CENZURA ŻLE OBECNA

Po zakończeniu wojny w Europie, w maju 1945 roku sytuacja polskich bibliotek, okazała się niedaleka od pełnego zniszczenia. Sprawcami tego wandalizmu byli obaj nieprzyjaciele ziem polskich, hitlerowscy i sowieci. Zlikwidowane zostały w ogóle biblioteki publiczne, zwane wtedy bibliotekami oświatowymi. Wedle danych Głównego Urzędu Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej, na przełomie lat 1937-1938 było u nas w całym kraju 19.933 bibliotek samorządowych i społecznych, które były w posiadaniu księgozbioru liczącego 6,5 mln. egzemplarzy. Pokrewne koleje życia spotykał biblioteki szkolne, których w tychże latach istniało ponad 26 tys. ze zbiorem łącznym 7,5 mln. egzemplarzy książek. Tylko niewielka część z tego mienia została uratowana, przeważnie dzięki miłosierdziu polskich obywateli.

Obejmujący władzę z uprawnienia Sowietów ich polscy wysłańcy już w drugiej połowie 1945 roku zabrali się do „oczyszczania” tego co pozostało i co ofiarował naród, zaczynając od tworzenia na nowo bibliotek szkolnych¹. Fragment instrukcji, czy raczej Zarządzenia Ministerstwa Oświaty z datą 2 października 1945 roku podaje: „Ministerstwo Oświaty przesyła wykaz książek podlegających niezwłocznemu usunięciu z bibliotek szkolnych wszystkich typów i stopni. Książki wyłączone należy spakować, usunąć z lokalu biblioteki i traktować jako zamknięty inwentarz biblioteczny²”. Załącznik do tego dokumentu obejmował 30 tytułów podlegających natychmiastowemu wycofaniu³.

W kolejnych latach Ministerstwo Oświaty, zarządzające z początku ogółem bibliotek, a potem Ministerstwo Kultury, które przejęło powszechne biblioteki publiczne, publikowały następne rozporządzenia odnoszące się do usuwania niechętnie widzianych przez komunistów książek⁴. Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 2 września 1950 roku „w sprawie gromadzenia, przechowywania i wyjątkowego udostępniania w bibliotekach druków wycofanych” wiąże się z bibliotekami naukowymi. Dodatkiem do tego dokumentu był złożony z dwóch części rejestr książek podlegających natychmiastowemu wycofaniu⁵.

Globalne „uderzenie” w biblioteki zaszło w 1953 roku, gdy Ministerstwo Kultury i Sztuki wykonało poufny „Wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu” - powstał on w latach 1951-1952, opracowany w Centralnym Zarządzie Bibliotek obejmował on trzy spisy, zawierające razem dwa i pół tysiąca pozycji, m. in. odnoszące się do wszelkich książek konkretnego twórcy. Znajdowały się w wśród nich odnoszące się wszelkich książek jednego literata, np. Kossak-Sztuckiej Zofii. Zwierzchnicy bibliotek odpowiadali za usuniecie ze zbiorów i z katalogów wymienionych tytułów w ustalonym czasie, po czym spisane i spakowane książki zostały wywiezione do wyznaczonych w każdym województwie papierni na przemiał. W tej procedurze unicestwiono około 3 mln. tomów, w tym wiele uratowanych z zawieruchy wojennej i ofiarowanych bibliotekom po wojnie przez wydawców i użytkowników. Wykazy były zobowiązane do zwrócona zaraz po zakończeniu akcji, gdzie sprawował kontrolę surowy Urząd Bezpieczeństwa oraz utajniona policja polityczna Polski Ludowej⁶.

Trwające przez następne czterdzieści lat takie ograniczenie swobody czytania wiązało się z nie tylko tytułami objętych uprzednimi spisami, ale wszelkich wydań opublikowanych w państwach zachodnich, a w szczególności w języku polskim, włączając w to prasę. Za ich sprowadzanie do Polski stosowano surowe kary, a paczki z publikacjami konfiskowano. Dopiero kiedy machina komunistyczna poczęła cierpieć na wewnętrzne problemy w połowie lat 70. XX wieku, doszło w jej ramach do wyłonienia się opozycji, pojawił się tzw. drugi obieg wydawniczy⁷. W konspiracji poczęto wydawać niedozwolone treści. Znalazły się pomiędzy nimi dzieła niedozwolonych twórców polskich i obcych, potępiające komunizm opracowania społeczno-polityczne, parodie na otaczający świat. Władze toczyły z tym ruchem ciętą walkę. Pomimo to, w szczególności na terenie dużych miast, twórczość literacka tego typu rozchodziła się coraz szerzej. W niektórych bibliotekach naukowych indywidualni bibliotekarze podjęli próby jego zbierania w schronieniu. Wydawnictwa „drugiego obiegu”, pomimo utrudnień, znalazły się w zbiorach – m. in. Biblioteki Narodowej, Biblioteki Jagiellońskiej, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego a także w niektórych innych bibliotekach naukowych, a nawet dużych publicznych⁸. Rządy, wspomagane poprzez „upartyjnionych” bibliotekarzy, broniły równocześnie przed wpływaniem do książnic naukowych publikacji z Zachodu, nazywanych jako „bezdebitowe”, tj. nie mające prawa rozpowszechniania w Polsce. W razie gdyby mimo wszystko część ich należało przyjąć do księgozbioru, to były one oddzielnie przechowywane i wykazywane w odizolowanych, nieprzystępnych czytelnikom katalogach. Po roku 1980 nastała okresowa „odwilż”: biblioteki naukowe były w stanie składać wnioski od konfiskat paczek z woluminami – gdzie tę komunistyczną praktykę zwano powściągliwie „zatrzymaniem”⁹ – niemniej jednak z ograniczonym w głównej mierze skutkiem.

W latach 1989-1990 ogłoszono „upadek komunizmu”, a wraz z nim – „koniec cenzury publikacji i widowisk”, jaka do tego czasu obowiązywała: usunięto obowiązującą dla jej egzekwowania okazałą administracyjną konstrukcję, obejmującą urzędy różnorodnych stopni, z „głównym” w Warszawie¹⁰. Jednakże przeobrażenia polityczne, jakie zaszły, miały specyficzny charakter: deklarowana wszem i wobec „demokracja” zachowała dawnych komunistów przy realnych wpływach i społecznym prestiżu, a także środkach materialnych. Powołali oni nowiutką partię pod mianem „Socjaldemokracja RP”, która została przekształcona później w umacniający nadal własną pozycję „Sojusz Lewicy Demokratycznej”, z którym trzymają się razem inne stronnictwa o porównywalnym światopoglądowym obliczu, a także kierowane przez wywodzących się z PZPR członków związków zawodowych¹¹. Odstąpiwszy od minionego programu gospodarczego, postkomuniści podtrzymali w całości swoje tendencje światopoglądowe, nienawiść wobec nauki kościoła, relatywizm etyczny, libertynizm – próbując je narzucić całemu społeczeństwu. Wykorzystują w tym dążeniu opanowane przez siebie w niemałym stopniu środowiska prasowe, uniwersyteckie i twórcze, instytuty i stowarzyszenia, instancje władzy oraz środki masowego przekazu – prasę, radio i telewizję. Tak nazywana opozycja antykomunistyczna, która powinna była dokonać fundamentalnych zmian we wszelkich obszarach życia społecznego, wykazała się w sporej części opozycją niezainteresowaną realną poprawą życia narodu i dążącą, w współdziałanie z postkomunistami, do durnej prywatyzacji gospodarki, która spowodowała jej zniszczenie i sprawiła największe w Europie bezrobocie. Przewagę tego układu politycznego zabezpieczyły względy Zachodu, zaciekawionego podporządkowaniem sobie Polski w związku z polityką i gospodarką, ale oprócz tego pozostający w niemałym stopniu w uzależnieniu od socjalistów i liberałów, bliskich światopoglądowo polskim „socjaldemokratom”¹².

Powyższe położenie może uzasadniać fakt, że ludzie – pełniący w Polsce poprzez późniejsze rządy władzę – porzucili odtworzenie świadomości narodowej zarazem literatury wykluczonej z bibliotek przez ich filtrację w latach 1945-1989, jak i piśmiennictwa emigracyjnego z lat 1939-1990 czy też wydawnictw „drugiego obiegu” – niedużo z tych obcych ogółowi ewentualnych czytelników tytułów zdołało się ukazać w druku dzięki indywidualnym troskom zaangażowanych osób¹³. Ale nie tylko to: niegdysiejsza komunistyczna cenzura oficjalna, realizowana przez wykazy niedozwolonych książek i autorów oraz agencje cenzorskie, została zastąpiona szerzonym efektywnie akcentem światopoglądowym o usposobieniu lewicowo – liberalnym, nazywanym „poprawnością polityczną”. W naszym kraju rolę współczesnych wykonawców tego następnego zniewolenia umysłowego pełnią przede wszystkim środki przekazu wraz z postkomunistycznymi i liberalnymi politykami oraz elementy osobistości nauki i kultury¹⁴. Mając do dyspozycji media, wyrabiają oni przeświadczenie bezkrytycznych tłumów, wpływając na klimat w przestrzeniach zawodowych, w szkołach i szkołach wyższych. Również w otoczeniu wydawców, księgarzy, pracowników bibliotek. Nie do pozazdroszczenia jest los „kontrowersyjnych”, jak definiuje tych, co nie dadzą się zbałamucić siewcom owego duchowego totalitaryzmu. Gdyby nawet występowali w imieniu najwyższej wartości umysłu i charakteru, dusi się ich, pomawia i drażni, uniemożliwiając im prawo do uczestnictwa w życiu publicznym¹⁵.

Szkoda, że biblioteki nie oparły się niezgodnym z bibliotekarską etyką zawodową trendom. Przeważnie w bibliotekach udostępnia się w głównej mierze tylko prasę o ukierunkowaniu lewicowo-liberalnym; także do zbiorów wyznaczone są „odpowiednie” książki¹⁶. Co gorsza w polskiej „Bibliografii Zawartości Czasopism” zlekceważono dużą ilość podejrzanych o „prawicowość” bądź „religianctwo” tytułów, wyłączając je na całe lata z bibliografowania; nie brakowało zaś wzorowania się na organie ideologicznym komunistów, „Nowych Dróg”, które tymczasem przybrały nazwę „Myśl Socjaldemokratyczna”. Równocześnie w innym członie polskiej bibliografii narodowej: „Przewodniku Bibliograficznym”, nie ma szeregu książek „niepoprawnych” wydawców i autorów, jakkolwiek łatwowierni dalej myślą, że stanowi on, zgodnie z założeniem, „rejestrację narodowej produkcji wydawniczej”¹⁷.

BIBLIOGRAFIA:

1. Kempa. A. Literatura źle obezna. Poradnik Bibliotekarza, 1989, nr 5, s. 28-29.

2. Pluszczyńska A., Literatura źle obecna w bibliotekach, „Studia i Materiały WiMBP w Łodzi:, [R] 1 (2006).

3. Żmigrodzki Z., Ideologiczne podstawy cenzurowania zbiorów w polskich bibliotekach, W: Historia i bibliologia, pod red. J. Farysia, M. Szczerbińskiego, Gorzów Wlkp. 2005.

---

1. Żmigrodzki Z., Ideologiczne podstawy cenzurowania zbiorów w polskich bibliotekach, W: Historia i bibliologia, pod red. J. Farysia, M. Szczerbińskiego, Gorzów Wlkp. 2005, s. 327; por. też: Ministerstwo Oświaty: Sprawa książek podlegających usunięciu. Pismo nr V-1347/45 z dnia 02.10.1945 r. Poufne.↩

2. Pluszczyńska A., Literatura źle obecna w bibliotekach, „Studia i Materiały WiMBP w Łodzi:, [R] 1 (2006), s. 105; por. też: Ministerstwo Oświaty: Sprawa książek podlegających usunięciu. Pismo nr V-1347/45 z dnia 02.10.1945 r. Poufne.↩

3. Cyt. Za: Kempa. A. Literatura źle obezna. Poradnik Bibliotekarza, 1989, nr 5, s. 28-29.↩

4. Żmigrodzki Z., Ideologiczne podstawy cenzurowania… , s. 327; por. też: Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 2 września 1950 roku w sprawie gromadzenia, przechowywania i wyjątkowego udostępniania w bibliotekach druków wycofanych z obrotu, „Monitor Polski” 1950, nr A-90, poz. 1249.↩

5. Pluszczyńskaa., Literatura źle obecna … , s.106.↩

6. Żmigrodzki Z., Ideologiczne podstawy cenzurowania… , s. 327; por. też: Cenzura PRL. Wykaz książek podległych niezwłocznemu wycofaniu. 1 X 1951 r. Posłowie: Z. Żmigrodzki, Wrocław 2002; W. Nawrocki, Oczyszczanie księgozbiorów. Przyczynek do dziejów polityki kulturalnej. „Życie L:literackie” 1981, nr 49, s.14.↩

7. Żmigrodzki Z., Ideologiczne podstawy cenzurowania… , s. 328.↩

8. Tamże.↩

9. Tamże.↩

10. Tamże.↩

11. Tamże.↩

12. Tamże, s. 329.↩

13. Tamże.↩

14. Tamże.↩

15. Tamże.↩

16. Tamże.↩

17. Tamże, s. 330.↩