CENZURA
CENZURA [łac.], kontrola w dziedzinie publicznego przekazywania informacji, ograniczająca wolność publicznego wyrażania myśli i przekonań; polega na weryfikacji publikacji, widowisk, audycji radiowych, telewizyjnych itp., dokonywanej gł. przez organy państwowe lub kościelne z punktu widzenia zgodności ich treści z prawem, polityką państwa, obronnością, moralnością czy zasadami wiary (stąd cenzura polityczna, wojsk., obyczajowa, kościelna); odróżnia się
cenzurę prewencyjną — przed upowszechnieniem dzieła i cenzurę represyjną — po jego rozpowszechnieniu (pociąga za sobą konfiskatę utworu oraz odpowiedzialność sądową lub adm.). Już w starożytności były znane przypadki cenzury represyjnej.
Cenzurę prewencyjną wprowadził po raz pierwszy 1487 Innocenty VIII; następstwem cenzury kościelnej był Index librorum prohibitorum, pierwszy wyd. 1559, ostatni — 1949; kompetencje w sprawie cenzury kościelnej ma papież i biskupi.
Cenzura świecka rozwinęła się później niż kościelna.; rewolucyjne ruchy antyfeudalistyczne proklamowały zniesienie cenzury (2 poł. XVII w. w Anglii, koniec XVIII w. we Francji i USA). Współcześnie w wielu krajach zniesiono cenzurę, z wyjątkiem cenzury obyczajowej i wojsk.; niekiedy występuje cenzura represyjna; w krajach komunistycznych, w których cenzura stanowiła jedną z fundamentalnych cech systemu ustrojowego, dominowała wewnętrzna (nieformalna) cenzura redakcyjna i zinstytucjonalizowana cenzura prewencyjna.
W Polsce
edykt 1523 wprowadził kontrolę publikacji i sprowadzania książek zagr.;
1617 wydano pierwszy indeks ksiąg zakazanych;
w XVIII w. represyjną cenzurę wykonywał marszałek wielki koronny, a prasa korzystała ze znacznej swobody
po rozbiorach wszystkie publikacje objęto cenzurą prewencyjną wynikającą z antypolskiej polityki zaborców, wprowadzono też system koncesyjny wobec prasy; cenzura była zniesiona tylko w Królestwie Polskim w czasie powstania listopadowego, a po 1905 była złagodzona w praktyce;
w zaborze austr. i pruskim cenzura została zniesiona w czasie Wiosny Ludów, a następnie utrzymano cenzurę represyjną.
W II RP - odrodzonej istniała cenzura represyjna; konstytucja 1921 wprowadziła zakaz cenzury prewencyjnej i systemu koncesyjnego, pewne ograniczenia zawarto w konstytucji 1935.
Po II wojnie świat. deklaracja sejmu z 1947, a następnie konstytucja z 1952 deklarowały wolność słowa i druku, ale dekret z 1946 wprowadził daleko idącą cenzurę prewencyjną sprawowaną przez Gł. Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (od 1981 Gł. Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk) i podległe mu organy; w praktyce organy cenzury podlegały władzom politycznym i państw.; obowiązywały poufne polecenia (zapisy) obejmujące wszystkie dziedziny życia gosp., społ., polit., kult., międzynar. oraz konkretne osoby; decyzje miały charakter ostateczny i nie podlegały kontroli. Ustawa z 1981 ograniczyła zakres cenzury prewencyjnej, wprowadziła odwołanie do Nacz. Sądu Adm. i możliwość zaznaczania ingerencji cenzorskich, a ustawa z 1990 zniosła cenzurę prewencyjną. Zniesienie cenzury prewencyjnej nie ogranicza możliwości odpowiedzialności za naruszenie dóbr chronionych przez ustawy; jej zasady reguluje prawo prasowe z 1984 (zmiana 1990), które przewiduje też rejestrację dzienników i czasopism w sądzie (tzw. organ rejestracyjny); sąd może w określonych sytuacjach odmówić rejestracji lub zawiesić wydawanie dziennika czy czasopisma na czas określony; może też orzec jako karę dodatkową przepadek materiału prasowego w przypadku skazania za przestępstwo popełnione przez opublikowanie materiału prasowego.
Uwarunkowania prawne II RP
Do 11 listopada 1918 obowiązywały przepisy państw zaborczych
KONSTYTUCJA MARCOWA 1921 (gwarantowała bardzo szeroki zakres swobód)
gwarantowała obywatelom prawo do swobodnego wyrażania swoich przekonań oraz wolność prasy.
Artykuł 105 zakazywał jej cenzurowania oraz koncesjonowania edycji druków charakterze informacyjnym. Uniemożliwiał także odbieranie periodykom debitu pocztowego, czyli gwarantował swobodę w ich rozpowszechnianiu na terenie całego kraju.
PRZEWRÓT MAJOWY, dojście do władzy obozu piłsudczykowskiego, w maju 1926 r., zmieniło sytuację polityczną w Polsce, zmieniło także warunki funkcjonowania prasy.
Próby ograniczania swobody prasy (zwłaszcza opozycyjnej).
Wprowadzono dwa akty wykonawcze:
rozporządzenie prezydenta (z października 1926 r.) dotyczące kar za zniewagę władz oraz rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości
w maju 1927 r. prezydent wydał nowe rozporządzenie o prawie prasowym, które zaostrzało kary finansowe.
Konstytucja 1935 r. - brak artykułu wolności prasy, tylko wolność słowa
Dowodem na to, że sanacja nie uważała wolności prasy za jedną z podstaw ładu państwowego, było pominięcie tej kwestii w Konstytucji uchwalonej w 1935 r. Ustawa mówiła o wolności sumienia, słowa i zrzeszeń z zastrzeżeniem, ze ich granicą jest "dobro powszechne".
1938 r. dekret prasowy prezydenta RP - zmiany i zaostrzenie przepisów
Na jego mocy, prawo zajęcia tekstów przysługiwało odtąd nie sądom, a władzom administracyjnym. Dekret zobowiązywał również gazety do zamieszczania komunikatów urzędowych, czyli w pewnym sensie gwarantował władzom wpływ na ich zawartość.
wprowadzał drakońskie kary - wymierzenie oznaczało upadek bądź poważne kłopoty materialne, nawet najzasobniejszych tytułów.
Likwidował funkcję redaktora odpowiedzialnego - odpowiadał bezpośredni autor, prowadzący numer lub wydawca.
uzupełniające dekrety:
Także w listopadzie 1938 r. weszło w życie nowe rozporządzenie o ochronie interesów państwa.
ustawa (z 1938 r.) o ochronie imienia Józefa Piłsudskiego
Władze zyskiwały za pomocą wszystkich tych regulacji dość szeroką kontrolę prasy. Prawo nie było przy tym jedynym narzędziem, jakie stosowano w celu uzyskania dominacji na rynku prasy. Sanacja posługiwała się: zaostrzona cenzura, konfiskaty notowały dzienniki partyjne; Zajmowano zarówno całych numerów jak i poszczególnych tekstów. Pisma opozycyjne z białymi plamami na pierwszej stronie stały się znakiem czasu.
"
Ustawa
z dnia 17 marca 1921 roku
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
W imię Boga Wszechmogącego!
My, Naród Polski,
dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli,
wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały,
nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja
- dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny mając na oku,
a pragnąc Jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić na wiekuistych zasadach prawa i wolności,
pragnąc zarazem zapewnić rozwój wszystkich Jej sił moralnych i materialnych dla dobra całej odradzającej się ludzkości,
wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej równość, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę Państwa zabezpieczyć
- tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i stanowimy.
Rozdział V.
Powszechne obowiązki i prawa obywatelskie.
Art. 104. Każdy obywatel ma prawo swobodnego wyrażania swoich myśli i przekonań, o ile przez to nie narusza przepisów prawa.
Art. 105. Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura ani system koncesyjny na wydawanie druków. Nie może być odjęty dziennikom i drukom krajowym debit pocztowy, ani ograniczone ich rozpowszechnienie na obszarze Rzeczypospolitej.
Ustawa osobna określi odpowiedzialność za nadużycie tej wolności.
Art. 106. Tajemnica listów i innej korespondencji może być naruszona tylko w wypadkach, prawem przewidzianych.
Art. 107. Obywatele mają prawo wnosić pojedynczo lub zbiorowo petycje do wszelkich ciał reprezentacyjnych i władz publicznych, państwowych i samorządowych.