Państwa, Uzbekistan
Uzbekistan
Informacje ogólne
Uzbekistan, Uzbekiston, Republika Uzbekistanu, Uzbekiston Respublikasy, państwo w środkowej Azji, bez dostępu do morza. Graniczy z Kazachstanem, Turkmenistanem, Afganistanem, Tadżykistanem i Kirgistanem. Powierzchnia 447,4 tys. km2. 24,7 mln mieszkańców (2000).
Główne miasta (1995): Samarkanda (362 tys.), Namangan (362 tys.), Andiżan (298 tys.), Buchara (250 tys.), Fergana (198 tys.).
Język urzędowy uzbecki, w użyciu rosyjski.
Jednostka monetarna 1 sum = 100 tijin.
Ludność
Średnia gęstość zaludnienia: 55 osób/km2. Przyrost naturalny: 18‰ (2000). Analfabetyzm: 1%. Skład etniczny: Uzbecy (74%), Rosjanie (6%), Tadżycy (5%), Kazachowie (4%), Tatarzy (2%), nadto m.in.: Kirgizi, Turkmeni, Ukraińcy, Żydzi, Polacy.
Wyznania: głównie muzułmanie sunnici. Średnia długość życia: mężczyźni 60 lat, kobiety 67 lata.
Warunki naturalne
75% powierzchni zajmuje Nizina Turańska. W zachodniej części kraju położona jest pustynia Kyzył-kum, natomiast we wschodniej i południowej góry Tien-szan i Hisaro-Ałajskie, przedzielone kotlinami (m.in. Fergańską, Zerawszańską). Najwyższy szczyt Basztor (4299 m n.p.m.).
Klimat kontynentalny, skrajnie suchy. Średnia temperatura powietrza dla stolicy kraju wynosi: w styczniu od -3 do 3°C, w lipcu od 26 do 32°C, suma roczna opadów 400 mm.
Główne rzeki: Amu-daria, Syr-daria. Na północy leży Jezioro Aralskie, którego część należy do Uzbekistanu.
Historia
Najstarsze ślady człowieka odnalezione na terytorium dzisiejszego Uzbekistanu pochodzą z okresu paleolitu. Powstanie pierwszych państw niewolniczych na tych terenach (Chorezm, Baktria, Sogdiana) przypadło na 1. połowę I tysiąclecia p.n.e.
Pod obcym panowanim
W VI w. p.n.e. obszar Azji Środkowej został podbity przez władców Persji z dynastii Achemenidów, w IV w. p.n.e. uległ najazdowi Aleksandra III Wielkiego. Po rozpadzie mocarstwa Aleksandra i powstaniu ok. 250 p.n.e. państwa grecko-baktryjskiego, znaczna część terytorium obecnego Uzbekistanu weszła w jego skład. 140-130 p.n.e. państwo grecko-baktryjskie upadło pod naporem plemion wschodnioirańskich. Na początku n.e. na terytorium Uzbekistanu uformowały się państwa niewolnicze - w I w. kraj Kuszanów, a po jego rozpadzie w IV-V w. mniejsze organizmy państwowe, m.in.: Fergana, Buchara, Chorezm.
W IV-VI w. na obszarze Azji Środkowej istniało ok. 30 niezależnych księstw, które w VI-VII w. zostały uzależnione przez kaganat turecki, a w VIII w. podbite przez Arabów. Na przełomie IX i X w. Ismail I z dynastii Samanidów, wykorzystując osłabienie kalifów abbasydzkich (Abbasydzi), utworzył półautonomiczne państwo ze stolicą w Bucharze. W końcu X w. ziemie te podbiły plemiona tureckie, w XI w. przeszły pod zwierzchnictwo Seldżuków. W 2. połowie XII w. wzrosło znaczenie państwa chorezmijskiego, które podporządkowało sobie Bucharę i Samarkandę.
W XIII w. Azja Środkowa została podbita przez ludy mongolsko-tatarskie, Uzbekistan wszedł w skład ułusu syna Czyngis-chana, Czagataja. W 2. połowie XIV w. stał się centralną częścią mocarstwa Timura. Pod panowaniem Timura i jego następców ziemie Uzbekistanu przeżyły rozkwit gospodarczy i kulturalny. 1499-1500 państwo Timurydów podbiły koczownicze plemiona Uzbeków, które na początku XVI w. utworzyły chanaty bucharski i chiwański, a w XVIII w. chanat kokandzki (wyodrębniony z bucharskiego).
Wpływy rosyjskie
W połowie XIX w. rozpoczął się podbój Azji Środkowej przez Rosję. 1865 wojska rosyjskie zdobyły Taszkent, w 1868 Samarkandę, chanaty bucharski (1868) i chiwański (1873) przyjęły protektorat Rosji. Chanat kokandzki został w 1876 wcielony do Rosji wchodząc w skład utworzonego w 1867 Turkiestańskiego Generalnego Gubernatorstwa. 1916 całą Azję Środkową ogarnęło powstanie ludności islamskiej, krwawo spacyfikowane przez władze rosyjskie.
Po wybuchu rewolucji i rosyjskiej wojny domowej, w kwietniu 1918 władze bolszewickie utworzyły na ziemiach dawnego Generalnego Gubernatorstwa Turkiestańską Autonomiczną SRR, 1920 proklamowały powstanie Chorezmijskiej Ludowej Republiki Radzieckiej i Bucharskiej Ludowej Republiki Radzieckiej. Po zaciekłych walkach z basmaczami (uczestnicy zbrojnego ruchu oporu przeciwko władzy bolszewickiej, inspirowani i kierowani przez duchowieństwo muzułmańskie) bolszewicy włączyli je wraz z częścią Turkiestańskiej SRR do utworzonej 27 listopada 1924 Uzbeckiej SRR, z której w 1936 wydzielono Tadżycką Autonomiczną SRR. 1937-1950 urząd I sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Uzbekistanu (KC KPU) sprawował U. Jusupow, który rządził krajem w sposób dyktatorski, stosując bezwzględne i brutalne metody. Podobny charakter miały w latach 1959-1983 rządy S. Raszydowa, który poza funkcją I sekretarza KC KPU zasiadał w Biurze Politycznym KPZR.
Dążenie do niepodległość
Po zmianach, jakie przyniosła zapoczątkowana przez M. Gorbaczowa pieriestrojka, wzrosły napięcia na tle etnicznym. Jednocześnie wzmagały się aspiracje niepodległościowe i towarzyszący im fundamentalizm islamski. W czerwcu 1990 ogłoszono deklarację suwerenności, a 31 sierpnia 1991 proklamowano niepodległość. W grudniu 1990 na prezydenta wybrano byłego przywódcę partii komunistycznej, I. Karimowa, którego kadencję przedłużono do 2000 po referendum w 1995. W 1991 Uzbekistan przystąpił do Wspólnota Niepodległych Państw.
W polityce gospodarczej Uzbekistan podejmuje działania przekształcenia gospodarki z centralnie sterowanej w rynkową, w polityce zagranicznej nastąpiło zbliżenie z Turcją.
Ustrój polityczny
Republika wielopartyjna z jednoizbowym parlamentem - Radą Najwyższą z 250 miejscami (pięcioletnia kadencja).
Gospodarka
Gospodarka oparta na rolnictwie i górnictwie. Rozwinięta eksploatacja ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla kamiennego i brunatnego, rud uranu, cynku, miedzi, ołowiu, złota. Liczne zakłady przemysłu energetycznego, maszynowego, chemicznego, petrochemicznego, metalurgicznego, spożywczego, jedwabniczego. Użytki rolne stanowią 10% powierzchni. Uprawia się: bawełnę, ryż, pszenicę, kukurydzę, warzywa, drzewa i krzewy owocowe, tytoń, trzcinę cukrową. Hodowla bydła, owiec karakułowych, koni, wielbłądów, jedwabników.
Dochód narodowy 2 500 USD na 1 mieszkańca (1999). Inflacja: 29%. Struktura zatrudnienia: usługi - 39%, przemysł - 32%, rolnictwo - 29%. Handel zagraniczny: eksportuje się głównie bawełnę (77%), metale (4%), nawozy sztuczne (4%), natomiast importuje się żywność (74%), tekstylia (4%), obuwie (1%). Głównymi partnerami handlowymi są kraje byłego ZSRR. Obroty w handlu z zagranicą - eksport: 2,9 mld USD, import: 3,1 mld USD.