Ewolucja ustroju, wykłady z ewolucji, HISTORIA USTROJU OD II POŁOWY XV WIEKU


HISTORIA USTROJU OD II POŁOWY XV WIEKU

upadek Konstantynopola 1453r. ( upadek cesarstwa Wschodnio-rzymskiego)

wyprawa Krzysztofa Kolumba 1492r.

* strefa Europy Zachodniej

* strefa Europy Środkowej i Wschodniej (granica mniej więcej na linii rzeki Łaby)

Typ państwa feudalnego - od założenia Cesarstwa, przekształcenia w ramach państwa feudalnego

I forma państwa feudalnego - państwa szczepowe ( państwa plemienne)

- miały charakter pół patrymonialny

- postępująca indywidualizacja własności ziemi dotyczy ziemi ornej

II forma państwa feudalnego - monarchia patrymonialna

- traktowanie państwa jako prywatnej własności

1. etap - monarchia wczesnofeudalna ( względnie zintegrowana)

2. etap - rozdrobnienie feudalne (rozbicie dzielnicowe)

- w przypadku Europy Zachodniej rozdrobnienie miało charakter oddolny

- drabina lenna (hierarchia lenna) powodowała osłabienie władzy królewskiej

- rozdrobnienie w Europie Wschodniej miało charakter odgórny

3. etap - monarchia stanowa (to forma państwa różniąca się od monarchii feudalnej

- państwo nie było już prywatną własnością monarchy

- zaczynają przeważać elementy publiczno-prawne

- jest współdziałanie monarchy z reprezentacją stanów społecznych

- monarchowie musieli się liczyć z reprezentacją stanów

EWOLUCJA USTROJU PAŃSTWA

- cechowała się asynchronizmem - występowanie takiej samej formy państwa w różnych krajach w różnych

czasach (Europa Zachodnia wyprzedziła Europie Wschodnią)

- od połowy XVw. ustrój Polski rozwijał się bardzo podobnie jak w Europie Zachodniej

- połowa XVw. przynosi zmiany: w Europie Zachodniej obserwujemy ewolucje zmierzającą do absolutyzmu;

w Polsce nie ma tej tendencji (pojawia się na gruzach monarchii stanowej forma państwa Rzeczypospolita

Szlachecka)

14.10.2008

MONARCHIA STANOWA

- przezwyciężenie rozbicia feudalnego - model tworzenia monarchii stanowej

- monarchia stanowa powstała na skutek współdziałania władców z przedstawicielami stanów (było to

współdziałanie przeciwko wielkim feudałom)

Monarchia stanowa na przykładzie Francji

Rozbicie feudalne należało do najgłębszych w Europie. Powstała tam kilkustopniowa drabina lenna. Zasadą ustrojową, która rozbiła państwo feudalne była zasada "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem". Król Francji był najwyższym lennikiem, miał bezpośrednią władzę nad najpotężniejszymi feudałami we Francji, a stojący niżej w tej drabinie feudałowie nie podlegali bezpośrednio królowi. W XIIIw. doszło do paradoksalnej sytuacji, że król Francji był biedniejszy od podległych mu feudałów.

Domena królewska, czyli dobra ziemskie należące bezpośrednio do króla były mniejsze niż posiadłości wielkich feudałów. Przezwyciężenie tej kryzysowej sytuacji zaczęło się w II połowie XIIIw., ale największe sukcesy odniósł król Francji Filip IV Piękny (król Żelazny) na początku wieku XIV. Król odwołał się do opinii stanów społeczeństwa w sporze jaki miał z papiestwem.

1302r. i 1308r. - pierwsze posiedzenie stanów generalnych. Skład stanów generalnych to trzy oddzielnie obradujące kolegia (stany):

I stan to przedstawiciele duchowieństwa

II stan to przedstawiciele szlachty

III stan to przedstawiciele reprezentujący resztę społeczeństwa (poza stałe stany)

W praktyce reprezentacja stanu III to reprezentacja mieszczaństwa, która od końca XVw. była wybierana w wyborach.

Możemy mówić o współpracy stanów generalnych i monarchy, król musiał się podzielić władzą.

KOMPETENCJE STANÓW GENERALNYCH

- uchwalanie podatków, zgoda na podatki nałożone przez króla

- rola w wyborze nowej dynastii

- doradzanie królowi w najważniejszych sprawach państwa

- udzielenie królowi zgody na alienacje (przenoszenie na inną osobę np. w drodze kupna-sprzedaż domeny

królewskiej)

W XIVw. doszło do ukształtowania się we Francji istotnych zasad ustrojowych monarchii stanowej

LEGIŚCI - to byli prawnicy e służbie króla, którzy pomagali w utworzeniu zasad ustrojowych

ZASADY USTROJOWE MONARCHII STANOWEJ

- suwerenność (król jest cesarzem w swoim królestwie) - niezależność od innych narodów, nawet papież nie

mógł ingerować w sprawy władzy, a jedynie miał zwierzchnictwo nad sprawami duchowymi

- król jest najwyższym zwierzchnikiem lennym - przemienienie zasady "wasal mojego wasala nie jest moim

wasalem", wszyscy feudałowie we Francji podlegali bezpośrednio królowi

- król jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości, podkreślało to zasadniczą role króla jako najwyższego sędziego

i podnosiło prestiż i znaczenie sądów królewskich, bo od wszelkich sądów we Francji można się było odwołać

do sądu królewskiego

W XIVw. Francja była jednolicie zarządzaną monarchią stanową - względna równowaga między władzą królewską a stanami, ale obserwowało się przewagę władzy królewskiej. W XVw. przewaga króla rysuje się coraz bardziej. W 1439r. stany generalne uchwaliły stałe podatki, od tego momentu królowie rządzą coraz bardziej niezależnie, coraz rzadziej zwołują stany generalne, gdyż stają się im nie potrzebne. W efekcie przełom XV/XVIw. to pierwszy krok do budowania monarchii absolutnej we Francji - symbolem takiego silnego króla był Franciszek I panujący na początku XVIw.

Anglia jako nietypowy przykład budowania monarchii stanowej

- nietypowość doprowadziła do stworzenia instytucji przełomowych

Podstawowa różnica polega na tym, że w Anglii monarchia stanowa powstała w wyniku walki, rywalizacji pomiędzy królem a przedstawicielami społeczeństwa, to nie było działanie to był konflikt. W przeciwieństwie do Francji Anglia nigdy nie przechodziła przez okres rozdrobnienia czy rozbicia (najazd Normanów na Anglie w XIw.). W porównaniu z innymi krajami europejskimi warto podkreślić, iż nie obowiązywała zasada "wasal mojego wasala nie jest moim wasalem". W Anglii była tylko dwustopniowa drabina lenna:

I baronowie

II rycerze

Dobra ziemskie baronów były duże, ale nie położone w jednym miejscu, były rozproszone po całej Anglii, nie doszło do powstania państewek feudalnych.

Pod koniec XIIw. po ponad stu latach od agresji Normanów dochodzi do pierwszych zatargów między kościołem a królem Henrykiem II, jego przeciwnikiem był arcybiskup Tomasz Becket.

Przełomowy początek XIIIw. i panowanie Jana bez Ziemi - poniósł on poważne porażki w polityce zagranicznej. W wyniku tych porażek jego pozycja osłabła - musiał się zgodzić na ustępstwa.

1215r. Wielka Karta Swobód - królowie musieli się liczyć z przedstawicielami stanów

POSTANOWIENIA WIELKIEJ KART SWOBÓD

* król nie mógł nałożyć nowych podatków bez zgody baronów (beneficjentami tej karty stali się nie tylko

baronowie, ale także mieszczanie)

* król nie może uwięzić, wydać wyroku śmierci bez zgody sadu (zasada nie respektowana)

* prawo oporu (gdy król łamał postanowienia WKS to powoływano tzw. Komisje/Komitet 25 baronów,

który miał prawo stwierdzenia czy król łamie kartę i wezwać Anglików do oporu)

Nigdy przepisy WKS nie zostały w pełni wprowadzone.

Koniec lat 50 (1258) wystąpienie przeciwko królowi.

Za początek istnienia parlamentu angielskiego wymienia się lata 1264-1265. Koniec wieku XIII (1295) faktyczny - wzorcowy lub wzorowy parlament za panowania Jerzego ustalił się skład, ale był to parlament jednoizbowy 1297r. przyznano parlamentowi uprawnienia podatkowe. Połowa XIVw. za panowania Edwarda III to okres kiedy doszło do ustalenia trwałej struktury dwuizbowej: Izba Lordów i Izba Gmin.

SKŁAD PARLAMENTU ANGIELSKIEGO

Izba Lordów składała się z baronów (o przynależności do tej grupy decydował król, przynależność miała charakter dziedziczny) feudałów świeckich, najwyższy przedstawiciel duchowieństwa (arcybiskup).

Izba Gmin przedstawiciele rycerzy (obowiązywała zasada, że po 2 przedstawicieli z każdego hrabstwa, w sumie 74; początkowo aż do XVw. wyznaczali szeryfowie, ale od XVw. zaczynają się pojawiać wybory), zaczęli zasiadać 2 przedstawicieli wybranych miast (decydował król, których miast)

W XVw. Doszło do paradoksu - liczba przedstawicieli miast była trzykrotnie większa niż rycerstwa. Przewodniczącym tych obrad był zawsze przedstawiciel rycerstwa.

UPRAWNIENIA PARLAMENTU

* uchwalanie podatków

* uprawnienia ustawodawcze (król mógł wprowadzać nowe przepisy tylko za zgodą parlamentu w takiej

praktyce współdziałania króla i parlamentu okazało się, że parlament ma wpływ na najważniejsze decyzje

w państwie, w tym także prowadzenie wojny)

* kompetencje sądownicze (Izba Lordów - Sąd Najwyższy w Anglii)

Cechą charakterystyczną tej monarchii było znaczenie wyższa niż w innych krajach rola przedstawicielstwa stanowego. Parlament miał znaczenie większą role niż stany generalne we Francji. W przypadku Anglii możemy mówić rzeczywiście o równowadze pomiędzy królem a parlamentem.

Podobnie jak we Francji pod koniec XVw. ustrój monarchii stanowej zachwiał się i od roku 1480 możemy mówić o narastaniu elementów absolutystycznych ustroju Anglii, przy czym monarchia absolutna w Anglii miała wyraźnie inny charakter niż w pozostałych krajach Europy.

NIEMCY - odrębności

W Niemczech rozdrobnienie feudalne miało wielki zasięg, tak że to rozdrobnienie feudalne przekształciło się w długotrwałe rozbicie terytorialne. Głównym winowajcą był cesarz Fryderyk II panował w I połowie XIIIw. i osiągnął duże sukcesy w polityce europejskiej i bliskowschodniej np. wyraźnie podporządkował sobie papiestwo, udało mu się w drodze pokojowej odzyskać Jerozolimie dla chrześcijan, tzw. państwo sycylijskie Fryderyka II państwo stworzone na południu Włoch i Sycylii było ono wzorem sprawnego, dobrze zorganizowanego aparatu państwowego. Fryderyk II nie miał czasu zajmować się państwem Niemieckim.

1220r. i 1232r. to były przywileje cesarza Fryderyka II dla niemieckich feudałów , które doprowadziły do uniezależnienia się tych feudałów od władzy cesarza i w rezultacie rozdrobnienia przekształciło się w rozbicie terytorialne. Na terenie Niemiec istniało bardzo wiele drobnych i większych państewek terytorialnych - księstwa, marchie, arcybiskupstwa, biskupstwa, wolne miasta, które symbolizuje monarchie. Uznawały zwierzchnictwo cesarza a w zakresie spraw wewnętrznych miały daleko posuniętą niezależność. Apogeum w II połowie XIIIw. doszło do tzw. wielkiego bezkrólewia. W efekcie tych wydarzeń w Niemczech nie doszło do stworzenia jednolitej ogólno niemieckiej monarchii stanowej, nie było zjednoczonych Niemiec. Monarchie stanowe tworzyły się wewnątrz państewek. Typowymi organami stanowymi były landtagi, czyli sejmy krajowe - najczęściej były wyposażone w uprawnienia podatkowe, współdecydowały z książętami niemieckimi w sprawach księstwa; czasami sądownicze o charakterze ustawodawczym.

Reistag - sejm Rzeszy nie był organem stanowym, bo w reistagu zasiadali nie przedstawiciele społeczeństwa tylko przedstawiciele poszczególnych państewek, a więc uważa się, że był organem federacyjnym, a nie stanowym.

Przykłady ustawodawstwa mające wpływ na całe Niemcy:

ZŁOTA BULLA 1356r. - o zasadach wyboru cesarza, wprowadzono 7 elektorów najpotężniejszych władców państewek terytorialnych: 3 arcybiskupstwa (Moguncji, Kolonii, Trewiru), 4 władców świeckich (król Czech, margrabia Brandenburski, książę Saksonii, palotyn Renu)

LANDFRYDY - tzw. pokoje ziemskie - przepisy dotyczące utrzymania porządku i bezpieczeństwa w tym zapobieganie wojnie pomiędzy państewkami terytorialnymi

- konstytucja moguncka 1235r.

- wieczysty Landfryd Formancki 1495r.

21.10.2008

Rozbicie dzielnicowe w naszym kraju - 1138r. wejście w życie testamentu Bolesława Krzywoustego. Po roku 1138 w I połowie XIII próby zjednoczenia - monarchia Henryków Śląskich to twór obejmujący dużą część ziem Polski, ale mniej niż miał Bolesław Krzywousty. Bezpośrednia przyczyna niepowodzenia to najazd Tatarów; te tendencje upadły, o realnych działaniach można mówić pod konie XIIIw. - tytuł królewski Przemysła II (książę Wielkopolski) zdołał skupić w swoim ręku Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, koronował się w 1295r. w Gnieźnie panował tylko kilka miesięcy, ponieważ został zamordowany. Na przełomie XIII/XIVw. panował Wacław II Czeski. W 1302r. koronował się. Od koronacji w 1320r. przez Władysława Łokietka występuje stała nieprzerwana tendencja zasiadania na tronie. Rok 1320 symbolizuje datę zjednoczenia Polski i początek monarchii stanowej.

Stan to była grupa społeczna, która miała własny odrębny od innych grup społecznych system prawa i sądownictwa. Prawo własności dóbr szlacheckich przysługiwało rycerzom. Czynnik urodzenia decydował o przynależności do stanu. Istniało polskie ziemskie prawo zwyczajowe.

Duchowni jako pierwsi uzyskiwali pozycje stanu społecznego.

* przywileje 1210r. - Bożyków, 1215r. - Walbosz

na mocy tych przywilejów duchowieństwo otrzymało przywilej własnego sądownictwa; od tej chwili

odpowiadało przed własnymi sądami np. diakońskie itp.; obowiązywało ich prawo kanoniczne.

* znaczenie na uzyskiwanie pozycji stanu miało:

- dobra ziemskie, świadczenia ściągane od wiernych, podwładnych (świętopietrze i dziesięcina),

wykształcenie, jednolitość organizacji kościelnej, duża rola polityczna duchowieństwa (które mogło liczyć

na wsparcie papiestwa), klątwy i interdykty.

Szlachta (albo rycerstwo) było drugim stanem uprzywilejowanym. Stan szlachecki ukształtował się w wieku XIV - własne sady dla stanu szlacheckiego to: ziemskie, grodzkie i podkomorskie, a prawo według, którego sądziły to polskie prawo zwyczajowe.

* przywileje: wyróżniki spośród grupy społecznej (alodialna własność ziemi to taka własność dóbr ziemskich

wolna od świadczeń na rzecz państwa; była dziedziczna - tzn. przechodziła alodialna własność ziemi

na rycerzy),herby i zawołania, tzw. prawo nie odpowiadania (pojawiło się w XIIIw. i początkowo dotyczyło

możnowładztwa, ale później rozciągnęło się na wszystkie stany; prawo nie odpowiadania przed sadami

niższymi tylko stawanie przed sądem samego księcia; w XIVw. wyodrębnił się sąd ziemski, grodzki

i podkomorski).

Zamknięcie stanu szlacheckiego w połowie XIVw. statutem Kazimierza Wielkiego.

Stan chłopski i mieszczański to nie były uprzywilejowane stany, ponoszące ciężary na rzecz państwa. Trudno mówić o konkretnym czasie kształtowania się tego stanu. Proces ten był związany z akcją lokacyjną miast i wsi na prawie niemieckim i trwał on od XIII do XVw. wraz z postępami tej akcji lokacyjnej.

Nie było w Polsce systemu sądów polskich istniał system sądów prawa niemieckiego. Sądy te funkcjonowały w miastach i wsiach lokacyjnych na prawa niemieckim i były to sądy ławy miejskiej w miastach. W miastach ten system rozbudowano pojawiły się sądy radzieckie, czyli rady miejskiej, dodatkowo sądy burmistrza czy sąd radziecko-ławniczy. Początkowo odwołania od tych sadów mogły być kierowane do miasta matki - jakim dla miast polskich był Magdeburg lub Lubega. W XIVw. zaczęły się pojawiać sądy odwoławcze tworzone przez polskie władze państwowe np. sad sześciu miast królewskich (Kraków, Kazimierz, Wieliczka, Bochnia, Olkusz, Sącz).

Czwarty ostatni system sądowy to sądownictwo dominialne, czyli sądów pana feudalnego nad chłopami, którzy mieszkali w jego domach - funkcjonował we wsiach lokowanych w małych miastach.

Wszystkie te stany były zainteresowane zjednoczeniem. Duchowni chcieli zjednoczenia, bo podział przeszkadzał im w zarządzaniu diecezjami (np. arcybiskup Jakub Świnka postulował zjednoczenie). Rycerstwo chciało zjednoczenia, ponieważ w ten sposób bronili się przed możnowładztwem. Mieszczenie chcieli zjednoczenia, ponieważ ułatwiłoby to handel.

W sumie doszło do sojuszu pomiędzy monarchami a przedstawicielami stanów; jedyną grupą przeciwną zjednoczeniu było możnowładztwo, ale były od tego wyjątki - rady wspierające króla.

28.10.2008

20.01.1320 - koronacja Władysława Łokietka i początek monarchii stanowej; 1320-1454 daty graniczne monarchii stanowej

Cechy/zmiany ustrojowe:

* odejście od zasady patrymonialnej, zamiast tej zasady pojawiła się podstawowa zasada ustrojowa - koncepcja korony Królestwa Polskiego. Zgodnie z ta koncepcja panujący nie był już właścicielem państwa; zaznaczają się wyraźnie elementy publiczno-prawne, a symbolem państwa staje się korona, czyli inaczej insygnia koronacyjne (regalia - korona, berło, miecz, jabłko koronacyjne), które w XIVw. miały istotne znaczenie ustrojowe i polityczne (Wielkopolska i Małopolska - najważniejsze prowincje, pierwsze 5 koronacji - w Gnieźnie, złamanie tej tradycji w 1320r. - w katedrze na Wawelu i wszystkie kolejne koronacje aż do XVIIIw. odbywały się w Krakowie)

Koncepcja Korony Królestwa Polskiego składała się z trzech zasad:

1) zasada suwerenności - król jest cesarzem w swoim królestwie

2) zasada niepodzielności państwa polskiego - miała bardzo ważne znaczenie ustrojowe, bo uniemożliwiało

podział Królestwa

3) zasada niepozbywalności terytorium państwa - rodziła dwie istotne konsekwencje: od tej pory władcy nie mogli sprzedawać ziem polskich (1249-1251 sprzedaż ziemi lubuskiej) królowie polscy przysięgają, zobowiązują się odzyskać utracone ziemie.

Podstawa terytorialna koncepcji Korony Królestwa Polskiego - podstawa ta obejmuje ziemie Królestwa Polskiego, ale także tereny leżące poza Królestwa i chodzi tu o ziemie etnicznie i historycznie polskie. Ziemie etnicznie polskie to ziemie, które kiedyś wcześniej wchodziły w skład państwa polskiego np. Śląsk, Pomorze, Mazowsze.

To nie polscy prawnicy wymyślili koncepcje Korony Królestwa Polskiego, przejęliśmy ją od Europy Zachodniej, została ona stworzona w Anglii w XIIIw.

Najważniejsza różnica między Polską a innymi krajami, w których monarchia stanowa istniała to to, że w latach 1320-1454 nie doszło do stworzenia jednolitego dla całego państwa organu reprezentacji stanowej.

Król porozumiewał się z organami reprezentacji społecznej - takimi organami były:

* ZJAZDY FEUDALNE - "relikt poprzedniej epoki"; zwoływane były nieregularnie w razie potrzeby, nie miały ściśle określonego składu, nie miały ściśle określonych kompetencji - zjazd w Sulejowie 1318r. odegrał istotną role w staraniach Władysława Łokietka o koronę.

* SEJMY WALNE - były zwoływane nieregularnie, nie miały do końca ściśle określonych kompetencji, nie miały do końca określonego składu, ale możemy mówić o pewnej praktyce, a mianowicie na takie zjazdy król zapraszał przedstawicieli możnowładztwa i rycerstwa (najczęściej przybywali urzędnicy) przedstawiciele duchowieństwa (arcybiskupi, biskupi) i sporadycznie przybywali przedstawiciele miast, mieszczanie (1343r. Kazimierz Wielki zawierał traktat wieczysty w Kaliszu, zatwierdzenia tego traktatu dokonywali także przedstawiciele miast). Najważniejsze znaczenie w trakcie takich obrad w XIVw. miała Rada Królewska (ciało kolegialne obok króla, składające się z najważniejszych urzędników w państwie, ale także innych osób powołanych przez króla, miała kompetencje doradcze)

* SEJMIK - pojawiają się dopiero pod sam koniec XIVw., mają charakter wyłącznie szlachecki, na sejmiku miała prawo zjawiać się szlachta, która zamieszkiwała teren danej ziemi lub danego województwa, najczęstsze określenie to sejmik ziemski.

Cechą charakterystyczną monarchii stanowej w Polsce było ukształtowanie systemu urzędów i systemu podziału terytorialnego, które potem przez kilkaset lat nie zmieniano.

SYSTEM PODZIAŁU TERYTORIALNEGO W XIV i XVw.

Ukształtowanie się podziału terytorialnego na województwa i ziemie, przy czym województwo to taka dawna dzielnica, w której funkcjonuje urząd wojewody, a ziemie to taka dawna dzielnica, gdzie urzędu wojewody nie było. Urząd wojewody to jedna z najstarszych form urzędu.

Podział terytorialny na ziemie i województwa nie był to podział uporządkowany, racjonalny, najczęściej ziemie stanowiły jednostki równorzędne województwom, ale znamy częste przykłady, że ziemie wchodziły w skład województwa (województwo lubelskie powstało w sposób sztuczny w 1474r. król Kazimierz Jagiellończyk utworzył województwo lubelskie ze względu na role i znaczenie Lublina, który stanowił ważny etap na drodze pomiędzy Litwą a Krakowem; przed 1474r. Lublin należał do województwa sandomierskiego).

W XVw. ten podział został uzupełniony powiatami przy czym podział na powiaty wynikał z funkcji sądów ziemskich. Powiat był to okręg, z którego spływały sprawy do sądu ziemskiego ten podział na ziemie, powiaty i województwa przetrwał do połowy XVIIIw. Istniał też podział na prowincje, które obejmowały największe województwa (podział na prowincje Wielkopolską i Małopolską, a potem Mazowiecką - uznawaną za część Małopolskiej, Prusy Królewskie, Pomorze, Warmie, Litwe.

W XIVw. ukształtował się system urzędów centralnych. Był to przede wszystkim urząd kanclerza (urząd "stary" w XIw. się pojawił, ale znamy kanclerzy z XIIw.). W XVw. doszło do pewnych zawirowań, ponieważ było dwóch kanclerzy - Wielkopolski i Krakowski. Kazimierz Wielki powołał nowy urząd, a mianowicie podkanclerzego, który był właściwy dla całego państwa, a w krótkim czasie z tych dwóch kanclerzy powstał jeden. W XIVw. pojawiły się jeszcze dwa ważne urzędy - urząd marszałka i podskarbiego. Ten garnitur urzędów centralnych był już tylko uzupełniany. Urzędy lokalne w monarchii stanowej to tzw. urzędy ziemskie. Były to urzędy dla poszczególnych jednostek terytorialnych dla województwa (wojewoda) dla ziemi (gdzie wojewody nie było). Geneza urzędów ziemskich sięga rozbicia dzielnicowego. Urzędy ziemskie wywodziły się z urzędów nadwornych książąt. Podstawowy garnitur urzędów ziemskich to garnitur monarchii stanowej.

CECHY URZĘDÓW ZIEMSKICH:

* dożywotnie

* były przeznaczone dla szlachty osiadłej w danej ziemi czy województwie

OSIADŁOŚĆ - oznacza, że szlachcic miał majątek w danej ziemi i województwie

Na przełomie XIII/XIVw. pojawia się urząd starosty. Jest to urząd przeniesiony z Czech - najlepszy i najsprawniejszy urząd w dziejach dawnej Polski - "starosta był ramieniem królewskim", bo mógł podejmować takie decyzje jak król z wyjątkiem nadawania przywilejów. Nie istniały ograniczenia takie jak w urzędach ziemskich - nie był dożywotni, nie był ograniczony co do tego, kto mógł być starostą, mógł nawet nim być cudzoziemiec.

Cechą wyróżniającą Polską monarchie stanową spośród innych monarchii stanowych jest to, że we wszystkich praktycznie monarchiach stanowych cechą charakterystyczną był wzrost roli i znaczenia monarchów, który prowadził do przekształcenia w monarchie absolutną. W przypadku Polski pojawił się proces zwiększania uprawnień jednego stanu społecznego jakim była szlachta. Przyczyną tego stanu rzeczy były zmiany panujących monarchii. Królowie z dynastii Piastów mieli silną pozycje, panowała ona kilkaset lat i była dynastią dziedziczną. Po Kazimierzu Wielkim zasiadła dynastia Andegawenów, objęła władzę w wyniku układów dynastii, ale też w wyniku akceptacji szlachty. Ludwik Andegaweński nadał w Budzie w 1355 r. pierwszy ogólnopolski przywilej, w którym przyrzekał nie pobierać nadzwyczajnych podatków wykraczających poza przyjętą normę zwyczajową, nie korzystać ze stacji w dobrach feudałów, lecz utrzymywać się w czasie podróży z własnych środków, w reszcie wynagradzać wszelkie straty poniesione przez szlachtę w wyprawach wojennych poza granicami kraju. Przywilej zawierał również ogólne potwierdzenie praw nie tylko szlachty, ale również duchowieństwa i chłopów. Chociaż wydany był głównie w interesie szlachty i duchowieństwa, to jednak niektóre jego postanowienia, jak np. ograniczenia podatkowe, odnosiły się również do miast. Od roku 1386 możemy mówić, że pojawia się dynastia Jagiellonów. Andegawenowie i Jagiellonowie jako nowe dynastie na tronie zabiegały o niego. Ustępstwa Andegawenów i Jagiellonów wobec szlachty miały miejsce w formie przywilejów.

- 1374r. przywilej koszycki nadany przez Ludwika Węgierskiego na mocy tego przywileju Ludwik Węgierski zapewnił tron swojej córce, a w zamian za to król zwolnił szlachtę z podatków z wyjątkiem tzw. poradylnego - to 2 grosze z łana chłopskiego; starosta musi być Polakiem, król ograniczył role szlachty w budowaniu dróg i zamków, musiał wykupić szlachcica z niewoli.

- 1385r. przywilej piotrkowski wydał go Władysław Jagiełło; potwierdzał dotychczasowe przywileje i obiecał szlachcie płacić za wyprawy poza granice.

- 1422r. przywilej czerwiński wydany przez Władysława Jagiełło; zapewniał nietykalność majątkową szlachcie, nie mógł skonfiskować majątku bez zgody sądu, zakazano łączenie urzędu starosty i sędziego ziemskiego, nakazano sądzić według prawa pisanego

- 1430 i 1433r. przywilej jedleńsko-krakowski wydany przez Władysława Jagiełło; w zamian za tron dla swoich synów dał szlachcie nietykalność osobistą.

- 1454r. przywilej cerekwicko-nieszawski wydany przez Kazimierza Jagiellończyka; w zamian za opodatkowanie szlachty król zgodził się, że od tej pory nie będzie mógł zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików szlacheckich oraz nałożyć nowych podatków bez zgody tych sejmików, dawał szlachcie pozycje hegemona w państwie - nowa forma Rzeczypospolitej Szlachecka.

4.11.2008

RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA 1454-1795r.

- podstawowa cecha to powaga szlachty w państwie

I demokracja szlachecka - główną role w państwie odgrywała średnia szlachta, koniec monarchii stanowej -

II połowa XVIw. artykuły henrykowskie dotyczyły podstaw ustrojowych

- 1606-1607r. rokosz sandomierski (zebrzydowskiego)

II oligarchia magnacka - główną role w państwie odgrywała magnateria, czyli grupa wyższej szlachty

- 1652r. konsekwentnie zastosowano zasadę liberum veto, początek oligarchii magnackiej, trwała od połowy XVIIw. do 1764r. okres ostatniego bezkrólewia - sejm konwokacyjny był to sejm, który zapoczątkował reformy ustrojowe

III początki monarchii konstytucyjnej 1764-1795r. okres reform i upadku Rzeczpospolitej Szlacheckiej

- od tego momentu nasz kraj rozwijał się inaczej, postępujący proces osłabiania władzy królewskiej, a wzmocnienie władzy szlacheckiej

Po 1764r. Polska powróciła do ogólnoeuropejskiej tendencji rozwojowych - oświecona republika. wiek XVIII to wiek oświecenia; oświecone republiki to takie kraje, które nie były monarchiami absolutystycznymi, natomiast społeczeństwo, lud miał realny wpływ na rządy. Obok naszego kraju to: Anglia, Szwecja, USA, Holandia . Tylko w Polsce szlachta miała realny wpływ na rządy; dopiero pod sam koniec tego okresu dopuszczono społeczeństwo.

ZASADY USTROJOWE RZECZYPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ:

1) zasady ustroju społecznego

2) zasady ustroju politycznego

* zasada podziału stanowego społeczeństwa - była to kontynuacja tych przemian, które dokonywały się w odrębnym systemie prawa dla grup społecznych, odrębny system sądownictwa dla poszczególnych grup społecznych; utrzymanie tej zasady prowadziło coraz bardziej do zróżnicowania majątkowego. Przewagę majątkową zdobywała szlachta - wynikało to z przemian charakterystycznych dla epoki nowożytnej w Europie, a mianowicie szlachta wykorzystała popyt na produkty rolnicze i leśne w zachodniej Europie. W XVIw. dokonał się podział na dwie strefy ekonomiczne Europa Wschodnia - rolnictwo, Europa Zachodnia - dążąca ku uprzemysłowieniu; wszystkie ziemie Poslki leżały w części wschodniej. Metoda gospodarki rolnej ugruntowana w 1295r. to była gospodarka folwarczno-pańszczyźniana

Folwark - ziemia należąca bezpośrednio do szlachty, wolna od podatków na rzecz państwa, uprawiana przede wszystkim przez chłopów zmuszanych do pracy na folwarku szlacheckim, ta przymusowa, nieodpłatna praca chłopa nosiła nazwę pańszczyzna.

Od połowy XVw. do początku XVIIIw. trwał okres dobrej koniunktury dla polskiej szlachty tzn. ceny produktów rolnych rosły szybciej niż produktów przemysłowych i rzemieślniczych (moment zwrotny to XVIIIw.). W ciągu tego okresu możemy mówić o stale pogłębiających się różnicach majątkowych między stanami i o stałym pogarszaniu się sytuacji chłopów, gdyż szlachta uzyskiwała dochody przeznaczone na konsumpcje, nie było inwestycji w gospodarkę rolną, szlachta starała się zwiększać swoje zyski poprzez nowe obowiązki nakładane na chłopów.

Od XVIIIw. wyraźnie osłabienie stanu mieszczańskiego w Polsce wynikało to z różnego rodzaju ograniczeń prawnych dotyczących mieszczan, ale także, które od XVII i I połowy XVIIIw. trwały na ziemiach polskich, czy wreszcie wynikały ze zmiany szlaków handlowych w nowożytnej Europie. Lądowe szlaki ze wschodu na zachód traciły znaczenie, a coraz większe znaczenie miał handel morski i tu możemy mówić o wyjątkach (Pomorze Gdańskie, Prusy Królewskie) od zasady degradacji mieszczaństwa, gdyż najsilniejszym i najbogatszym miastem był Gdańsk, obok niego, możemy mówić o innych miastach w Prusach Królewskich - była to silna pozycja gospodarcza, ale także odgrywały pewną role polityczną.

Mieszczaninem mógł zostać: musiała to być osoba urodzona w legalnym związku małżeńskim, posiadała lub zakupiła w mieście nieruchomość, zakład przemysłowy. W ówczesnej Polsce nie istniało pojęcie mieszczaństwa Polski tylko mieszczaństwo Lublina, obywatele Lublina itp.

Jeszcze trudniej było dostać się do stanu szlacheckiego. Od polowy XIVw. zasada: szlachcicem jest ten, kto rodzi się w legalnym związku szlachcica. Możliwości wejścia do stanu szlacheckiego:

- teoretycznie zasłużony żołnierz (uchwała sejmu nobilitująca)

- teoretycznie uznanych (zdobycie wyższego wykształcenia, doktoratu)

- sposób półlegalny - nagana szlachecka, jeżeli mieszczaninowi wytyczono proces nagany szlacheckiej, a przed sądem znaleźli się świadkowie i jeżeli wygrał proces to wyrok sadu był przepustką do stanu szlacheckiego

* zasada upośledzenia prawa mieszczaństwa i poddaństwa feudalnego chłopów oznacza że, dla chłopa szlachcic jest zwierzchnikiem administracyjnym i sadowniczym, czyli z punktu widzenia chłopa to szlachecka zwierzchność dominialna szlachcica nad chłopami.

Statut warcki 1423r. ustalony przez sejmik szlachecki na mocy, którego szlachcic mógł wykupić krnąbrnego czy nieużytecznego sołtysa. W okresie lokacji sołtysami stawali się organizatorzy lokacji wsi. Sołtys był pośrednikiem między chłopami a szlachcicami; zbierał on czynsz dla szlachcica, sądził chłopów, stał na czele Ławy Ziemskiej, miał mocną pozycje materialną - miał kilka, kilkanaście więcej łanów niż chłopi zamieszkujący w jego wsi. W XVw. szlachcie zaczyna to przeszkadzać i zaczynają odbierać sołtysom ich uprawnienia. Szlachcic przejmował uprawnienia sołtysa (zbierał sam czynsz lub wyznaczony przez niego urzędnik, sądził) stopniowe opuszczanie wsi (1454r.) a zakończeniem tej ewolucji byl rok 1496, kiedy możemy mówić o przynależności chłopa do ziemi, bo od tej pory tylko jeden chłop w roku, w określonym czasie mógł opuścić wieś pod warunkiem, że wywiązał się z wszelkich świadczeń na rzecz szlachcica oraz, że znalazł zastępstwo na swoje miejsce, dodatkowo tylko jeden syn z chłopskiej rodziny, nie mógł tego uczynić jedynak. W ciągu XV i XVIw. zwiększono też pańszczyznę . W 1520r. uchwalono konstytucje sejmową, zgodnie z którą pańszczyzna wynosiła 1 dzień z łana chłopskiego, jeżeli w jakimś majątku była wyższa miała pozostać wyższa. Wymiar pańszczyzny był uzależniony od ziemi. W ciągu XVII i XVIIIw. wymiar pańszczyzny subiektywnie rósł i doszedł do wysokości kilku dni pańszczyzny z łana.

1518r. wyrok sądu, który odmawiał chłopu apelacji od wyroków pana. Trochę inną sytuacje mieli chłopi w królewszczyznach (domena królewska) to były dobra ziemskie należące bezpośrednio do króla. Były one oddawane w dzierżawę szlachcica, taki dzierżawca nazywany był starostą, za zarządzanie taką królewszczyzną zabierał dla siebie 1/5 dochodów z niej i sądził chłopów w królewszczyznach, ale od wyroków starostów chłopi mogli się odwołać do specjalnego sądu królewskich, który powstał w XVIw. był to sąd referendarski. Król starał się zapewnić tym chłopom możliwość odwołań, sąd dominialny króla. 1/6 naszego kraju to były królewszczyzny. Chłop mógł występować tylko przed swoim sądem, przed innymi mógł w asyście swojego pana.

Funkcjonowanie tzw. własności podzielonej - gospodarstwo chłopskie stanowiło przedmiot władzy podzielnej tzn. takie gospodarstwo miało dwóch właścicieli. Właścicielem zwierzchnim był szlachcic, właścicielem podległym, czyli użytkowym, był chłop. Miał on prawo użytkowania tej ziemi, pobierania pożytku, dziedziczenie tego gospodarstwa, ale tylko krewni męscy w linii prostej (syn, wnuk), miał prawo alienacji (sprzedaży) za zgodą pana - szlachcica.

Uprawnienia pana - udzielił zgody na sprzedaż gospodarstwa pobierał pożytki z tego gospodarstwa w formie czynszu, pańszczyzny, szlachcic dziedziczył gospodarstwo, jeżeli chłop nie miał potomków męskich gospodarstwo przechodziło na pana.

Ograniczenie praw mieszczan

- były mniejsze niż chłopów, mieszczanie nie mogli zostać opiekunami szlachciców, najważniejsze - zakaz nabywania dóbr ziemskich poza granicami miasta. W roku 1538 wprowadzono zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan, a więc te które posiadali musieli sprzedać, ograniczenia dotyczące handlu (np. 1563r. zakaz wyjazdu kupców polskich za granice, nie był ten przepis respektowany; przepis o ulgach celnych dla szlachty, mieszczanie musieli płacić cła).

Brak jednolitości politycznej wszystkich miast polskich - używamy tu określenia partykularyzmu, ponieważ miasta rywalizowały między sobą, które ma lepszą pozycje. Efekty były niewielkie, bo tylko kilka miast mogło wysłać swoich przedstawicieli na Sejm Wielki - Kraków, Wieliczka, Warszawa, Lwów, Lublin, Kamieniec Podlaski. Ci przedstawiciele to tzw. ablegaci, którzy byli tylko obserwatorami obrad. Nieco lepsza była pozycja miast w Prusach Królewskich, a mianowicie trzy wielkie miasta - Gdańsk, Elbląg, Toruń wysłały swoich przedstawicieli do izby wyższej sejmiku pruskiego tzw. generał pruski. Mieli realny wpływ na obrady, mniejsze miasta wysyłały do izby mniejszej tego sejmiku.

18.11.2008

Zasada równości szlachty

- od 1569r. magnateria

Zróżnicowanie szlachty pod względem majątkowym

- magnateria południowo - wschodnia

- szlachcic - przeciętnie jednostkowy

- szlachcic zagradowy - ma gospodarstwo chłopskie

- szlachta gołota - nie posiada w ogóle majątków ziemskich; zajęcia publiczne - żołnierze urzędnicy w sądach, urzędach, zatrudniana przez magnaterię

XVIIw. - wzrost znaczenia - kiedy magnateria budowała armie prywatną

- trzymał się magnackiej klamki

- głosowała tak jak chciał magnat

Różnice o charakterze prawnym

- ordynacje - XVI/XVIIw. kompleksy dóbr - wyłączone spod powszechnie obowiązującego prawa

- system sądownictwa szlacheckiego;

*szlachta gołota - sąd grodzki - posesjonacki, ale w zupełnie wyjątkowych sytuacjach art.4

- napad na dom szlachcica

- napad na drodze publicznej

- gwałt - zgwałcenie kobiety

- podpalenie

- nie ma kary za pojedynek to nie jest czyn hańbiący

* tytuły arystokratyczne nie obowiązują także tytuły jak książęta, hrabia, baron

wyjątek tytuły książęce magnatów litewsko-ruskich - potomkowie Rurykowiczów; tytuły nadane przez cesarza; tytuły nadane przez sejm

- namiastką tytułów były urzędy nie mające realnych kompetencji, ale tytularne, nie ma władzy pana

funkcje, jedynie - wojewodowie i kasztelanowie

* zasada wolności obywateli szlachty

- przywileje polityczne przysługują tylko szlachcie

1) wyłączne prawo do piastowania urzędów piastowych (w ramach urzędów RS urzędy ziemskie - urzędy dla szlachty posesjonackiej)

2) prawo wyboru króla

3) udział szlachty w rządzeniu państwem ( za pośrednictwem posłów, których szlachta wybierała na sejmie)

4) nietykalność osobista (1430/1433r. jedleńsko-krakowskie)

5) nietykalność majątkowa (1422r. czerwiński)

6) zwierzchność dominialna nad chłopami; 1768r. prawa kardynalne

7) wolność wydobywania kruszców na własnej ziemi

8) przywileje handlowe (ograniczające prawa mieszczan)

9) wyłączne prawo posiadania dóbr ziemskich

- ograniczona możliwość nabywania przez kościół dóbr ziemskich

* zasada tolerancji religijnej

-od Mieszka I chrześcijaństwo zach. (rzymskie)

- w XIVw. - Ruś Halicka w Polsce

Reformacja XVIw. K.luterański - miasta północno-zachodniej

k. kalwiński - Małopolska, Litwa (rady małopolskie)

- Arianie- pacyfizm (drewniane równości wszystkich mieszczan) "bracia polscy)

- sprawa wyznania - król - o państwie

Elekcja (wolna) 1573r. Henryk Walezy

1573r. Konfederacja warszawska "pokój pomiędzy różniącymi się w wierze"- pełna tolerancja religijna

maj 1573 - artykuły henrykowskie

25.11.2008

1384r. Jadwiga Andegaweńska objęła tron również na podstawie układów między królem a szlachtą

1374r. koszycki przywilej Ludwika Węgierskiego

1386r. w Lublinie został wybrany na króla Polski - to już bez wątpliwości była elekcja. Przez prawie 200 lat panowała w Polsce dynastia Jagiellonów (1386-1572), ale dynastia ta nie była dynastią dziedziczną, w tym czasie w Polsce obowiązywała zasada elekcji ograniczonej - do rodu Jagiellonów. Byli oni wybierani w koronie, czyli dynastią elekcyjną, natomiast na Litwie byli dynastią dziedziczną. Zmiana nastąpiła w 1572r. śmierć Zygmunta Augusta to zmiana zasady wyboru króla. Zamiast elekcji ograniczonej pojawia się nowy rodzaj elekcja wolna tzn. był to wybór króla spośród szerokiego kręgu kandydatów. W ciągu następnych 200 lat wybierano władców z przedstawicieli obcych dynastii (np. Henryk Walezy, szwedzka dynastia Wazów, 3 przedstawicieli saskiej dynastii Wetkinów, Stefan Batory). Druga kategoria: piast, czyli polski szlachcic - obywatel Rzeczypospolitej przy czym w praktyce wybierani byli przedstawiciele magnaterii (np. Michał Korybut Wiśniowiecki 1663r., Jan III Sobieski, Stanisław Leszczyński - przedstawiciele rodów magnaterii; Stanisław (Antoni) August Poniatowski - rodzina średniej szlachty)

Elekcja viritim - mąż w męża -każdy szlachcic miał prawo, ale nie obowiązek wzięcia udziału w takiej elekcji. Od 1572r. szok dla państwa - pierwsze bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta.

1572-1573r. stało się wzorem dla następnych bezkrólewi. W momencie śmierci króla tymczasowo władze przejmował interrex (między król), to zawsze był prymas. Jego kompetencje były stosunkowo niewielkie: zarządzał państwem do czasu wyboru króla. Istotną role odgrywał też senat. W poszczególnych ziemiach i województwach władzę przejmowały sejmiki kapturowe, które były zawiązane pod węzłem konfederacji.

I etap bezkrólewia kończył się sejmem konwokacyjnym. Był to sejm, na którym wyznaczono czas i miejsce elekcji zawiązywano konfederacje generalną obejmującą cały kraj oraz zatwierdzano skład sadów kapturowych, które były sądami specjalnymi, miały sądzić tylko w okresie bezkrólewia.

II etap elekcji dokonywanie wyboru króla; przyjeżdżał kto chciał, pierwszy sejm odbył się w Warszawie (1573r. dokładnie na Woli pod Warszawą), obowiązywała zasada jednomyślności (kandydatem był Władysław IV, Jan III Sobieski i inni). Zwykle decydowała większość głosów czasami decydowała siła kandydata. Jan Zamojski poparł elekcje viritim. Wymyślił, że szlachta miała głosować ziemiami i województwami, miało to na celu osłabienie wpływów szlachty mazowieckiej.

III etap sejm koronacyjny odbywał się w Krakowie; zasada odpowiedzialności głowy państwa (króla). Już od czasów średniowiecza, możemy się spotkać z prawem oporu. Służyło możnowładztwu, szlachcie, duchowieństwu.

W stosunku do monarchy, króla, który łamał prawa w Rzeczpospolitej Szlacheckiej to prawo oporu zostało sprecyzowane, dokładnie określone i przyjęło formę prawa wypowiedzenia posłuszeństwa królowi. Ta zasada została zapisana w artykułach henrykowskich (1573r.). Ostatni art.21 mówił o wypowiedzeniu posłuszeństwa królowi - "jeżeli król naruszy prawo szlachta będzie mogła wypowiedzieć mu posłuszeństwo" np. rokosz sandomierski /zebrzydowskiego 1606-1607 Zygmuntowi III Waza szlachta wypowiedziała posłuszeństwo po zakończeniu tych walk wygrał król, ale nie mógł surowo ukarać rokosza; doszło do kompromisu w 1607r. na zakończenie tego rokoszu ustalono teoretyczne zasady wypowiadania posłuszeństwa. Miały to być napomnienia, jeżeli król łamał prawo to pierwszego napomnienia udzielał prymas albo inny senator, jeżeli to nie pomogło drugiego napomnienia udzielał sejmik, a trzeciego - sejm. Nigdy w praktyce nie były stosowane, a szlachta w dalszym ciągu wypowiadała posłuszeństwo poprzez konfederacje przeciwko królowi zwaną rokoszem (rokosz lubomierski 1665-1666r., konfederacja szczebrzeszyńska 1672, tarnogrodzka 1715r., dzikowska 1743r., barska 1769r.

Odpowiedzialność króla przetrwała aż do Sejmu Wielkiego, dopiero konstytucja 3 maja zwolniła króla z odpowiedzialności, gdyż dzięki instytucji kontrasygnaty przejęli tą odpowiedzialność ministrowie.

* Zasada dożywotności urzędu wywodzi się z okresu monarchii stanowej i została ona w Rzeczpospolitej Szlacheckiej zaadaptowana, a nawet rozszerzona (np. urząd starosty, który w monarchii stanowej nie był urzędem dożywotnim, król mógł odwołać starostę, natomiast w Rzeczpospolitej Szlacheckiej po roku 1611 wprowadzono hierarchie urzędów w Polsce i starosta został włączony w tą hierarchie urzędów ziemskich i stał się urzędem dożywotnim). Wyjątkiem był urząd kanclerza, był on urzędem dożywotnim, ale do śmierci króla.

Ograniczenie władzy króla - nie mógł odwołać urzędników. Metody wpływania na nich to sądownictwo dyscyplinarne, mógł karać grzywnami nieposłusznych urzędników (mało skuteczne środki oddziaływania, gdyż stałe urzędy były przeznaczone dla szlachty i magnaterii), pozbawić urzędu mógł tylko prawomocny wyrok sądu, jeżeli popełnił przestępstwo), "kopniak w górę", czyli awans teoretycznie na wyższe stanowisko, ale faktycznie mniej przydatne królowi; prawo ekspektatywy - król obiecywał, że na wolne stanowisko mierzy niższego urzędnika, ale zwlekał z tą decyzją np. stanowisko hetmana wielkiego

- na urzędy mogli być mianowani tylko "Polacy" - szlachcic obywatel Rzeczpospolitej Szlacheckiej, w grupie urzędów ziemskich było ograniczenie, że urzędnikiem mógł zostać szlachcic osiadły

* zasada ustroju parlamentarnego w 1454r. zasadzie nie było ogólnopolskiego parlamentu, w tym czasie najważniejsze organy, z którymi król musiał się liczyć to sejmiki.

1493r. doszło do utworzenia - początek funkcjonowania sejmu. Od początku miał on charakter dwuizbowy składał się z Rady Królewskiej - izba wyższa i Izby Poselskiej - izba niższa. Na początku XVIw. nastąpiła zmiana i uporządkowanie składu sejmu, zamiast RK pojawiła się nazwa Senat i pozostała IP. W XVIw. pojawił się trzeci element Sejmu, a mianowicie król (od 1505r. konstytucji nihil novi, od art.henr.1573r.) Trzy stanu sejmujące to król, senat i izba poselska.

Skład Senatu nie pochodził z wyboru, w całości był mianowany przez króla, senatorowie to urzędy mające charakter dożywotni (arcybiskupi i biskupi rzymsko-katolicy, kasztelan krakowski, wojewodowie, kasztelan wileński, trocki, grodziński, starosta żmudzki, ministrowie i reszta kasztelanów. Senatowi przewodniczył król. Senatorowie krzesłowi z początku siedzieli, z końca listy senatorowie krążkowi. Król przysłuchiwał się wystąpieniom senatorów, ważył ich głosy, dawało to duże możliwości królowi - mógł wziąć pod uwagę nie tylko liczbę, ale także wagę głosów; od króla zależała interpretacja głosów.

Skład Izby Poselskiej: posłowie szlachty wybierani na sejmiki (po Unii Lubelskiej było ok.140 senatorów i ok. 170 posłów), ablegaci (nie mieli prawa głosu)

* Konstytucja nihil novi, czyli konstytucja z 1505r. - nic nowego nie może być ustanowionego w państwie bez zgody obu izb.

KOMPETENCJE SEJMU:

- stanowienie prawa - sejm uchwalał ustawy

- uchwalanie podatków

- wyznaczał główne kierunki polityki zagranicznej, a przede wszystkim decydował o wypowiedzeniu wojny

i zawarciu pokoju

- prawo łaski i amnestii oraz prawo nobilitacji, czyli przenoszenia do stanu szlacheckiego

SPOSÓB FUNKCJONOWANIA SEJMU

Po 1663r. nie było przepisów jak często sejm miał się zebrać. Sejm zbierał się raz do roku, wybierane centralne miejsca dla Polski na posiedzenia: Radom, Lublin, Piotrków, Kraków. Zdarzały się też przypadki, że król nie zwoływał sejmu przez kilka lat (np. Zygmunt August - nie było sejmu w latach 1559-1562).

W artykułach henrykowskich wprowadzono, że sejm zwyczajny (ordynaryjny) będzie zwoływany regularnie co dwa lata i będzie trwał 6 tygodni, natomiast w razie potrzeby sejmy nadzwyczajne (ekstraordynaryjne), które będą trwały 2 tygodnie. Po unii z Litwą (1569r.) wprowadzono zasadę, że co trzeci sejm ma się odbywać na Litwie (główne miejsce spotkań to Grodno)

SPOSÓB GŁOSOWANIA NA SEJMIE

Izba poselska obradowała pod przewodnictwem marszałka; był za każdym razem wybierany na początku sejmu i też po unii lubelskiej co trzeci marszałek miał być z Litwy. W polskim sejmie od początku obowiązywała zasada jednomyślności, ale początkowo nie przestrzegano jej zbyt rygorystycznie. Stosowano tzw. ocieranie, czyli jeżeli było mało przeciwników to starano się ich przekonywać, ale jeżeli nie pomagało to nie zwracano na nich uwagi. W 1652r. zmieniło się ta sytuacja - pierwszy raz zastosowano liberum veto rygorystycznie, czyli wolny protest Władysława Silińskiego. Spowodował on, że nie przedłużono obrad sejmu ponad 6 tygodni. Wszystkie wcześniejsze uchwalone ustawy przestały istnieć; tzw. nie dojście sejmu do skutku. W 1669r. zastosowano liberum veto jeszcze przed upływem regulaminowego czasu obrad i taka sytuacja nosi nazwę - zerwanie sejmu.

Ustawy uchwalane na sejmie były zwane konstytucjami:

- konstytucje wieczyste - od momentu uchwalenia na zawsze

- konstytucje czasowe - obowiązywały przez określony czas

Zasady ustanawiane przez organy sejmików miały istotny wpływ na sejm, liberum veto - rosła rola sejmików po zastosowaniu tej zasady; "sejmiki rządziły państwem", należy je zaliczyć do parlamentaryzmu polskiego.

2.12.2008

Zasada samorządności

- najważniejszymi organami, instytucjami były sejmiki szlacheckie, miały znaczenie dla danej grupy społecznej, ale także dla całego państwa. Początek kształtowania sejmików to przełom wieku XIV/XV, okres rozwoju i szczególnego znaczenia to II połowa XVw.

1454r. przywilej cerekwicko-nieszawski na podstawie, którego król mógł nałożyć nowe podatki, zwołać pospolite ruszenie tylko za zgodą sejmików.

Po 1493r. rola sejmików nieco maleje na rzecz ogólnopaństwowego Sejmu. Maleje ich rola dla całego państwa, w dalszym ciągu są one bardzo istotne dla samorządu. Od połowy XVIIw. zaczyna znowu rosnąć znaczenie sejmików ze względu na zrywnie sejmów, stosowanie liberum veto na sejmie.

II połowa XVIIw. i I połowa XVIIIw. nosi nazwę rządów sejmikowych, gdyż sejmiki stają się w tym okresie najważniejszym organem w państwie, rządzą państwem.

PODZIAŁ SEJMIKÓW ZE WZGLĘDU NA OBSZAR DZIAŁANIA

Sejmik prowincjonalny zbierał się dla całej prowincji państwa, najważniejsze generały to generał Małopolski, Wielkopolski, Pruski. Zbierały się tuż przed sejmem, już po wyborze posłów. Na sejmikach prowincjonalnych ustalano wspólną linię postępowania na sejmie, nie były to demokratyczne decyzje, bowiem decydowali o tej wspólnej linii posłowie województw górnych (krakowski i sandomierski, poznański i kaliski). Sejmiki prowincjonalne przetrwały do XVIIw. Na ich miejsce pojawiły się sesje narodów.

Była to sesja narodu Koronnego i sesja narodu Litewskiego.

Wyjątek: generał pruski, bo przetrwał on, aż do rozbioru w II połowie XVIIIw.

Wyjątkiem był też pod innym względem, bowiem był to jedyny w Rzeczpospolitej Szlacheckiej sejmik w skład którego, obok szlachty wchodzili mieszczanie. Sejmik prowincjonalny był dwuizbowy: izba wyższa - wysocy urzędnicy szlacheccy (dostojnicy kościoła) oraz przedstawiciele wielkich miast (Torunia, Gdańska, Elbląga); izba niższa - szlachta i przedstawiciele mniejszych miast.

Podział sejmików za względu na treść obrad

- zasada głosząca, że suma landów (uchwał) sejmowych równa się konstytucji

sejmowej

- zasada limity (limitacji) - odroczenie obrad sejmiku bez zgody króla; przesuwanie

terminu obrad

Na czele sejmiku stał marszałek wybierany przez szlachtę, wyjątek stanowił sejmik gospodarczy, na którego czele stał wojewoda, różna była zasada głosowania na sejmikach - jednomyślności, większości głosów.

Urzędy ziemskie miały również charakter samorządowy, bo chociaż urzędnicy ci nie pochodzili z wyborów, pochodzili z nominacji królewskich, ale król miał ograniczone możliwości nominacji, mógł na stanowisko urzędu ziemskiego mianować tylko urzędnika, który był osiadły na danej ziemi. Po nominacji bardziej utożsamiał się z potrzebami swojej grupy szlacheckiej, urzędy były dożywotnie.

Wśród urzędów ziemskich wyróżniamy wyższe urzędy ziemskie - wojewoda, kasztelan, podkomorzy, sędzia ziemski. To były urzędy, które miały pewne, jasne kompetencji.

Druga grupa to niżsi urzędnicy ziemscy - brak kompetencji władczych. To były tytuły, honory, które zastępowały tytuły arystokratyczne. Wyjątki to chorąży - istotne funkcje wojskowe; urzędnicy sądowi - podsędek i podchorąży; wojski - opiekował się żonami, dziećmi szlachty idącej na wojnę.

Samorząd miały wszystkie miasta królewskie:

- organ uchwałodawczy - rady miejskie

- organ zarządzający - burmistrz

- organ sądowniczy - ławy miejskie, sądy miejskie

Samorządowe organy miały duże znaczenie dla miasta, ale nie miały wpływu na cały kraj.

* zasada wyboru sędziów - szlachta na sejmie elekcyjnym wybierała wprost - 1578r. Trybunał Koronny; do

1578r. sądem odwoławczym był sąd królewski, kadencja sędziego wynosiła jeden rok, następnie można było

go wybrać po czterech latach; w przypadku wyboru tych deputatów dochodziło do licznych nadużyć, bo wpływ

chciała zapewnić sobie magnateria. Na sejmie elekcyjnym szlachta wybierała czterech kandydatów na

stanowisko sędziego, spośród nich król mianował jednego.

* prawo wolnego głosu i wolnego sprzeciwu - szlachcic wybierany na sejmiku dostawał instrukcję sejmowe,

mógł powołując się na nią powiedzieć „veto nie zgadzam się”

* zasada jednomyślności - teoretycznie obowiązywała na sejmie od 1493r., ale początkowo traktowano ją

nieściśle. W 1652r. zaczęto ją przestrzegać rygorystycznie. Jednomyślnie muszą być przyjęte wszystkie

artykuły konstytucji na sejmie. Teoretycznie obowiązywały na sejmie elekcyjnym, ale w praktyce nie dało się

ich ściśle egzekwować. Zasada jednomyślności była stosowana w czasie obrad niektórych sejmików.

* zasada podziału władzy - wyraźnie obserwujemy podział;

- kompetencje ustawodawcze - sejm

- kompetencje wykonawcze - król

- kompetencje sądownicze - po 1578r. wyraźne oddzielona zostaje władza sądownicza

Podział władzy nie jest konsekwentny zamazuje się, pomieszanie tego podziału np.

- król na pewno ma władzę wykonawczą, ale w Rzeczpospolitej Szlacheckiej ma też potężne kompetencje

ustawodawcze, jest cały szereg takich dziedzin, takich spraw, w których sejm nie ma prawa stanowić ustaw -

dotyczyły spraw wyznaniowych, górniczych, miast królewskich, chłopów królewszczyzny, poza tym trzeba

podkreślić, że król miał duży wpływ na funkcjonowanie sejmu; do roku 1578 był najwyższym sędzią.

- dotyczy sejmu - ma władzę ustawodawczą, ale ma też istotną władzę sądowniczą w trakcie obrad sejmu

działał sąd sejmowy składający się z senatorów i posłów, rozstrzygał o najważniejszych sprawach w państwie

- uprawnienia urzędników - mają kompetencje wykonawcze, ale nie tylko np. marszałek wielki to jeden z

najpotężniejszych urzędów; miał typowe kompetencje wykonawcze, ale miał też kompetencje sądownicze -

istniał sąd marszałkowski, który sądził tych, którzy naruszali porządek i bezpieczeństwo w miejscu pobytu

króla, miał kompetencje quasi-ustawodawcze, gdyż wydawał artykuły marszałkowskie (przepisy

karno-porządkowe obowiązujące w miejscu pobytu króla i miejscu obrad sejmu)

- urząd hetmana - podporządkowywał najlepszych wojskowych, podstawowe kompetencje to dowodzenie

wojskami, jednak też wydawał artykuły hetmańskie; miał uprawnienia sądownicze - sądził żołnierzy, mógł

karać śmiercią

- wojewoda - kompetencje wykonawcze, ale ma też kompetencje sądownicze, bowiem miał prawo sądzenia

ludności żydowskiej (w sprawach między chrześcijanami a żydami), woźnych sądowych.

9.12.2008

* zasada niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej ( udzielności państwa) - w monarchii stanowej pojawiła się koncepcja Korony Królestwa Polskiego - władcy Polscy nie uznawali zwierzchnictwa

Odstępstwa od tej zasady - traktat w Buczaczu 1672r. po klęsce Michała Korybuta Wiśniowieckiego w wojnie z Turcją. Polska stawała się państwem lennym Turcji na mocy tego traktatu. Nigdy nie był stosowany. W 1673r. stający na czele wojsk hetman Jan III Sobieski w bitwie pod Chocimiem - po bitwie tej traktat nie był realizowany. Fragment południowo-wschodnich ziem Polska utraciła, nie płaciła haraczu itp. Pokój w Karłowicach 1699r. odzyskaliśmy tereny utracone i przekreślono postanowienia traktatu z Buczacza.

Wojna północna początek XVIIw. Od początku XVIII. Była niezależna, ale faktycznie podporządkowana Rosji. W czasie wojny była sojusznikiem Rosji, wojska rosyjskie wkroczyły do Polski, wpływ Rosji na politykę zagraniczną i wewnętrzną naszego kraju trwał do I połowy XVIII.

1768r. ustanowiono prawa kardynalne; traktat z Rosją Katarzyna II staje się gwarantem praw kardynalnych - oficjalnie obce państwo rości sobie pretensje do zwierzchnictwa nad Polską

W tzw. drugiej reelekcji praw kardynalnych z 1775r. po I rozbiorze Polski gwarantami tych władz są: caryca Katarzyna II, król Prus Fryderyk II i cesarz Austrii Józef II.

W okresie Sejmu Wielkiego 1790-1791r. nasz kraj powrócił do pełnej niepodległości, zrzucił te gwarancje.

W 1792r. przegrywamy wojnę, następstwem jest II rozbiór Polski i sejm grodzieński 1793r. Na mocy postanowień tego sejmu Polska znacznie podporządkowała się Rosji - prowadziła politykę zagraniczną w naszym imieniu, wojska rosyjskie stacjonowały na terytorium naszego państwa.

1794r. pełna niepodległość Polski podczas trwania powstania kościuszkowskiego.

1795r. III rozbiór Polski , likwidacja państwowości Polski, suwerenności naszego kraju.

* zasada suwerenności narodu szlacheckiego - podmiotami suwerennymi państwa był jeden stan szlachecki - używano określenia, że jest to naród szlachecki: przynależność do stanu szlacheckiego, przynależność do państwa Rzeczpospolita Szlachecka

Suwerenność ta wyróżniała się w:

- nadrzędności, przynależności do sejmu

- w sposobie wyboru króla

*zasada mieszanej (monarchiczno-republikańskiej) formy rządów - od XVw. Powinniśmy używać określenia monarchia, ale była to forma mieszana rządów, gdyż tron nie był dziedziczny, przywiązanie szlachty do monarchii panującej. Na pewno jest to republika ze względu na nazwę, suwerenność narodu szlacheckiego, ustrój parlamentarny, wolności obywatelskie szlachty, liberum veto, które ponad króla ostatecznie wyniosło posłów szlacheckich.

Tytuł przyznawany władcy to tytuł królewski, dożywotność tronu, typowe obrzędy koronacyjne, używano określenia „Król z Bożej ręki”

*zasada jedności Rzeczypospolitej - nie oznacza ona jednolitości. Pod pojęciem jedności rozumiano funkcjonowanie tych samych, jednych organów w państwie, dla całego kraju, te organy to wybierany król i sejm.

Odrębności dotyczące Litwy, Prus Królewskich. Osłabienie jedności obserwujemy podczas wojny polsko-kozackiej; ugoda hadziacka 1658r. - obok dwóch członów miało powstać Księstwo Ruskie - miało dojść do powstania Rzeczpospolitej Trojga Narodów.

* zasada poszanowania partykularnych odrębności prawnych - np.

* zasada nadrzędności (lex est rex/praworządności) - znana była w naszym kraju od XVw. A dokładnie wprowadzono ją do ustroju w XVIw. Trzeba podkreślić, że Polska wyprzedziła inne kraje europejskie. Wyrazem poszanowania tej zasady były przepisy art.21 artykułów henrykowskich - dawały szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa; konstytucja nihil novi - nic nie można było ustanowić bez zgody obu izb sejmowych. Szlachta uznawała nadrzędną role prawa, nie tylko wobec króla, ale dbała o respektowanie prawa przez sądy np. Przywilej czerwiński 1422r. stwierdzał, że sędziowie mają sądzić według prawa pisanego - nakaz sądzenia według prawa pisanego, ograniczenie wydawania wyroków bez podstaw prawnych.

Pierwsze zmiany zmierzające do przekształcenia monarchii stanowej w monarchię absolutną pod koniec XVw.

Krajem wzorcowym monarchii absolutnej była Francja.

Anglia przechodziła przez etap absolutyzmu w specyficznej formie. Okres absolutyzmu w Anglii to koniec XVw. i trwa do I polowy XVIIw. W Anglii nigdy nie doszło do sytuacji, żeby monarcha skupił w swoim ręku pełnie władzy. Nigdy królowie Anglii nie byli w stanie rządzić państwem bez zgody parlamentu. Był on zwoływany rzadko, ale nie udało się przejąć pełnej władzy.

Henryk VIII - akt supremacji z 1534r. wyraźnie wyznaczał władzę, król stawał się głową państwa (zmiany były niewielkie w kościele, zlikwidowano zakony i zabrano im dobra ziemskie).

1539r. akt o proklamacjach - na podstawi, których proklamacje króla uzyskiwały taka samą moc prawną jak ustawy parlamentu - król nie musiał już zwoływać parlamentu (szybko został zawieszony ten akt)

1558r. do I połowy XVIw. - epoka Elżbiety II

Powołanie sądów specjalnych:

- sąd Izby Gwiaździstej - orzekał w sprawach o przestępstwa skierowane przeciwko władzy królewskiej, ale zakres tych spraw zależał od aktualnych interpretacji królewskich

- sąd Wysokiej Komisji - Ten sąd powstał przede wszystkim dlatego, że wraz z przejęciem przez króla kontroli nad Kościołem angielskim sądownictwo kościelne straciło sens istnienia; Sąd ten oprócz dotychczasowej jurysdykcji nierzadko rozszerzał sferę aktywności, ingerując swoim orzecznictwem w sprawy przekonań religijnych osób nie będących członkami Kościoła anglikańskiego

Francja - 1432r. stany generalne uchwalały stałe podatki od tej pory król Francji zwołuje stany coraz rzadziej

I okres - przełom w XV/XVI królowie Francji utrzymują wyraźną przewagę. Symbole silnej władzy królewskiej jest silny król - Franciszek I

II okres osłabienia władzy króla w połowie XVIw. Związane jest z wojnami religijnymi - religijne i polityczne obozy: pierwszy obóz to rzymsko-katolicki (francuski ród Walezjuszy?), drugi - hugenoci (wyznawcy kalwinizmu). Słynna noc świętego Bartłomieja 21.08.1572r. kiedy w Paryżu dochodzi do mordu przywódców hugenotów. Na przełomie XVI/XVII w uspokoił wojny religijne król Henryk IV Burbon

1589r. zginął w zamachu Henryk Walezy - wygaśnięcie rodu Walezjuszy

Henryk IV Burbon przeszedł na wyznanie rzymsko-katolickie, panował do 1610r., przywrócił władzę królewska, uspokoił wojny religijne - 1598r. - Edyp nantejski, który likwidował wojny religijne, hugenoci mogli swobodnie wyznawać swoją religię; podniósł wyraźnie poziom gospodarczy; potrafił rządzić Francją bez zwoływania Stanów Generalnych.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
13 Proby zjednoczenia ziem Polskich od II polowy XIII w
Malarstwo historyczne II połowy XIX wieku
Jakie rodzaje i gatunki literackie występują w literaturze II połowy XVII wieku ich źródła czemu zaw
Socjokulturowe uwarunkowania wzrostu popularności problematyki miejskiej w polskiej poezji II połowy
GATUNKI I RODZAJE LITERACKIE II POŁOWY XVIII WIEKU, oświecenie(3)
Jakie rodzaje i gatunki literackie występują w literaturze II połowy XVII wieku
B Wasik Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku
Malarstwo europejskie II połowy XIX wieku ( kolejno kierunkami do secesji)
PEJZAŻYŚCI FRANCUSCY II POŁOWY XIX WIEKU
wykład UWKSW (7), HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
wykład UWKSW (1), HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
wykład UWKSW (2), HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
wykład UWKSW (4), HISTORIA USTROJU I PRAWA W POLSCE
Ewolucja techniki sekcyjnej – od Virchowa do Virtopsy®

więcej podobnych podstron