Przyczyny rozpadu ZSRR.
„Pierestrojka” wyzwoliła proces samodestrukcji systemu „realnego socjalizmu” i ujawniła bezpodstawność propagandowej tezy o istnieniu „narodu radzieckiego”. Ta koncepcja zapisana w konstytucji ZSRR z 7.X.1977r. i lansowana na kolejnych zjazdach partyjnych jako „nowa wspólnota historyczna”, miała być „przejawem dojrzałości socjalizmu w dziedzinie stosunków narodowościowych”. W istocie rzeczy nabrzmiewały w tym okresie nierozwiązane problemy narodów i narodowości imperium, stając się pierwszą przesłanką rozsadzenia ZSRR od wewnątrz. Dynamika tych sprzeczności ujawniła się w 1989r. gdy Gorbaczow zaczął mówić o błędach i deformacjach w polityce narodowościowej, postulując rozszerzenie praw republik oraz zagwarantowanie faktycznego równouprawnienia narodów i narodowości. Centralną kwestią tego procesu było ustawowe przywracanie statusu języka państwowego narodowym językom poszczególnych republik.
Drugą przesłankę podważania imperialnej istoty ZSRR tworzyły postulaty i deklaracje suwerenności poszczególnych republik. Poszczególne republiki uchwalały deklaracje o suwerenności państwowej, jako pierwsze uczyniły to republiki nadbałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia (wszystkie w 1989r.). Następnie uczyniły to w 1990r. Rosja, Ukraina, Białoruś i Mołdawia.
Trzecią przesłanką likwidacji państwowości ZSRR tworzyły proklamacje niepodległości poszczególnych republik. W kolejności uczyniły to Litwa (11 III 1990r.), Estonia (30 III 1990r.) i Łotwa (4 V 1990r.). Gorbaczow potępił te decyzje jako bezprawne i nieważne. Wkrótce potem suwerenność państwową proklamowały pozostałe republiki radzieckie. Armenia nazwała swą deklarację wprost deklaracją o niepodległości, z kolei Gruzja 9 III 1990r. wypowiedziała umowę o utworzeniu ZSRR i dokonała zmiany nazwy państwa na Republikę Gruzji.
Gorbaczow w celu oddalenia wszechobecnej krytyki prowadzonej przez Moskwę polityki opowiedział się za umocnieniem suwerenności republik związkowych.
W ZSRR coraz słabszą pozycję miała władza centralna w Moskwie, w połączeniu z nasilaniem się tendencji niepodległościowych stało się to tłem podjętego w Moskwie antygorbaczowskiego puczu o konserwatywnym charakterze. Niepowodzenie puczu zamiast wzmocnić pozycję centrum spowodowało dalsze osłabienie jego pozycji i kolejną falę deklaracji niepodległości poszczególnych republik.
Pod wpływem wydarzeń poglądy zaczął zmieniać także Gorbaczow. Wraz z przywódcami 10 republik związkowych przygotował wspólne oświadczenie na temat utworzenia związku na zasadach konfederacji. Jednym z pierwszych aktów nowopowstałej Rady Państw ZSRR było uznanie niepodległości Litwy, Łotwy i Estonii.
Ponadto rozpad ZSRR stanowił dla narodowości poszczególnych republik szansę na poprawę ich bytu. Wszelkie działania zmierzające do wprowadzania innych niż centralnie sterowana modeli gospodarki skazane były na niepowodzenie, gdyż w ZSRR wszystkie decyzje zapadały odgórnie w Moskwie. W związku z tym nie znajdowano możliwości poprawienia sytuacji ekonomicznej inaczej niż poprzez utworzenie własnego niepodległego państwa. W dążeniach niepodległościowych dużą rolę odgrywała również świadomość historyczna ludzi, którzy członkostwo ich republiki w ZSRR zaczęli postrzegać jako efekt pogwałcenia ich historycznego prawa do posiadania niezależnego państwa. Ludność republik radzieckich chciała też większego otwarcia na świat i wyjścia zza żelaznej kurtyny, było to możliwe tylko w sytuacji uzyskania niezależności od Moskwy.
Ostatecznie 21 grudnia 1991r. dokonał się ostatni akt demontażu imperium radzieckiego. W Ałma- Acie przywódcy 11 republik podpisali dokument o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw.
ONZ jako czynnik utrzymania pokoju na świecie.
Budowa mechanizmów systemu bezpieczeństwa zbiorowego zainspirowana została zarówno doświadczeniami historycznymi, jak i obiektywną potrzebą zapewnienia światu stabilizacji i pokojowej egzystencji. Zbiorowym wysiłkiem ukształtowano koncepcję budowy uniwersalnego systemu bezpieczeństwa, przewidującą wspólną akcję ogółu zorganizowanych państw w obronie ofiary agresji, niezależnie od tego czy napastnik jest członkiem organizacji tworzącej ten system, czy też zaatakował z zewnątrz. Sygnatariusze porozumienia tworzącego system bezpieczeństwa zbiorowego aprobują zasadę niepodzielności pokoju, istnienia nierozdzielnych więzi między pokojem a bezpieczeństwem oraz konieczność rozwijania współpracy politycznej i militarnej. Tym samym uznają, że zagrożenie lub naruszenie pokoju stwarza groźbę dla nich wszystkich. W związku z tym z góry zgadzają się na zbiorowe przeciwdziałanie tej groźbie, w sposób wspólnie ustalony.
Już w czasie II wojny światowej liczne akty prawne i polityczne zapowiadały powołanie do życia nowej uniwersalnej organizacji międzynarodowej zapewniającej utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa. Współpracę Wielkiej Koalicji w latach 1943-1945 ukoronowała konferencja w San Francisco w 1945 roku, na której utworzono ONZ. Karta Narodów Zjednoczonych z 26 VI 1945r. zawiera imperatywne normy, tworzące prawnomiędzynarodową podstawę nowego porządku światowego. Jej postanowienia tworzą zręby powszechnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego.
Podstawowym celem ONZ jest ochrona przyszłych pokoleń od klęsk wojny i stworzenie warunków umożliwiających utrzymanie sprawiedliwości, poszanowania zobowiązań wynikających z umów oraz innych źródeł prawa międzynarodowego. Członkowie ONZ zobowiązali się do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa z zastosowaniem środków zbiorowych dla zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania oraz tłumienia aktów agresji i innych naruszeń pokoju. Istotne znaczenie dla sprawnego funkcjonowania systemu bezpieczeństwa zbiorowego ma zobowiązanie do regulowania sporów międzynarodowych metodami pokojowymi. Czynnikiem ułatwiającym ich wykonanie jest rozwój współpracy państw na zasadach równouprawnienia i wzajemnego poszanowania interesów oraz rozwiązywania wspólnym wysiłkiem problemów o charakterze politycznym, gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym. Karta NZ wprowadza całkowity zakaz wojny i agresji. Jeden z artykułów Karty mówi, iż wszyscy członkowie powstrzymają się w swych stosunkach międzynarodowych od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko całości terytorialnej lub niepodległości któregokolwiek państwa. Zobowiązania członków ONZ do współdziałania w sprawach utrzymania lub przywrócenia zagrożonego pokoju, powiązano z obowiązkiem regulowania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi. Rada Bezpieczeństwa ONZ może wzywać strony do rozstrzygnięcia sporu takimi środkami, gdy uzna je za konieczne. Może także określić warunki uregulowania sporu. Pewne uprawnienia w sprawach pokoju i bezpieczeństwa przysługują również Zgromadzeniu Ogólnemu ONZ. Jednakże Rada Bezpieczeństwa posiada wyłączne kompetencje w kwestiach wymagających podjęcia decyzji zmierzających do rozwiązania sporu międzynarodowego. Ponadto pewien zakres uprawnień w dziedzinie regulacji sporów mają organizacje regionalne działające zgodnie z postanowieniami rozdziału VIII Karty NZ.
Charakterystyczną cechą systemu bezpieczeństwa ONZ jest scentralizowanie decyzji o zastosowaniu sankcji w gestii Rady Bezpieczeństwa. Funkcje Rady mają w tym przypadku charakter prewencyjny lub represyjny, co oznacza obowiązek zapobiegania aktom naruszania pokoju oraz stosowania przymusu w razie dopuszczenia się przez państwo aktu agresji. Mogą to być środki zapobiegawcze w postaci tzw. zarządzeń tymczasowych albo środki przymusu pośredniego, nie poprzedzone wydaniem zaleceń (np. zerwanie stosunków gospodarczych lub dyplomatycznych).
W razie, gdy środki te okażą się niewystarczające, mogą być zastosowane środki z użyciem sił zbrojnych, czyli środki przymusu bezpośredniego. W takiej sytuacji Rada Bezpieczeństwa może doprowadzić do akcji zbiorowej w postaci operacji militarnej sensu stricto, przy użyciu sił lotniczych , morskich i lądowych członków ONZ albo dokonać demonstracji, blokady lub innej operacji wojskowej. W obu przypadkach jest to zgodne z postanowieniami art. 1 Karty NZ, upoważniającego do stosowania skutecznych środków zbiorowych w celu zapobiegania zagrożeniom pokoju i ich usuwania oraz tłumienia wszelkich aktów agresji.
W art. 47 Karty NZ przewidziano możliwość użycia sił zbrojnych na podstawie planów opracowanych przez Radę Bezpieczeństwa za pomocą Komitetu Sztabowego, składającego się z szefów sztabów sił zbrojnych stałych członków Rady. Komitet obarczono zadaniem służenia Radzie Bezpieczeństwa pomocą w sprawach wojskowych potrzeb dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Obejmuje to użycie i dowodzenie oddanymi do jej dyspozycji siłami zbrojnymi, normowanie i ewentualne rozbrojenie. Państwa członkowskie ONZ zostały zobowiązane do postawienia do dyspozycji Rady Bezpieczeństwa odpowiednich sił zbrojnych, na podstawie specjalnych umów określających ich liczbę i rodzaj. Inicjatywę negocjowania i zawierania tych umów powierzono Radzie Bezpieczeństwa.
Fundament powszechnego systemu bezpieczeństwa zbiorowego tworzą trzy zobowiązania:
Zakaz stosowania siły i groźby jej użycia (art. 2, pkt 4);
Obowiązek regulowania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi (Rozdz. VI Karty NZ);
Stosowanie środków zbiorowych wobec agresora (Rozdz. VII Karty NZ).