecznej, jaka jest udziałem ludu, czyli ubogich, których celem jest wyzwolenie się z zależności i nędzy. Teologia wyzwolenia powstała w latach 70-tych w Ameryce Łacińskiej w specyficznych warunkach społeczno-kulturowych i społeczno-politycznych. Nawiązała do wezwania Soboru Watykańskiego II, żeby przeprowadzać analizę znaków czasu i podjąć szerszy dialog ze światem na temat trapiących go problemów.
Można mówić o trzech nurtach tego rodzaju teologii. Na pierwszym miejscu należy wymienić kościelnie uznaną teologię wyzwolenia opartą na dokumentach Konferencji Episkopatu Ameryki Łacińskiej z Medellin (1968) i Puebla (1979). Konferencja w Medellin rozszerzyła zadanie chrześcijańskiego wyzwolenia od grzechu także na społeczne bytowanie człowieka i na "sytuację grzechu" w tej dziedzinie. Ten rodzaj teologii wyzwolenia znajduje także uzasadnienie w Adhortacji apostolskiej papieża Pawła VI Evangelii nuntiandi (1975), w której zawarta jest pozytywna opinia "o integralnym wyzwoleniu" (n. 29). Potwierdził to Jan Paweł II w czasie trzeciej Konferencji Episkopatu Ameryki Łacińskiej w Puebla (1979). W liście do Konferencji Episkopatu Brazylii (9 IV 1986) papież stwierdza, że teologia wyzwolenia, zakorzeniona w żywej i stałej tradycji Magisterium Kościoła, jest nie tylko właściwa, ale użyteczna i konieczna.
Inny nurt teologii wyzwolenia reprezentują ci chrześcijanie i teologowie, którzy uznali się za awangardę walki o wyzwolenie. Stanęli oni na gruncie ideologii marksistowskiej, tworząc (w Chile, 1971) ruch "Chrześcijanie na rzecz socjalizmu". W tym skrajnym ujęciu teologia wyzwolenia staje się teorią określonej praktyki wyzwolenia z orientacją na socjalizm typu marksistowskiego. Przeciwko temu ruchowi występowały Kościoły lokalne w Ametyce Łacińskiej i Kościół powszechny.
Pośrednią pozycję między tymi dwoma nurtami zajmuje teologia wyzwolenia reprezentowana przez peruwiańskiego teologa Gustavo Gutierreza i innych (H. Asmann, L. Boff, J. Miguez Bonino, J. Secundo, J. Sobrino). G. Gutierrez pierwszy opracował założenia tej teologii (1971). Teologowie ci stoją na gruncie zasad kościelnych i orientują się na kryteria ewangeliczne, nie zaś na kryteria jakiejś ideologii. Pierwszą zasadą tej teologii, nazwaną zasadą interpretacyjną, jest sam fakt wiary, a w jego obrębie tajemnica wyzwolenia ludzkości przez Chrystusa, podstawowa tajemnica historii zbawienia. W świetle tej tajemnicy interpretuje się zadanie wyzwolenia społecznego jako przezwyciężanie "grzechu strukturalnego", "grzechu społecznego". Drugą zasadą, nazwaną zasadą hermeneutyczną, jest w teologii wyzwolenia analiza sytuacji społeczno-ekonomicznej i możliwej strategii wyzwolenia.
Tak pojęta teologia wyzwolenia jest próbą nowego ujęcia teologii. Bardzo ważna staje się w niej refleksja nad praktyką. Działalność wyzwoleńcza, doświadczenie wyzwoleńcze jest w niej interpretowane jako doświadczenie chrześcijańskie prowadzące do rozumienia wiary. Poszukuje ona prawdy w praxis i dla praxis. Inaczej mówiąc, zmierza do zweryfikowania prawdy objawionej w rzeczywistości życia społecznego. Stąd bierze się program zbudowania całościowej teologii, albo odnowy całej teologii, w świetle wspomnianej zasady hermeneutycznej, aby stała się teologią wyzwalającą. W tym punkcie teologowie wyzwolenia otwierają się w pewnym stopniu na ~ marksizm. Rozróżniając pomiędzy marksistowską analizą społeczeństwa a materialistyczną i ateistyczną ideologią, odrzucają tę ostatnią, a przyjmują pierwszą jako jedno z narzędzi poznawczych. Jednakże, jak wykazuje Instrukcja o niektórych aspektach teologii wyzwolenia, wydana przez Kongregację Nauki Wiary (1984), nie jest to podejście trafne. Analiza marksistowska, określana jako naukowa, jest bowiem uwikłana w materialistyczne założenia ideologiczne. "Ideologiczne a priori stanowią zasady odczytywania rzeczywistości społecznej" (VII, 6).
Teologia wyzwolenia naraża się ponadto na zarzut, że chce być alternatywą dla nauczania społecznego Kościoła. Lansowana przez nią opcja na rzecz ubogich sprzyja tendencjom do przeprowadzania koniecznych zmian strukturalnych także drogą rewolucji, co nie daje się pogodzić z moralnymi wskazaniami Kościoła. Chrześcijaństwo broni godności osoby ludzkiej i dlatego głosi, że potrzebne jest najpierw nawrócenie ludzi, wyzwolenie od grzechu osobistego, żeby można było skutecznie działać dla społecznego wyzwolenia od struktur grzechu (por. Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o wolności chrześcijańskiej i wyzwoleniu, 1986).