Cenzura (łac. censere – osądzać) – świadome wprowadzenie w błąd poprzez selektywny dobór zazwyczaj masowo rozpowszechnianych informacji[1].
Inna definicja:
Cenzura – kontrola publicznego przekazywania informacji, ograniczająca wolność publicznego wyrażania myśli i przekonań. Polega na weryfikacji audycji radiowych, telewizyjnych, widowisk, Internetu itp. przez organy państwowe z punktu widzenia ich zgodności z prawem, polityką państwową, obronnością[2].
Jedna z pierwszych wzmianek o potrzebie cenzury mitów i poezji przeciw demoralizacji dzieci pochodzi z ok. 360 roku p.n.e., a znajduje się w Państwie[3] Platona.
Definicja cenzury
Cenzura jest ogółem działalności mającym na celu odniesienie jakichś korzyści przez cenzurującego. Rozpowszechnianie informacji niepełnych (prawda selektywna) oraz błędnych (kłamstwo) powoduje pożądaną manipulację światopoglądu lub poziomu świadomości. Prowadzi to do ograniczenia prawa do wypowiedzi jednej osoby bądź instytucji przez inną, również przez państwo podstawowych praw człowieka – prawa do wolności słowa i wolności prasy.
Cenzura instytucjonalna jest zazwyczaj jedynym namacalnym elementem działalności cenzury. Powoduje ona jednak powstanie innych poziomów działalności składających się na efekt ogólny. W najprostszym przykładzie mogą to być następujące dodatkowe poziomy[1]:
| Rodzaj cenzury | Opis działalności |
|---|---|
| Cenzura instytucjonalna | Istnieje instytucja prawnie odpowiedzialna za wprowadzanie pewnych z góry określonych działalności cenzorskich. Instytucja taka jest jawnym dowodem i jest raczej skutkiem, a nie przyczyną cenzury – przyczyną jest potrzeba kontrolowania środków masowego przekazu. |
| Cenzura odredakcyjna | Redakcja danej publikacji (np. gazety) zdaje sobie sprawę, że kontrowersyjne materiały nie zostaną dopuszczone do publikacji przez cenzurę instytucjonalną. Redaktor nakłada wówczas wymóg na swoich dziennikarzy, aby nie pisać o takich tematach ponieważ i tak nie zostaną wydrukowane. Działalność taka jest bezpośrednim efektem istnienia cenzury instytucjonalnej, pomimo braku bezpośredniej ingerencji w już przygotowane materiały. |
| Autocenzura | Dziennikarz zdaje sobie sprawę, że materiały o kontrowersyjnych tematach najprawdopodobniej nie zostaną wydrukowane. Dlatego też automatycznie wybiera inne „bezpieczniejsze” tematy. Pomimo braku bezpośredniej ingerencji redakcji lub instytucji zachowanie takie wynika wprost z istnienia instytucji cenzurującej. |
| Selekcja własna odbiorcy | W wyniku ciągłego fałszowania lub prezentacji wyselekcjonowanych informacji odbiorca może dojść do wniosku, że pewne tematy są albo mało interesujące, albo też nie wnoszą nic nowego do już istniejącego poziomu wiedzy. Zachowanie takie może być zatem również wynikiem istnienia i ogólnej działalności cenzury instytucjonalnej, pomimo braku bezpośrednich interwencji w sposobie odbioru informacji. |
Rodzaje cenzury
Z punktu widzenia sposobów działalności cenzorskiej można wyróżnić następujące rodzaje cenzury:
instytucjonalna – w danym kraju istnieje specjalna instytucja, która zajmuje się kontrolą i dopuszczaniem (lub nie) do przekazu wszelkich publikacji, filmów itp. Zazwyczaj cenzura instytucjonalna działa w sposób prewencyjny.
prewencyjna – polegająca na kontrolowaniu wszelkich przekazów zanim zostaną one opublikowane i zakazie publikowania czegokolwiek bez zgody odpowiedniej instytucji cenzurującej.
prawna – w danym kraju istnieje prawo zakazujące publikowanie określonych treści pod groźbą rozmaitych kar, które są egzekwowane na normalnej drodze prawnej czyli przez zwykłe organy ścigania i sądy.
represyjna – polegającej na ściganiu, karaniu i ew. wycofywaniu z obiegu materiałów objętych cenzurą, jednak bez cenzurowania ich przed publikacją.
wewnętrzna (odredakcyjna) – odbywająca się nie na mocy prawa lecz wewnątrz wydawnictw czy stacji telewizyjnych i polegająca na kontrolowaniu publikacji przez właścicieli mediów.
polityczna – ograniczenia wolności słowa dotyczących polityki, szczególnie krytyki władz.
religijna – ograniczenia publikacji krytykujących pewną religię – zarówno jej dogmaty jak i bardziej przyziemne sprawy typu postępowanie kleru czy sprawy finansowe.
Cenzura korespondencji
Cenzurą korespondencji (albo cenzurą pocztową) nazywa się kontrolowanie treści korespondencji prywatnej, stosowane w niektórych sytuacjach (np. korespondencja listów osób osadzonych w aresztach i więzieniach, cenzura poczty polowej żołnierzy podczas wojny w ramach tzw. cenzury wojennej); szczególnym przypadkiem tego rodzaju było cenzurowanie wszelkiej korespondencji (listów, kart pocztowych i telegramów) obywateli PRL, które stosowano jawnie od chwili wprowadzenia stanu wojennego w Polsce w 1981. Cenzura tego rodzaju polega na usuwaniu z tekstu korespondencji fragmentów, które zdaniem cenzurującego mogłyby ujawnić informacje zagrażające bezpieczeństwu. Jakkolwiek w przypadku cenzurowania korespondencji żołnierzy podczas wojny stosowanie tej zasady można uznać za racjonalne, to powszechne stosowanie cenzury korespondencji wszystkich obywateli, jak to miało miejsce w Polsce w latach 1981-1983, miało bardziej na celu utrzymywanie ich w strachu przed wszechobecnością państwa[4]; temu samemu celowi podporządkowane było jawne podsłuchiwanie w tym czasie rozmów telefonicznych (w pierwszej fazie stanu wojennego wszystkie telefony w Polsce zostały wyłączone, a po kilku tygodniach, po ich włączeniu wszystkie rozmowy były podsłuchiwane, przy czym w niektórych miastach przypominał o tym odtwarzany podczas rozmowy komunikat „rozmowa kontrolowana”).
Współcześnie w Polsce stosowana jest cenzura korespondencji aresztowanych i osadzonych, przy czym zdarza się czasem jej nadużywanie w stosunku do korespondencji z ich obrońcami; takie przypadki są sprzeczne z prawem[5][6].