Bogumiła Dudzińska
Sytuacje zadaniowe

Zadania reformującej się szkoły daleko wykraczają poza wyposażenie ucznia w wiedzę. Są związane z kształtowaniem samodzielnej i twórczej postawy wobec rzeczywistości i samego siebie. Obejmują więc takie umiejętności, jak: planowanie i organizowanie własnej nauki, skuteczne porozumiewanie się, autoprezentacja, tolerancja wobec stanowiska innych, współpraca w grupie, korzystanie z różnych źródeł i metod zdobywania wiedzy, praktyczne wykorzystywanie zdobytych wiadomości i umiejętności.

Wśród wielu propozycji związanych z doskonaleniem procesu edukacyjnego znajduje się również uczenie przez sytuacje zadaniowe. Organizowanie toku pracy szkolnej (i w konsekwencji domowej albo własnej) uwzględniającego sytuacje zadaniowe umożliwia odejście od stylu sterująco-odtwórczego na rzecz budowania kreatywnej postawy ucznia.

Trudno jest zerwać z wygodnym i mocno utrwalonym dotychczasowym funkcjonowaniem nauczyciela i uczniów; jeden pyta, stawia polecenia i zadania, drugi odpowiada, wykonuje polecenia, rozlicza się z zadań. Potwierdzają to najświeższe doniesienia oceniające półroczne funkcjonowanie reformy; nauczyciele dokształcają się gorliwie, ale przede wszystkim ze względu na obawy o miejsce pracy. Praktyką szkolną nadal rządzi rutyna.

Tradycyjny model zajęć szkolnych pozbawia ucznia szans na rozwijanie (w dalszym ciągu) naturalnej dyspozycji człowieka do samodzielności, dokonywania wyborów, a potem świadomej odpowiedzialności za całą aktywność edukacyjną. Uczeń jest tylko wykonawcą. Jego zadania to instrukcje, których istotę stanowi to, że cel czynności jest określany przez kogoś innego. Jeśli instrukcja określa cel czynności bez związku z potrzebą samego podmiotu, wtedy zadanie odczuwamy jako obce. Powstaje wówczas bardzo ważny dla moralnego postępowania człowieka problem akceptacji zadania.

Uczenie się przez sytuacje zadaniowe daje uczniowi możliwość, by to on stał się autorem zadań, a zatem - by były one jego własne. A więc nie przymus, lecz swoboda edukacyjna może towarzyszyć całej działalności ucznia. Wspólnie z nauczycielem uczestniczy on w przygotowaniach do sformułowania i przyjęcia zadania, w podejmowaniu decyzji jego rozwiązania, w samym toku jego rozwiązywania (osiągania celu) i w końcu w czynnościach podsumowująco-oceniających wyniki pracy.

Jak można określić sytuację zadaniową? Jest to pewien układ elementów, wyodrębniony przez człowieka, w którym dostrzega on niedoskonałość i ocenia go jako nadający się do zmiany. Może dokonać jej sam bądź uczynią to inni. Sytuacje zadaniowe mogą być odczytywane różnie, dlatego stanowią szansę kreatywnego działania. To odczytanie przyjmuje postać zadania, polecenia, pytania. W warunkach szkolnych sytuację zadaniową tworzy układ wybranych elementów rzeczywistości (danych), wskazany do postrzegania lub specjalnie aranżowany przez nauczyciela. Natomiast zadanie - to opis sytuacji i zarazem wymóg jej zmiany, aby uzyskać układ.

Z psychologicznego punktu widzenia zadanie to przyszłe zdarzenie opisane i przekazane podmiotowi do realizacji przez niego samego lub inną osobę... Zadanie polega na powiązaniu celu podmiotu z jego potrzebą (T. Tomaszewski). Jest ono najbardziej rozwiniętym i pełnym wzorcem regulacji zachowania się człowieka. Stanowi siłę organizującą w jednym kierunku całe działanie, wszystkie procesy psychiczne oraz tkwiące w nich mechanizmy. Jeśli w określonej sytuacji człowiek stawia sobie cel do osiągnięcia i program do wykonania, to możemy powiedzieć, że stawia sobie zadanie, a sytuację, która ma ulec zmianie zgodnie z zadaniem, możemy nazwać sytuacją zadaniową.

Z dydaktycznego punktu widzenia zadanie powinno się składać z operatora zadania i z obiektu zadania. Operator zadania - to ta jego część, która informuje i nakazuje wykonanie jakiejś czynności, jak na przykład: wskaż, powiedz, określ, zbuduj itd. Obiekt zadania - to ta jego część, która określa, co ma podlegać operacji. Jest on najczęściej określany przez przedmiot nauczania pozostający w ścisłym związku z określoną dziedziną wiedzy.

Tak na przykład na lekcjach poświęconych poznaniu historii miasta, w którym mieszkamy, sytuacja zadaniowa (jedna z wielu) może być następująca: "Znamy nasze miasto: ulice, domy, różne obiekty. Czy ono zawsze tak wyglądało?". Na podstawie tak zarysowanej sytuacji uczniowie ustalają najróżniejsze zadania (zgodne oczywiście z zakresem tematycznym), na przykład:

• ustalę i wyjaśnię najważniejsze daty w historii miasta,

• • przeprowadzę wywiad z babcią, jak wyglądało miasto, gdy była dzieckiem,

• • zrobię plan rynku miasta,

• • określę granice naszego miasta,

• • porównam liczebność mieszkańców w określonych latach itd.

Rola nauczyciela może wówczas wyrażać się w nadawaniu logicznego porządku stawianym zadaniom ze względu na przyjęte wcześniej cele - zamierzenia.

Oprócz tak jednoznacznie formułowanych zadań występuje jeszcze jedna ich kategoria, bardzo ważna z pedagogicznego punktu widzenia. Są to zadania wewnętrzne - kierowane przez ucznia do siebie, lecz niekoniecznie wypowiadane wobec klasy. Spełniają one funkcję pomocniczą wobec zadania właściwego, wywodzącego się z danej sytuacji zadaniowej. Takie wewnętrzne zadanie ułatwia osiągnięcie nadrzędnego celu. Warto jeszcze zaznaczyć, że zadanie jest pojęciem szerszym od problemu: każdy problem jest zadaniem, ale nie odwrotnie. Analogiczny stosunek zachodzi między sytuacją zadaniową a sytuacją problemową: każda sytuacja problemowa jest sytuacją zadaniową, ale nie odwrotnie.

Tworzenie sytuacji zadaniowych, tak jak i problemowych, uwalnia nauczyciela od ciągłego i drobiazgowego przekazywania poleceń: "A teraz otwórzcie książkę", "Przeczytajcie fragment i zastanówcie się nad postępowaniem bohatera", "Jaki jest według ciebie bohater?", "Czy to jest dobra cecha?", "A dlaczego?". Nauczyciel rozmawia z jednym uczniem, naprowadza go na własny tok myślenia (co niekoniecznie jest w pełni świadome) i z góry narzuca rezultat rozmowy. Inni uczniowie z bardzo różną uwagą śledzą tę pogadankę, nie mając okazji przedyskutowania czy wyrażenia swojej opinii. Sytuacja zadaniowa: "Zapoznamy się dzisiaj z historią pewnego chłopca. Przeczytamy czytankę, a potem omówimy jego postępowanie" na dłuższy czas oddaje ster w ręce dzieci. Każde z nich ma szanse wziąć udział w tym etapie procesu edukacyjnego. Dostaje do dyspozycji czas, miejsce i treści; może pracę zaplanować, zorganizować, wybrać sposób działania, ocenić rezultat.

Tworzenie sytuacji zadaniowych jako źródła aktywności uczniów szczególnie dobrze odpowiada założeniom systemu edukacji integralnej czy blokowej. Niestety trudno jest znaleźć potwierdzenie tego twierdzenia w publikowanych propozycjach metodycznych ujmowanych w formę tzw. scenariuszy zajęć. Ich analiza upoważnia do wyrażenia opinii, że autorzy rozumieją integrację bardzo powierzchownie. Projektowanie zajęć upodabniają do... przygotowania sałatki: bierzemy różne warzywa, wszystkiego po trochę, mieszamy je, przyprawiamy, polewamy sosem i sałatka gotowa. Podobnie w scenariuszach: trochę poleceń polonistycznych, trochę liczenia, następnie parę działań o charakterze przyrodniczym, na koniec praca plastyczna jako podsumowanie tematu dnia... i zajęcia są zintegrowane. Nie docenia się innych metod pracy poza słownymi, oglądowymi czy praktycznymi. Dlatego nie wykorzystuje się w określaniu metod pracy na lekcji klasyfikacji opartej na kryterium zaangażowania uczniów, tj. metod informacyjnych (opis, narracja, wyjaśnienie) i metod heurystycznych (problemowe, badawcze, dyskusja). Wiele wysiłku wkłada się w przesadną detalizację celów wyrażanych w postaci zadań (zoperacjonalizowanych celów). Dlatego jest wiele powtórzeń.

Przypatrzmy się takiemu fragmentowi scenariusza zajęć w klasie III na temat "Warunki życia w środowisku leśnym".

Cele operacyjne	Warunki pobudzające do aktywności	Zadania dla ucznia	Czynności uczniów
nazwie zwierzęta i rośliny	wymieni bezbłędnie rodzaje lasów	rozróżni głosy ptaków i innych zwierząt	sformułuje wypowiedzi na temat warunków życia w lesie
wskaże różnice wilgotności gleby na polu i w lesie	ilustracje zwierząt i roślin	fotografie, ilustracje	nagrania magnetofonowe, albumy
pytania nauczyciela, rebusy	przybory do badania wilgotności gleby	wymieni nazwy roślin i zwierząt żyjących w lesie	powie, czym różni się las iglasty od liściastego i mieszanego
po wysłuchaniu nagrań w odpowiedniej kolejności zapisze nazwy ptaków, ssaków	zbuduje kilkuzdaniowe wypowiedzi	wykona doświadczenie	uczniowie w grupach oglądają ilustracje, wybierają zwierzęta i rośliny żyjące w lesie
podpisują ilustracje, w grupach charakteryzują rodzaje lasów	korzystając ze słowników, zapisują nazwy zwierząt	odpowiadają na pytania nauczyciela	zbadają wilgotność gleby i wyprowadzą wnioski

Aby uwzględnić sytuacje zadaniowe na lekcji, a tym samym dać uczniom szansę pełnego zaangażowania, można przyjąć inną koncepcję zapisu w konspekcie, z wykorzystaniem trzech rodzajów języka: 1) język czynności nauczyciela, wyrażający dysonans poznawczy i stymulujący aktywność ucznia, czyli sytuacje zadaniowe, 2) język aktywności uczniów, czyli opis przejawów aktywności edukacyjnej dzieci, tj. aktywność uczniów 3) język efektów, czyli co uczniowie pamiętają, rozumieją i co potrafią zrobić, a zatem oczekiwane rezultaty. Oto przykład:

Ogniwo procesu	Sytuacje zadaniowe	Aktywność uczniów	Oczekiwane rezultaty
Wprowadzenie do pracy: uświadomienie celu, motywowanie do aktywności	Widzieliśmy las, a w nim różne rośliny i zwierzęta. Na stołach mamy zgromadzone albumy, ilustracje. Na świecie istnieją obszary leśne, które noszą inną nazwę niż las. Zastanówcie się nad tym.	Proponują działania, np.: odnajdziemy inny przykład w albumach, wyjaśnimy nazwy: las, knieja, bór, puszcza, busz wymienimy rośliny, zwierzęta żyjące na tych obszarach, uporządkujemy wiadomości itd.	odróżnią charaktery-styczne dla Polski obszary leśne od istniejących w innych stronach świata. rozumieją nazwy: las, zagajnik, bór, knieja wymienią nazwy roślin i zwierząt żyjących w polskich lasach
Sytuacja problemowa	Wiemy, że w lasach żyją różne organizmy. Dzięki czemu ptaki, ssaki, rośliny tak dobrze czują się w lesie? Wymieniliście różne przypuszczenia; czego zatem nie wiemy?	Naradzają się w grupach i przedstawiają wyniki dyskusji, np.: mają pokarm jest im ciepło mają zaciszne miejsce	stwierdzą niepewność w swoich wiadomości
Sformułowanie problemu i hipotezy	Sformułujcie swoje pytanie.	Narada w grupach i wnioski: Jakie warunki życia panują w lesie? na podstawie rozmowy uczniowie przypuszczają, że jest im ciepło w lesie jest mniejszy wiatr w porównaniu np. z polem Uczniowie dzielą się na grupy i zadania grupa bada temperaturę w lesie i na polu grupa bada wiatr w lesie i na polu grupa sprawdza wilgotność gleby w lesie i na polu	sformułują pytanie, sformułują przypuszczenie
Doświadczalne sprawdzanie przypuszczeń	Na wycieczce będziemy mogli sprawdzić wasze przypuszczenia. Musimy ją zorganizować. Mamy tu różne przybory: łopaty, ligninę, chorągiewkę z materiału, termometry	Proponują prezentację wyników na tablicy: odczytują porównują wyciągają wnioski: las zatrzymuje wilgoć i wiatr temperatura w lesie jest wyższa niż na polu w lesie jest mniej słońca niż na polu	dokonują porównawczych pomiarów i zapiszą je przestrzegają zasad zachowania w środowisku przyrodniczym
Zebranie i podsumowanie wyników obserwacji	Jesteśmy znowu w klasie. Zebraliśmy dużo obserwacji. Musimy je uporządkować i podsumować.		uogólnią swoje obserwacje i wyrażą w postaci zapisu wiedzą, jakie warunki panują w lesie w różnych porach roku kojarzą zależność między warunkami a życiem lasu

Rolą nauczyciela jest kreowanie sytuacji edukacyjnych (zadaniowych), czyli takich, które są szansą rozwijania kreatywnej osobowości dziecka.

Bogumiła Dudzińska
UAM, Poznań

---